Javni prevoz
Javni saobraćaj je zajednički putnički saobraćaj, odnosno usluga koja je dostupna za korišćenje, za razliku od privatnog saobraćaja, kao što su taksi ili privatni autobusi. Javni saobraćaj obavlja se na: stalnim linijama (svakodnevno), sezonskim linijama (školska, izletnička) i vanrednim linijama (za vreme sajmova, manifestacija...).[1][2][3] Primeri javnog prevoza uključuju gradske autobuse, trolejbuse, tramvaje (ili laku železnicu) i putničke vozove, brzi tranzit (metro/subvej/podzemna železnica, itd) i trajekte. Javnim prevozom između gradova dominiraju aviokompanije, autobusi i međugradska železnica. Železničke mreže velikih brzina razvijaju se u mnogim delovima sveta.
Većina sistema javnog prevoza odvija se na fiksnim rutama sa postavljenim tačkama ulaza/izlaza putnika prema unapred utvrđenom redu vožnje, i najčešće se usluge pružaju sa zadatom učestalosti (npr. „na svakih 15 minuta”, za razliku od planiranih u bilo koje određeno doba dana). Međutim, većina putovanja u javnom prevozu uključuje i druge načine putovanja, poput putnika koji pešače deo rute ili koriste autobuske usluge do železničkih stanica.[4] Deljivi taksiji nude usluge po zahtevu u mnogim delovima sveta, koje se mogu takmičiti sa fiksnim linijama javnog prevoza, ili ih dopunjavati dovođenjem putnika na čvorišta. Paratranzit se ponekad koristi u oblastima sa niskom potražnjom i za ljude kojima je potrebna usluga od vrata do vrata.[5]
Gradski javni prevoz se izrazito razlikuje između Azije, Severne Amerike i Evrope. U Aziji, profitom-vođeni konglomerati za masovni tranzit i nekretnine, koji su u privatnom ili javnom vlasništvu, pretežno upravljaju sistemima javnog tranzita.[6][7] U Severnoj Americi, opštinske tranzitne vlasti najčešće rukovode operacijama masovnog tranzita. U Evropi, kako državne, tako i privatne kompanije pretežno operišu sisteme masovnog tranzita. Usluge javnog prevoza mogu biti profitno orijentisane primenom naknada po rastojanju, ili mogu biti dotirane iz državnih subvencija, pri čemu se paušalne cene naplaćuju svakom putniku. Usluge mogu biti potpuno profitabilne zahvaljujući velikom broju korisnika i visokim odnosima povraćaja naplatnih stanica, ili se mogu regulisati i eventualno subvencionisati iz lokalnih ili nacionalnih poreskih prihoda. Potpuno subvencionisane, besplatne usluge postoje u nekim gradovima.
Iz geografskih, istorijskih i ekonomskih razloga, međunarodne razlike postoje u pogledu upotrebe i obima javnog prevoza. Dok zemlje Starog sveta imaju opsežne i česte sisteme koji opslužuju stare i gusto naseljene gradove, mnogi gradovi Novog sveta imaju mnogobrojna urbana širenja i mnogo manje sveobuhvatan javni prevoz. Međunarodno udruženje javnog prevoza (engl. International Association of Public Transport - UITP) je međunarodna mreža uprava i operatera javnog prevoza, donosioca odluka, naučnih instituta i industrijskih snabdevača transportne opreme za javni prevoz. Ona ima 3.400 članova u 92 zemlje iz celog sveta.
Istorija
[uredi | uredi izvor]
Prevozna sredstva dizajnirana za javni najam stara su koliko i prvi trajekti, a najraniji javni prevoz bio je vodeni prevoz: na kopnu su ljudi hodali (ponekad u grupama i na hodočašćima, kako je zabeleženo u izvorima kao što su Biblija i Kenterberijske priče) ili (bar u Evroaziji i Africi) jahali životinje.[8] Trajekti se pojavljuju u grčkoj mitologiji - leševi u drevnoj Grčkoj sahranjivani su sa novčićem ispod jezika da bi se platilo skeledžiji Haronu da ih odveze u Had.[9]
Neki istorijski oblici javnog prevoza uključuju diližanse, koje su putovale fiksnim rutama između kočijaških konačišta, konjima vučeni brodovi sa putnicima koji su plaćali za prevoz, što je bila karakteristika evropskih kanala od vremena njihovog nastanka u 17. veku. Sam kanal kao oblik infrastrukture datira još iz antike - drevni Egipćani su zasigurno koristili kanal za prevoz tereta da bi zaobišli Asuanski vodopad - a Kinezi su takođe izgradili kanale za transport vode još u periodu zaraćenih država,[10] koji je započeo u 5. veku p. n. e. Ostalo je nepoznato da li su ti kanali korišćeni za javni prevoz na iznajmljivanje; Veliki kanal u Kini (započet 486. p. n. e.) služio je prvenstveno za otpremu žita.
