Shihni burimin për Angola


{{coord|12.30|S|18.30|E|source:wikidata|display=title}}
{{KUTIAAngola}}
Vendi thirret '''Republika e Angolës'''  ([[gjuha portugeze|portogalisht]]: ''República de Angola'') dhe ndodhet në jug-perëndim të [[Afrika|Afrikës]]. Angola kufizohet në veri me [[Namibia|Namibinë]] , pastaj vijën  [[Zambia]] , [[Republika Demokratike e Kongos]] dhe pjesa perëndimore përshkruhet nga [[Oqeani Atlantik]]. Emri Angola rrjedhë nga titulli i kryeparit të Mbretërisë së Kongos. Vendi e morri këtë emër pas zbarkimit të parë të portugezëve në bregdetin e kësaj pjesë të Atlantikut. Pavarësinë Angola e ka arritur në vitin [[1975]] nga portugezët.

== Historia ==
:'''Artikulli kryesor : [[Historia e Angolës]]'''
Më [[1483]] portugezët zbarkojnë dhe vendosen pran lumit Congo, ku edhe më vonë krijohet Kongo. Shteti i Kongos shtrihej nga Gaboni (i sotshëm) deri në veri tek lumi Kwaza në jug. Portugali më [[1575]] krijon kolonin portugeze të Luandës të bazuar në tregtinë e skllaveve. Ngadalë diku duke paguar e diku me luftë, portugezët deri në fund të shekullit XVI fusin nën kontroll rripin e bregdetit të Atlantikut. Gjatë kësaj kohe krijojnë kolonin e Angolës. Holandezët okupojnë Luandën prej [[1941]]-48 për të krijuar një shtet i kundërpërgjigje portugezëve. Më 1648 Portugalia merr përsëri nën kontroll Luandën në vitin dhe përgatitet për pushtimin e Kongos dhe Ndongos. Këtë portugezet edhe e arrijnë në vitin [[1671]] mirëpo kontrollin e plotë administrativ e arrijnë gjatë shekullit XX. Më [[1951]] kolonia sillej si e pavarur dhe thirrej Afrika Perëndimorë Portugeze. Pas që Portugalia refuzoi de-kolonializmin në këtë pjesë fillojnë të veprojnë disa lëvizje për pavarësi  si:

* Lëvizja Popullore për Çlirimin e Angolës (Movimento Popular de Libertação de Angola MPLA) e organizuar nga bazat përreth Kimbundu-s dhe racës së përzier “intelligentsia of Luanda” në bashkëpunim me partin komuniste në Portugali dhe bllokun lindorë.
* Fronti Nacional Çlirimtar i Angolës (Frente Nacional de Libertação de Angola, FNLA) me e baza etnike të popullsisë së regjionit Bakongo e mbështetu nga ShBA-ja dhe regjimi Mobutu në Zairë, dhe
* Unioni Nacional për Pavarësi Totale (União Nacional para a Independência Total de Angola, UNITA) e udhëhequr nga Jonas Malheiro Savimbi në baza etnike nga regjioni i Ovimbundu-it në qendër të vendit.

Pas 14 viteve lufte për pavarësi, Angola fiton pavarësinë më [[1975]]-ën. Portugezet i japin forcat lëvizjes së inspiruar marksiste MPLA e cila mbështetej nga Bashkimi Sovjetik. Pas kësaj eshalonë situata dhe fillon  lufta civile ndërmjet MPLA, UNITA dhe FNLA.
Më [[1976]] FNLA e humbë luftën kundër kombinimit MPLA dhe trupave Kubane duke i lënë në luftë Marksistët e MPLA-së dhe të ndihmuarit nga perëndimi UNITA.

Në viti [[1991]], fraksioni vendosi që Angola ti kthehet sistemit shumë partiakë, mirëpo pas që presidenti i tanishëm (2005)  José Eduardo dos Santos i lëvizjes MPLA fajësohej nga OKB-ja për pështëllime, në Angolë shpërthejnë prapë luftimet.

Më [[1994]] arrihet marrëveshja (Lusaka protocol) në mes të qeverisë dhe UNITA-së me qëllim që UNITA të inegrohet në qeverisjen e shtetit. Në vitin 1997 instalohet një qeveri e përbashkët, mirëpo që në fund të [[1998]]-së  shpërthejë luftime të ashpra duke i larguar nga vendbanimet mijëra banorë.

Më [[22 shkurt]] të [[2002]]-ës mbytet presidenti i UNITa-së dhe më këtë merr fund edhe lufta në mes të fraksioneve. UNITA e pranoni veten si kryesuese e Opozitës. Siç duket situata politike tani është e qetë, ndërsa Presidenti dos Santos po e vazhdon procesin e filluar ([[1997]]) për krijimin e paqes me demokraci.

Ndër problemet kryesore të Angolës janë të drejtat e njeriut, fushat e minave si dhe aksionet e kaçakëve të lëvizjes (Frente para a Libertação do Enclave de Cabinda). për ndarje në enklavën  Cabinda

Angola, sikurse shumë vende të Saharës preket shpesh nga sëmundjet infektuese të shkretëtirës. Gjatë prillit të [[2005]]-së në Angolë u përhapë virusi  Marburg që për një kohë të shkurtë morri dheun.

