valordning i Noreg

Før 2005 var det Stortinget som fastsette kor mange stortingsrepresentantar eit fylke skal ha, og dette talet låg fast over tid. Sidan stortingsvalet i 2005 vart det innført ei ny valordning som fordelte mandata til dei enkelte valdistrikta på ein ny måte. Dei viktigaste endringane er at det samla mandattalet er utvida frå 165 til 169, at kvart valdistrikt har fått eitt fast utjamningsmandat, og at mandatfordelinga mellom valdistrikta blir gjord for to val om gongen. Mandatfordelinga skjer med grunnlag i ein formel der folketalet og arealet i eit fylke blir avgjerande for mandattalet. Fylke i vekst får fleire, og fylke i folketalsmessig tilbakegang får færre mandat.

Frå 2005 blir det valt 150 mandat som distriktsrepresentantar frå dei enkelte valdistrikta. Dei siste 19 mandata er utjamningsmandat. Det er det stortingsvalde Riksvalstyret, som fordeler desse mandata på ein slik måte at samansetjinga av Stortinget blir mest mogleg lik den prosentdelen av stemmene nasjonalt som kvart parti har fått, i samsvar med Grunnlova sin § 59.

Utjamningsmandata blir deretter fordelte på valdistrikta etter føresegnene i vallova som vart vedteken 2003. Ordninga med utjamningsmandat vart innført i 1989, og ved stortingsvala frå 1989 til 2001 var det åtte utjamningsmandat. Berre parti som har minst fire prosent av stemmene på landsbasis blir med i fordelinga av utjamningsmandata. Kravet om minst fire prosent blir kalla sperregrense. Parti som ikkje oppnår ei oppslutning på over fire prosent på landsbasis, kan likevel få så høg oppslutning i einskildfylke at dei kan vinne distriktsmandat.

• Les meir om utjamningsmandat.

Distriktsmandata blir fordelte ved at talet på stemmer som kvar partiliste har fått dividerast med høvesvis 1,4 – 3 – 5 – 7 og så vidare. Mandata blir deretter fordelte éin etter éin etter storleiken på kvotientane (tala ein får ved å dele talet på stemmer på delingstala) heilt til ein har fordelt alle mandata i distriktet (markert med 1–8 i dømet nedanfor).

Metoden er ei modifisert utgåve av Sainte-Laguës metode, der det første delingstalet er sett til 1,4 i staden for 1 for å skape ei sperregrense mot småparti.

Tabellen viser utrekning og fordeling av mandat ved stortingsval, med døme frå Møre og Romsdal ved Stortingsvalet i 2005.

Møre og Romsdal skulle i valet i 2005 få åtte distriktsmandat ('direktemandat') på Stortinget. Her ser ein at Framstegspartiet tok det første mandatet, Arbeidarpartiet andre og Høgre det tredje. Men fordi Frp sine stemmetal delt på 3 gav eit høgare tal enn KrF sine stemmetal delt på 1,4, var det Frp som fekk det fjerde mandatet. Det same gjeld for det femte, som gjekk til Ap. Deretter fekk KrF det sjette mandatet, Senterpartiet det sjuande mandatet og Venstre fekk det åttande og siste distriktsmandatet. Dersom fylket til dømes hadde hatt endå eitt mandat, hadde dette gått til Frp, det vil seie den kvotienten (7362) som var den høgaste av dei som ikkje fekk mandat.

Ved valet i 2005 var det SV som fekk utjamningsmandatet i Møre og Romsdal, men dette kan ikkje lesast ut av posisjonen til stemmetalet til partiet i valdistriktet. Utjamningsmandatet blir tildelt basert på den nasjonale oppslutninga til partiet, men kva valdistrikt partiet får utjamningsmandat frå er avhengig fleire forhold, og relativt vanskeleg å føreseie.

• Les meir om utrekning av utjamningsmandat.

