Zypressen
 | Disse Plonte af Deele fon ju Plonte wäide as Heelmiddel bruukt. Eer du dät bruukst, fräige aaltied aan Dokter af Aptäiker! |
| Zypressen | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Een Takke fon een Middelmeer-Zypresse (Cupressus sempervirens) | ||||||||||||||
| Systematik | ||||||||||||||
|
Do Zypressen (Cupressus) sunt aan Sleek fon Plonten uut ju Familie fon do Zypressen-Gewoakse (Cupressaceae). In wäkke Loundskuppe sunt Zypressen aan bestimmenden Deel fon ju Kultuur-Loundskup, biespilswiese ju Middelmeer-Zypresse (Cupressus sempervirens) in ju Toskana. Man dät rakt - aal deerätter, wäkken fon do Wietenskuppere me foulget - 16 bit 28 Oarde fon Zypressen, do in ferskeedene woorme Regionen fon ju noudelke Hemisphäre heemsk sunt - also in Deele fon Europa, Afrikoa, Asien, Noud- un Middel-Amerikoa. Deer mout oaber bietou kweeden wäide, dät ätter näiere genetiske Unnersäikengen do Oarde fon dän amerikoansken Dubbelkontinent wildääge in aan oainen Sleek ienoardend wäide skuulen. Uk buute fon dät uurspröängelke Rebät finde sik Zypressen in Tuune, Parks un Säärkhoawe - man jo skuulen nit ferwikseld wäide mäd dän Sleek Thuja, die tou ju sälge Familie heert un so äänelk uutsjucht.
Zypressen in'n Tuun ferdreege sik nit tou bääst mäd aal do uur Plonten. Besunners Fruchte skäl me deer fon wäch hoolde.
Ieuwnenske dät fluuge Uutsjoon in Tuune un Parks kon fon wäkke Zypressen uk dät Holt bruukt wäide, as Bau-Holt, man uk foar Mööbel un Musik-Instrumente. Zypressen änthoolde Giftstoffe, man skällen deelwiese uk as Heel-Plonten bruukt wäide (ljauer foarsichtich weese!). Middelmeer-Zypressen sunt al in ju Antike as Kultuur-Plonten bruukt wuuden, buppedät goolten jo as Attribute fon bestimde Godhaide, biespilswiese Artemis ju griechiske Goddinne fon ju Joagd (un Diana, dät roomske Äquivalent tou Artemis).
Dät Woud "Zypresse", juust so as ju biologiske Nomenklatuur "Cupressus", lat sik uur wäkke Uumeweege fon dät griechiske Woud "κυπάρισσος" (kypárissos) ou.
Beskrieuwenge
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Zypressen sunt immergräine, Boome of Struuke. Dät rakt monken do Zypressen-Oarde un hiere Kultuur-Foarmen wäkke, do bloot tou een ferdwäärgede Grööte groie, man juust so uk wäkke, do gjucht hooch wäide, hongjend of stiepelhaftig, hoochkrounerch of uuntspreedend. Uumdät do so gau groie un so tichte Krounen hääbe, sunt do Plonten goadelk, uum sik foar dän Wiend tou skuulen. Do Skubbenhaftige Bleede stounde kjuus-juunstoundich in fjauer Riegen an do Takken.
Zypressen sunt eenhuusich (monozöisk, bilgje also monnelke un wieuwelke Dannappele ap aan un dänsälgen Boom. Do monnelke Dann-Appele hääbe fjauer bit tjoon Poore Sporophylle. Älk Sporophyll drächt träi bit tjoon Pollensäkke. Do wieuwelke kuugelige bit oaifoarmige Dann-Appele bruuke sowät two Jiere, bit jo riep sunt, man jo blieuwe oafter uur fuul Jiere sleeten, bit jo sik truch Fjuur-Ienwirkenge eepenje. Do oachte bit 43 mm groote Dann-Appele hääbe maasttieds tjo bit säks (of two bit soogen) Poore fon tjukke, holterge Skubben. Älke fon düsse Skubben drächt aal ätter ju Oard tjo bit twintich Säidkoarele, do älk two Juuken hääbe.
Kiensele hääbe two bit fieuw Kienselbleede (Kotyledonen).
Do oankelde Oarde un wier jo tou fienden sunt
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Dät rakt deer masse litje, isolierde Populatsjoonen fon, sodät do Botoanikere sik nit gans eenich sunt, wäkke derfon as oaine Oarde un wäkke as Unneroarde ienoardend wäide skällen. Gans uunstriedich kon ju foulgjende Lieste also nit weese:
Oolde Waareld
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Wilst sik Zypressen in Europa uurspröängelk ap dät buuterste Suud-Aaste konzentrierden (Griechenlound un deer uumetou), wuuden do truch Moanskene noch fääre uutsprat. Uurswäkke Wüülfoarkuumen fon ferskeedene Oarde in ju oolde Waareld fiende sik uk in't Noude fon Afrikoa (in Atlas-Bierge un ju Sahara) un juust so uk in Deele fon Asien:
- Kaschmir-Zypresse (Cupressus cashmeriana Royle ex Carrière): Kumt in Bhutan un fermoudelk uk in't Noude fon Indien foar.
