Blant urfolk i Sør-Amerika finst det mellom 100 og 120 språkfamiliar og språkisolat, avhengig av ein del detaljar i klassifikasjonen. Nokre av familiane strekkjer seg inn i Mellom-Amerika.
urfolkspråk i Sør-Amerika
Historie og slektskap
Det høge talet på språkfamiliar i Sør-Amerika har fleire årsaker. For det første er svært mange av urfolkspråka på dette kontinentet dårleg beskrivne eller ikkje beskrivne i det heile. Dette gir eit mangelfullt grunnlag for å utforske slektskapsrelasjonar mellom dei ved hjelp av historisk-komparative metodar, ei utforsking og eit studium som føreset nøyaktig informasjon om flest mogeleg av dei språka det gjeld.
Nokre språkforskarar har føreslått å redusere talet på språkfamiliar radikalt ved å slå saman mange av familiane til hypotetiske «makro-familiar» som makro-paesiske språk, makro-otomakoiske språk, makro-arawakiske språk, makro-puinaweiske språk, makro-tekiraka-kenitsjaniske språk og fleire andre. Andre avviser desse framlegga fordi dei byggjer på eit altfor tynt grunnlag.
Den amerikanske språkforskaren Joseph Harold Greenberg (1915–2001) argumenterte i boka Language in the Americas (1986) at alle søramerikanske språk høyrer heime i ein og same språkfamilie, amerindiske språk (engelsk Amerind), i lag med alle urfolkspråk i Mellom-Amerika og alle urfolkspråk i Nord-Amerika unntatt dei eskimoisk-aleutiske språka og det han kalte na-dene-språk. Denne klassifikasjonen har blitt sterkt kritisert av ei rekkje forskarar; sjå meir i artikkelen amerikanske urfolkspråk.
Dei forskarane som avviser «makro-familiane» og klassifikasjonen til Greenberg, meiner ikkje at det er utelukka at alle urfolkspråk i Sør-Amerika opphavleg er i slekt med kvarandre, men at klassifikasjonen må byggje på ein systematisk historisk-komparativ analyse. Sjølv om alle desse språk opphavleg kan vere i slekt — noko dei fleste meiner er sannsynleg — kan det vere umogeleg å bevise, fordi dei har hatt så lang tid på å utvikle seg i ulike retningar. Det er ei utbreidd oppfatning at den historisk-kompative metoden berre kan bevise slektskap mellom språk dersom det ikkje er meir enn 5000–8000 år sidan dei skilde lag. Det er uklart nøyaktig kor lenge det har budd folk i Sør-Amerika, men det er truleg i minst 14 000 år. Sjølv om alle dei moderne språka skulle stamme frå eitt enkelt språk som kom med dei første innvandrarane for 14 000 år sidan, ville spora etter slektskap vere heilt utviska.
Liste over språkfamiliar og språkisolat i Sør-Amerika
Nedanfor er språka presenterte i alfabetisk rekkjefølgje, med dei engelske namna i parentes, når dei skil seg frå dei norske. Familiar er omtalte med ordet språk til slutt, til dømes og ajmariske språk, mens språkisolat manglar ordet språk, til dømes awaké. Utdøydde familiar eller språk er merkte med ein kross (†). Etter eit semikolon står landa (eller delstatane i Brasil) der språka blir eller blei snakka.