Mandatfordelinga mellom valdistrikta vart frå og med valet i 2005 berekna på ein ny måte. Utrekninga blir gjennomført for to val om gongen, altså var det same fylkesvise fordeling i 2005 og 2009, medan fordelinga vart endra før valet i 2013 og igjen for 2021. Mandatfordelinga tek utgangspunkt i talet på innbyggjarar i valdistriktet ved nest siste årsskifte før det aktuelle stortingsvalet (altså 1. januar 2004, 1. januar 2012 og 1. januar 2020). Talet blir lagt saman med talet på areal i kvadratkilometer i fylket multiplisert med 1,8. Grunnlaget for utrekninga for dei enkelte valdistrikta blir dividerte med 1-3-5-7-9-11 og så vidare. Dei kvotientane som då oppstår, blir brukte til å fordele mandata fylka imellom. Resultatet av utrekninga kan ein sjå i tabellen nedanfor.

Mandatfordeling ved stortingsvala 2005, 2009, 2013, 2017, 2021 og 2025, inkludert eitt utjamningsmandat for kvart fylke:

Då Grunnlova blei vedteken 17. mai 1814, blei det innført ei valordning som blir kalla indirekte fleirtalsval. Fram til 1905 valde veljarane i realiteten utsendingar til valmannsmøte, og det var forsamlinga av valmenn som valde stortingsrepresentantane frå kvart fylke. Etter kvart som folketalet auka, blei det òg store forsamlingar av valmenn, og dette blei ei tungvint ordning.

I Grunnlova frå 1814 stod det at to tredelar av stortingsrepresentantane skulle kome frå landkommunane (amta), medan éin tredel skulle kome frå byane. Tanken var å sikre byane representasjon i eit bondedominert land. På det tidspunktet budde 90 prosent av innbyggarane i landkommunane. Det viste seg likevel i starten at det blei byane som blei overrepresenterte. Byveljarane utgjorde berre ni prosent av veljarmassen, men skulle ha ein tredel av representantane.

I 1859 vedtok Stortinget den såkalla bondeparagrafen, som fastsette kor mange representantar kvar kjøpstad og kvar amt skulle ha. Også dette blei problematisk etter kvart som byane voks. På slutten av 1800-talet var det byane som var underrepresenterte, og behovet for ei ny endring melde seg. Ordninga med at byane og landkommunane valde kvar for seg, heldt likevel fram heilt til 1952. Også det såkalla bustadsbandet blei oppheva i 1952. Det sette som krav at den som skulle veljast frå ein by eller ein landkommune, måtte bu der og ha stemmerett der.

I 1905 blei valsystemet endra slik at landet blei delt inn i einmannskrinsar etter britisk modell. Ein einmannskrins er ein valkrins der det berre er éin person som blir vald. Dei fleste fylka fekk fleire slike einmannskrinsar, der den kandidaten blei vald som fekk over 50 prosent av stemmene i første valomgang. Fekk ingen kandidat meir enn 50 prosent, blei det omval mellom dei to som hadde flest stemmer. Denne valordninga favoriserte dei største partia, og verken Venstre eller Høgre hadde noko ønskje om å endre på ei ordning som favoriserte dei på kostnad av Arbeidarpartiet. Til slutt sa likevel Venstre ja til ei ny valordning i 1919.

I 1919 blei det innført forholdstalsval i fleirmannskrinsar, der fylka blei valkrinsar. Kvar valkrins fekk representantar i høve til folketalet. I 1952 blei bondeparagrafen oppheva, og kvar stemme i eit fylke skulle telje likt, uansett om ho kom frå ein veljar i byen eller i ein landkommune. Ein valde likevel å la utkantfylke med lågt folketal, til dømes Finnmark, få ein viss overrepresentasjon gjennom valordninga.

Sjølv utan bondeparagrafen blei prinsippa om direkte val og forholdstalsval vidareførte. Forholdstalsval vil seie at partilistene får same prosentdel av mandata som dei får stemmer. Om ei liste får halvparten av stemmene, får ho òg halvparten av mandata.

I 2003 vedtok Stortinget ei ny vallov, som justerte den geografiske fordelinga av mandata slik at det blei betre samsvar mellom partia sine mandattal og stemmetala deira. Etter 1945 er talet på stortingsrepresentantar blitt utvida frå 150 til 155 i 1973, til 157 i 1985, til 165 i 1989 og til 169 i 2005. Den siste auken kom av at talet på distriktsmandat blei redusert frå 157 til 150, og at det i tillegg blei innført 19 utjamningsmandat, eitt for kvart fylke.