mandel

Mandeltreet er eit lite tre som truleg har oppstått frå hybridisering av ulike artar frå Sentral-Asia. Mandel er tilpassa milde vintrar og tørre og varme somrar, og vert dyrka og veks tilsynelatande vilt fleire stadar i verda, mellom anna i dei fleste landa rundt Middelhavet.

Allereie i bronsealderen (3000–2000 fvt.) vart det dyrka mandlar i Midtausten. Mandlar er også funne i Tutankhamon si grav (cirka 1300 fvt.). Mandel vart truleg innført til Hellas rundt 300 fvt. og spreidd vidare til kringliggande middelhavsland derifrå.

Mandel er eit lauvfellande tre, og kan bli opptil ti meter høgt. Blada er lansettforma og 7–12 centimeter lange. Blomane er enkle, femtalige, tokjønna og lyseraude eller kvite. Dei blømer tidleg om våren, og oftast før blada på treet sprett, men er vare for frost.

Blomane er insektpollinerte og sjølvsterile. For at det skal dannast frukt er ein avhengig av krysspollinering. Frukta som vert danna er ei steinfrukt og mandelen er frøet i frukta.

Fruktkjøtet hos mandel er seigt, lêraktig og lòdent. Den gule steinen i steinfrukta inneheld oftast éin mandel. Nokre gonger finst fleire frø. Dei vert då omtala som filipine.

Frøa til mandel vert spreidde av dyr.

Opphavleg inneheldt alle mandlar blåsyre. Dei søte mandlane, som ikkje inneheld denne farlege gifta, oppstod truleg ved ein mutasjon. Det er desse som blir dyrka i stort omfang i dag. Viltveksande mandlar inneheld framleis blåsyre.

Mandel vert dyrka i delar av verda med milde vintrar og tørre somrar. Dette inkluderer land rundt Middelhavet, USA, Sørvest-Asia, Australia, Chile, Argentina og Sør-Afrika. I Sør-Europa er avlinga frå eitt enkelt tre om lag 25 kilo mandel i året. USA er den største produsenten av mandlar i verda. Her førekjem produksjonen hovudsakleg i California.

Mandel blir av og til planta i Noreg, men blomane, som blømer tidleg om våren, er vare for frost. Frukta treng dessutan lang tid for å bli moden. Det er difor berre nokre stadar i landet, som lune stadar på Sørlandet det er mogleg å hauste større mengder mandlar. I tillegg til vanleg mandel, finst artane rosemandel, P. triloba, og dvergmandel, P. nanen, planta i Noreg. Rosemandel stammar frå Aust-Asia og har oftast blomar som er fylte. Dvergmandel er ein meterhøg busk med enkle blomar som stammar frå Søraust-Europa.

• bittermandel
• kirsebærslekta
• rosefamilien