== Politika ==
: '''Artikulli kryesor : [[Sistemi shtetëror - {{PAGENAME}}|Sistemi shtetëror]]'''
=== Njësitë territoriale ===
* '''Artikulli kryesor : [[Njësitë administrative të Angolës|Njësitë territoriale]]'''
[[Skeda:Angola Provinces numbered 300px.png|djathtas|200px|Map of Angola with the provinces numbered]]
Angola ndahet në 18 njësi territoriale (Província):

{| border=0
|- valign="top"
|
* <small>1</small> [[Província do Bengo|Bengo]]
* <small>2</small> [[Província de Benguela|Benguela]]
* <small>3</small> [[Província do Bié|Bié]]
* <small>4</small> [[Província de Cabinda|Cabinda]]
* <small>5</small> [[Província do Cuando Cubango|Cuando Cubango]]
* <small>6</small> [[Província do Cuanza Norte|Cuanza Norte]]

|
* <small>7</small> [[Província do Cuanza Sul|Cuanza Sul]]
* <small>8</small> [[Província do Cunene|Cunene]]
* <small>9</small> [[Província do Huambo|Huambo]]
* <small>10</small> [[Província da Huila|Huila]]
* <small>11</small> [[Província de Luanda|Luanda]]
* <small>12</small> [[Província da Lunda Norte|Lunda Norte]]

|
* <small>13</small> [[Província da Lunda Sul|Lunda Sul]]
* <small>14</small> [[Província de Malanje|Malanje]]
* <small>15</small> [[Província do Moxico|Moxico]]
* <small>16</small> [[Província do Namibe|Namibe]]
* <small>17</small> [[Província do Uige|Uige]]
* <small>18</small> [[Província do Zaire|Zaire]]
|}

== Gjeografia ==
: '''Artikulli kryesor : [[Gjeografia e Shteteve - {{PAGENAME}}|Gjeografia]]'''
Sipërfaqja e përgjithshme e Angolës është 1,246,700&nbsp;km<sup>2</sup> dhe shtrihet rreth koordinatave gjeografike 12 30 '''J''', 18 30 '''L'''.

Vija bregdetare e Angolës është 1,600&nbsp;km (diku pesë herë më e gjatë se [[Bregdeti Shqiptar]]) ndërsa kufiri tokësorë 5,198&nbsp;km i gjatë.

[[Klima]] në pjesën jugore dhe përgjatë bregdetit deri në [[Luanda|Luandë]], është klimë gjysmë shkretinore, ndërsa në veri mbajnë temperatura të ulëta me thatësira sezonale (maj-tetor) dhe reshje po ashtu sezonale që fillojnë në nëntor e vazhdojnë deri në prill.

[[Relievi]] i Angolës përshkruhet nga vija e ngushtë bregdetare, hapësirë e cila ngritët shpejt në lartësia dhe përfundon në rrafshnaltën e gjerë në brendi të vendit. Pika më e ultë e relievit është përgjatë bregdetit dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 2,620 metrave në pikën e quajtur "Moro de Moko" ([[gjuha angleze|ang.]]:Morro de Moco), në pjesën perëndimore në brendi të vendit.

== Ekonomia ==
: '''Artikulli kryesor : [[Ekonomia e Shteteve - {{PAGENAME}}|Ekonomia]]'''
== Demografia ==
: '''Artikulli kryesor : [[Demografia e Shteteve - {{PAGENAME}}|Demografia]]'''
[[Skeda:Angola_demography.png|parapamje|Lakorja e demografis]]
{{clear}}
== Kultura ==
: '''Artikulli kryesor : [[Kultura e Shteteve - {{PAGENAME}}|Kultura]]'''

 [[Telekomunikacioni i Shteteve - {{PAGENAME}}|Telekomunikacioni]]
 [[Transporti i Shteteve - {{PAGENAME}}|Transporti]]
 [[Ushtria e Shteteve - {{PAGENAME}}|Ushtria]]
 [[Turizmi i Shteteve - {{PAGENAME}}|Turizmi]]
 
 [[Qeveritë e Shteteve - {{PAGENAME}}|Qeveria]]	
 [[Kryetarët e Shteteve - {{PAGENAME}}|Kryetari]]	
 [[Parlamentet e Shteteve - {{PAGENAME}}|Parlamenti]]	
 [[Ministrit e Shteteve - {{PAGENAME}}|Ministria]]

== Lidhje të jashtme ==
{{commonskat|Angola|Angola}}
{{commonsart|Angola|Angola}}

* [http://www.loc.gov/rr/international/amed/angola/angola.html Library of Congress Portals on the World - Angola]
* [http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/ao.html CIA - The World Factbook -- Angola] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050120125050/http://www.cia.gov/cia/publications/factbook//geos/ao.html |date=20 janar 2005 }} 
* [https://web.archive.org/web/20080807051506/http://www.angolapress-angop.ao/ AngolaPress - Angolan News Agency] (portugalisht, frangjisht dhe anglisht)

{{VendeAfrikane}}

<!---->

[[Kategoria:Angolë]]


{{Afrika-gjeo-cung}}