Omnibus, prvi organizovani sistem javnog prevoza u gradu, izgleda da je nastao u Parizu u Francuskoj 1662. godine,[11] iako je ta služba, Carrosses à cinq sols, propala nekoliko meseci nakon što je njen osnivač Blez Paskal preminuo u avgustu 1662. godine. Poznato je da su se omnibusi sledeći put pojavili u Nantu u Francuskoj 1826. Omnibus je u London uveden u julu 1829. godine.[12]
Prva putnička konjska železnica otvorena je 1806. godine. Ona je operisala je između Svonzija i Mamblsa u jugozapadnom Velsu u Velikoj Britaniji.[13] Džordž Stivenson je 1825. godine izgradio Lokomociju za železnicu Stokton i Darlington na severoistoku Engleske, prvu javnu parnu železnicu na svetu.
Prvi uspešni električni tramvaj izgrađen je za raspon od 12 mi (19 km) pruge za putničku železnicu Junion u Ričmondu u državi Virdžinija 1888. godine. Električni tramvaji mogli su da prevoze veći teret putnika nego njihovi prethodnici, što je smanjilo cene i podstaklo veću upotrebu tranzita. Dve godine nakon uspeha u Ričmondu, u Americi je radilo preko trideset dve hiljade električnih tramvaja. Električni tramvaji takođe su otvorili put prvom sistemu podzemne železnice u Americi. Pre električnih tramvaja, razmatrani su se metroi na parni pogon. Međutim, većina ljudi je verovala da će putnici izbegavati dimom ispunjene tunele podzemne železnice sa parnim mašinama. Godine 1894, Boston je izgradio prvi metro u Sjedinjenim Državama, električnu liniju tramvaja u tunelu od 1,5 milje ispod tržišne četvrti ulice Tremont. Drugi gradovi poput Njujorka ubrzo su usledili, izgradivši stotine kilometara podzemne železnice u narednim decenijama.[14]
Plaćanje
[uredi | uredi izvor]Za korišćenje usluge javnog saobraćaja putnik je dužan da u vozilu poseduje važeću voznu ispravu. Putnik je dužan da na zahtev ovlašćenog lica prevoznika pokaže važeću voznu ispravu. U slučaju prekida saobraćaja ili kvara vozila prevoznik je dužan da putnicima omogući da istim kartama mogu da nastave započetu vožnju drugim vozilom.
Vozni park
[uredi | uredi izvor]Javni saobraćaj u Beogradu vrši se:
- na gradskim dnevnim i noćnim linijama (autobusi, trolejbusi, tramvaji)
- na prigradskim linijama (autobusi)
- gradskom železnicom
Taksi
[uredi | uredi izvor]Taksi prevoz je vid javnog vanlinijskog prevoza putnika i stvari za koji putnik utvrđuje relaciju i za to plaća iznos koji pokaže taksimetar. Obavlja se motornim vozilima sa najviše 5 sedišta i sa najmanje 4 vrata.
Vidi još
[uredi | uredi izvor]Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ „public transport”. English Oxford Living Dictionaries. Oxford University Press. Arhivirano iz originala 31. 1. 2018. g. Pristupljeno 2018-01-30. „Buses, trains, and other forms of transport that are available to the public, charge set fares, and run on fixed routes.”
- ^ „public transport in British”. Collins English Dictionary. HarperCollins. Arhivirano iz originala 2. 12. 2018. g. Pristupljeno 2018-01-30. „a system of buses, trains, etc, running on fixed routes, on which the public may travel”
- ^ Joseph L. Schofer. „Mass transit”. Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica. Arhivirano iz originala 31. 1. 2018. g. Pristupljeno 2018-01-30. „Mass transit, also called mass transportation, or public transportation, the movement of people within urban areas using group travel technologies such as buses and trains.”