- aikanã (Aikaná, Aikanã); Rondônia
- ajmariske språk (Aymaran); Bolivia, Peru, Chile, Argentina
- andoke (Andoque, Andoke); Colombia, Peru
- arawakiske språk / maipureiske språk (Arawakan, Maipurean); Amazonas, Roraima, Pará (øya Marajó), Amapá, Mato Grosso, Mato Grosso do Sul, Acre, Venezuela, Colombia, Peru, Guyana, Karibia, Surinam, Fransk Guyana, Dominica, Saint Vincent, Honduras, Bolivia, Guatemala, Belize, Nicaragua, Paraguay, Argentina; dette er den største amerikanske språkfamilien
- arawiske språk (Arauan, Arahuan, Arawán); Acre, Amazonas, Peru
- awaké (Ahuaqué, Auaké, Awaké, Uruak); Venezuela, Roraima
- baenã†; Bahia
- barbakoiske språk (Barbacoan, Barbakóan); Colombia, Ecuador
- besiro (Besɨro, Chiquitano, Chiquito); Bolivia
- betoi†; Colombia
- bororoiske språk (Bororoan); Mato Grosso, Mato Grosso do sul, Bolivia
- esmeralda† (Esmeralda, Takame); Ecuador
- fulnió (Fulnió, Furniô, Camijó, Yaté); Pernambuco
- gamela†; Maranhão
- gorgotoki† (Gorgotoqui); Bolivia
- guató; Mato Grosso, Mato Grosso do sul
- harakmbutiske språk (Harákmbut); Peru
- hirahariske språk† (Jirajaran); Venezuela
- hivaroiske språk (Jivaroan, Hívaro); Ecuador, Peru
- hoti (Hoti, Joti, Waruwaru); Venezuela
- irantsje (Irantxe, Mynky); Mato Grosso
- itonama; Bolivia
- jabutiske språk (Jabutian, Yabutian); Rondônia
- jagan(†) (Yagan, Yahgan, Yaghan, Yamana); Chile
- janomamiske språk (Yanomaman); Amazonas, Roraima, Venezuela,
- jaruro (Yaruro, Jaruro); Venezuela
- jawiske språk (Yaguan, Yáwan, Peban, Peba-Yaguan); Peru
- jeikó† (Jeikó, Jeicó, Jaiko); Piauí
- jeiske språk (Jean, Gêan, Jêan); Pará, Goiás, Mato Grosso, Bahia, Minas Gerais, Paraná, Rio Grande do Sul, São Paulo, Santa Catarina
- jurakaré (Yuracare, Yurakaré); Bolivia
- juri† (Yuri, Juri); Colombia, Amazonas
- jurumangi† (Yurumangui); Colombia
- kajuvava (Cayuvava, Cayuwaba, Cayubaba, Kayuvava); Bolivia
- kaliana (Kaliana, Caliana, Cariana, Sapé, Chirichano); Venezuela
- kallawaya (Callahuaya); Bolivia
- kamakanske språk (Kamakanan); Bahia, Minas Gerais,
- kamsá (Camsá); Colombia
- kandosji (Candoshi, Kandoshi); Peru
- kanitsjana (Canichana, Kanichana, Canesi); Bolivia
- kapisjaná (Kapixaná, Kapishaná]; Rondônia
- karajá (Karajá, Caraja, Karayá); Goiás, Mato Grosso, Pará, Tocantins
- karibiske språk (Cariban); Colombia, Venezuela, Surinam, Fransk Guiana, Guyana, Brasil (mange delstatar),
- kariri†; Bahia, Maranhão
- katakaoiske språk† (Catacaoan); Peru
- katembri; Bahia
- katukinske språk (Katukinan, Catuquinan); Acre, Amazonas
- kawapanske språk (Cahuapanan, Kawapánan, Jebero); Peru
- kaweskar (Kaweskar, Alacaluf, Halakwalip m.m.); Chile
- ketsjuanske språk(Quechuan); Colombia, Ecuador, Peru, Bolivia, Argentina
- koajᆠ(Koayá, Koaiá); Rondônia
- kofán; Colombia, Ecuador
- krenakiske språk (Krenak, Botocudoan); Minas Gerais, Espírito Santo, Bahia
- kukurá†; Mato Grosso
- kulji† (Culle, Culli, Kulyi, Linga); Peru
- kunsa† (Cunza, Kunsa, Atakama); Chile, Bolivia, Argentina
- leko† (Leko, Leco, Lapalapa); Bolivia
- lule† (Lule, Tonocoté); Nord-Argentina
- maku(†); Roraima, Venezuela
- mapudungun (Mapudungu, Mapuche); Chile, Argentina
- masjakaliske språk (Maxakalian, Mashakalian); økoregionen Cerrado (Brasil)
- maskojiske språk (Mascoyan, Maskóian); Paraguay
- matakoiske språk (Matacoan, Matákoan, Mataguayan); Argentina, Bolivia, Paraguay
- matanawi† ; Amazonas
- mosetenske språk (Mosetenan, Mosetén); Bolivia
- movima; Bolivia
- munitsji (Munichi, Muniche); Peru
-
muriske språk(Muran); Amazonas.