- Cupressus chengiana (S.Y. Hu): Mäd two Varietäten; kumt in Säntroal-China foar.
- Cupressus chengiana var. chengiana
- Cupressus chengiana var. jiangensis N.Zhao) Silba
- Yunnan-Zypresse (Cupressus duclouxiana Hickel ex A. Camus): Kumt in't Suude fon China foar.
- Sahara-Zypresse (Cupressus dupreziana A. Camus): Mäd two Varietäten. Kumt in Algerien un Marokko foar.
- Atlas-Zypresse (Cupressus dupreziana var. atlantica (Gaussen) Silba)
- Cupressus dupreziana var. dupreziana
- Troonen-Zypresse (Cupressus funebris Endl.): Kumt in Säntroal-China foar.
- Middelmeer-Zypresse (Cupressus sempervirens L.): Kumt in ju aastelke Middelmeer-Ruumte wüüld foar.
- Himalaya-Zypresse (Cupressus torulosa D. Don): Mäd two Varietäten. Ju kumt in dän Himalaya un uk in Vietnam foar.
- Tibet-Zypresse (Cupressus torulosa var. gigantea (W.C.Cheng & L.K.Fu) Farjon)
- Cupressus torulosa var. torulosa
Näie Waareld
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Ap dän Amerikoansken Dubbelkontinent fiende sik Zypressen bloot in Noud- un Middel-Amerikoa, nit in Suud-Amerikoa. Deerbie gungt ju Ferspreedenge fon in't Suude bit ätter Honduras un El Salvador.
Näie genetiske Unnersäikengen tjuude deer ap, dät do näiwaareldske Oarde uut dän Sleek genetisk tichter bie do Sleeke Juniperus (Wacholder) un Xanthocyparis stounde, as bie do ooldwaareldske Ferdreedere fon Cupressus. Wan dät gjucht is, is ju Touhoopefoatenge fon Oold- un Näiwaareldske Oarde in aan Sleek also nit korrekt, nit monophyletisk, deeruum hääbe wäkke Autoren ju Systematik uumeskrieuwen un an do Resultoate fon do näie Unnersäikengen ounpaased. Gans eenich sunt jo sik deerbie oaber nit: Wäkke foatje do amerikoanske Cupressus-Oarde touhoope mäd Xanthocyparis touhoope tou dän näien Sleek Callitropsis. Wäkke staale do uk in dän näien Sleek Hesperocyparis. Wäkke Iendeelenge sik nu truchsät, honget wildääge uk fon noch moor genetiske Unnersäikengen ou. Unner ju Wiele skällen do amerikoanske Oarde hier noch liested wäide, uk wan dät striedich is, of me do noch tou dän Sleek Cupressus tälle kon:
- Arizona-Zypresse (Cupressus arizonica(Greene): Mäd fieuw Varietäten. Ju kumt in't Suude fon do USA un in Mexiko foar.
- Cupressus arizonica var. arizonica
- Cupressus arizonica var. glabra (Sudw.) Little
- Cupressus arizonica var. montana (Wiggins) Little
- Cupressus arizonica var. nevadensis (Abrams) Little
- Cupressus arizonica var. stephensonii (C.B. Wolf) Little
- Siskiyou-Zypresse oder Modoc-Zypresse (Cupressus bakeri Jeps.. Kumt in Oregon un Kalifornien foar.
- Kaliforniske Zypresse (Cupressus goveniana Gordon): Mäd two Varietäten. Kumt in Kalifornien foar.
- Cupressus goveniana var. abramsiana (C.B.Wolf) Little.
- Cupressus goveniana var. goveniana
- Guadalupe-Zypresse (Cupressus guadalupensis S. Watson): Mäd two Varietäten. Ju kumt in Kalifornien un Mexiko jusst so as ap dät Ailound Guadalupe foar.
- Cupressus guadalupensis var. forbesii (Jeps.) Little
- Cupressus guadalupensis var. guadalupensis
- Mexikoanske Zypresse (Cupressus lusitanica Mill.): Mäd two Varietäten. Ju kumt in Middel-Amerikoa foar.
- Cupressus lusitanica var. benthamii (Endl.) Carrière
- Cupressus lusitanica var. lusitanica
- Hashooldige Kaliforniske Zypresse (Cupressus macnabiana A.Murray): Kumt in Kalifornien foar.
- Monterey-Zypresse (Cupressus macrocarpa Hartw.): Kumt in Kalifornien foar.
- Sargents Zypresse (Cupressus sargentii Jeps.): Kumt in Kalifornien foar.
Wällen
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]- Düssen Artikkel stöänt sik grootstendeels ap ju düütsksproakige un ju ängelsksproakige Foatenge.