- ^ McLeod, Sam (2017). „Urban Public Transport: Planning Principles and Emerging Practice”. Journal of Planning Literature. 32 (3): 223—239. S2CID 157431405. doi:10.1177/0885412217693570.
- ^ [1]
- ^ Calimente, John (2012). „Rail integrated communities in Tokyo”. Journal of Transport and Land Use. 5. doi:10.5198/jtlu.v5i1.280.
- ^ „Lessons from Japanese Experiences of Roles of Public and Private Sectors in Urban Transport”. Japan Railway & Transport Review. Arhivirano iz originala 26. 10. 2017. g. Pristupljeno 14. 12. 2013.
- ^ In the Americas and Oceania, beasts of burden were generally not as large, although the Incas did use llamas as pack animals. See Pre Columbian Wheels.
- ^ Gods, Goddesses, and Mythology
. Marshall Cavendish. 1. 1. 2005. ISBN 9780761475644 — preko Internet Archive.
- ^ Needham, Joseph. (1986). Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 3, Civil Engineering and Nautics. Taipei: Caves Books, Ltd. ISBN 0-521-07060-0.
- ^ web-page (in French) at http://www.herodote.net/histoire/evenement.php?jour=18260810 Arhivirano 16 oktobar 2010 na sajtu Wayback Machine. Retrieved 13 June 2008.
- ^ „The London Omnibus”. Knowledgeoflondon.com. Arhivirano iz originala 1. 11. 2011. g. Pristupljeno 21. 10. 2011.
- ^ „Early Days of Mumbles Railway”. BBC. 15. 2. 2007. Arhivirano iz originala 27. 3. 2009. g. Pristupljeno 19. 9. 2007.
- ^ Young, Jay (2015-03-02). „Infrastructure: Mass Transit in 19th- and 20th-Century Urban America”. Oxford Research Encyclopedia of American History. Arhivirano iz originala 29. 11. 2018. g. Pristupljeno 28. 11. 2018.
Literatura
[uredi | uredi izvor]- Hess, D. 2007. „What is a clean bus? Object conflicts in the greening of urban transit.”. Sustainability: Science, Practice, & Policy. 3 (1): 45—58.. [2]
- Needle, Jerome A.; Transportation Security Board & Cobb, Renée M. (1997). Improving Transit Security. Transportation Security Board. ISBN 978-0-309-06013-4.
- Newman, Peter; Kenworthy, Jeffrey R. (1999). Sustainability and Cities: Overcoming Automobile Dependence. Island Press. ISBN 978-1-55963-660-5.
- Ovenden, Mark (2007). Transit Maps of the World. London: Penguin. str. 7. ISBN 978-0-14-311265-5.
- Valderrama, A.; Beltran, I. (2007). „Diesel versus compressed natural gas in Transmilenio-Bogotá: innovation, precaution, and distribution of risk”. Sustainability: Science, Practice, & Policy. 3 (1): 59–67. Arhivirano iz originala 30. 6. 2007. g. Pristupljeno 2. 3. 2017.
- Litman, T. (1999). „The Costs of Automobile Dependency and the Benefits of Balanced Transport”. Victoria Public Policy Institute.
- Kulyk, Walter (2002). Urban Public Transportation Systems: Ensuring Sustainability Through Mass Transit. American Society of Civil Engineers. str. 408—409. ISBN 978-0-7844-0717-2.
- Gascon, Mireia (avgust 2020). „What explains public transport use? Evidence from seven European cities”. Transport Policy. doi:10.1016/j.tranpol.2020.08.009.
- Barletta, Barbara; Dabdub, Donald; Blake, Donald R.; Rowand, F. Sherwood; Nissenson, Paul; Meinardi, Simone (2008). „Influence of the public transportation system on the air quality of a major urban center. A case study: Milan, Italy”. Atmospheric Environment. 42 (34): 7915—7923. Bibcode:2008AtmEn..42.7915M. doi:10.1016/j.atmosenv.2008.07.046.