- Det einaste levande språket i denne familien er pirahã
- nambikwariske språk; Mato Grosso
- natú†; Alagoas
- ofajé (Ofayé); Mato Grosso do Sul
- omurano† (Omurano, Humurana, Numurana, Mayna, Maina, Rimachu); Peru
- otí†; São Paulo
- otomakoiske språk (Otomacoan, Otomakóan); Venezuela
- paesiske språk (Paezan, Páesan); Colombia, Ecuador
- pankararú; Pernambuco, Alagoas
- panoiske språk (Panoan); Peru, Bolivia, Acre, Amazonas
- pueltsje† (Puelche, Guenaken, Gennaken, Pampa, Pehuenche, Ranquelche); Argentina
- puinaveiske språk (Puinavean, Makú); Amazonas, Colombia, Venezuela
- pukina† (Pukina, Puquina); Bolivia
- puriske språk (Purian); Espírito Santo, Rio de Janeiro, São Paulo, Minas Gerais
- rikbaktsá; Mato Grosso
- sabela; Ecuador, Peru
- saliviske språk (Sálivan); Colombia, Venezuela
- samukoiske språk (Zamucoan); Paraguay
- saparoiske språk (Zaparoan, Sáparoan); Ecuador, Peru
- setsjura† (Sechura, Atalan, Sec); Peru
- sjokó† (Xokó. Choco, Shoco, Shokó); Sergipe, Alagoas
- sjukurú† (Xukurú, Shukurú); Pernambuco, Paraíba
- takanske språk (Tacanan, Takánan); Bolivia, Peru
- tarairiú†; Rio Grande do Norte
- taruma†; Pará, Guyana
- tausjiro (Taushiro, Pinchi, Pinche), Peru
- tekiraka† (Tekiraka, Tequiraca); Peru
- tikuna (Tikuna, Ticunam, Tukuna, Tucuna); Colombia, Peru, Amazonas
- timoteiske språk (Timotean); Venezuela
- tiniwiske språk (Tiniguan, Tiníwan); Colombia
- trumai; Mato Grosso
- tsjarruiske språk† (Charruan); Uruguay, Argentina, Rio Grande do Sul
- tsjipaja-uru-språk (Chipaya-Uru); Bolivia
- tsjapakuriske språk (Chapacuran, Chapakúran, Txapakúran); Bolivia, Rondônia, Amazonia
- tsjibtsjiske språk (Chibchan); Costa Rica, Panama, Honduras, Nicaragua, Colombia
- tsjimuiske språk† (Chimuan); Peru, Ecuador
- tsjokoiske språk (Chocoan); Panama, Colombia
- tsjolonske språk† (Cholonan); Peru
- tsjonske språk (Chon, Patagonia): Argentina (Patagonia, Tierra del Fuego)
- tukanoiske språk (Tucanoan, Tukánoan); Colombia, Ecuador, Peru, Amazonas
-
tupiske språk(Tupian); Mato Grosso, Pará, Amazonas, Paraguay, Bolivia, Argentina, Colombia, Venezuela, Fransk Guiana.
- den største undergruppa i den tupiske familien er tupi-guarani-språka
- tusjᆠ(Tushá, Tuxá); Bahia, Pernambuco
- urarina (Urarina, Shimacu, Itukale); Peru
- vilela; Argentina
- wahivoiske språk (Guajiboan, Wahívoan); Colombia, Venezuela
- waikuruiske språk (Guaykuruan, Waikurúan); Paraguay, Argentina, Bolivia, Mato Grosso do Sul
- wamo† (Guamo, Wamo); Venezuela
- wamoé† (Huamoé, Atikum); Pernambuco, Bahia
- warao; Guyana, Surinam, Venezuela
- warpe-språk (Warpe, Huarpe); Argentina
- witotoiske språk (Witotoan, Huitotoan); Colombia, Peru
Les meir i Store norske leksikon
Litteratur
- Adelaar, Willem F. H. The languages of the Andes. With the collaboration of Pieter C. Muyskens. Cambridge: Cambridge University Press 2004.
- Campbell, Lyle. «Language in the Americas. By Joseph H. Greenberg. Stanford, California: Stanford University Press, 1987. Pp. x, 439.» Language, 1988, vol. 64, pp. 591–615.
- Campbell, Lyle. American Indian languages. The historical linguistics of Native America. Oxford / New York: Oxford University Press 1997.
- Campbell, Lyle, and Verónica Grondona (editors). The indigenous languages of South America. A comprehensive guide. Berlin: De Gruyter Mouton 2012.
- Collins, Michael B. «Initial peopling of the Americas: Context, findings, and issues.» S. 903–922 i The Cambridge World Prehistory. Volume 2: East Asia and the Americas. Edited by Colin Renfrew & Paul Bahn. Cambridge: Cambridge University Press 2014.
- Dixon, R. M. W., and Alexandra Y. Aikhenvald (editors). The Amazonian languages. Cambridge: Cambridge University Press 1999.
- O'Connor, Loretta, and Pieter Muysken (editors). The native languages of South America. Origins, developments, typology. Cambridge: Cambridge University Press 2014.
Kommentarar
Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.
Du må være logga inn for å kommentere.