madagassisk, malgassisk
madagassisk
Gassisk er eit språk som blir snakka av litt over 18 millionar menneske på Madagaskar og mindre grupper på dei nærliggjande øyane Komorane, Réunion og Mauritius. Språket høyrer til den vest-malayopolynesiske greina av den austronesiske språkfamilien. Endonymet er malagasy /malaˈɡasi.
Gassisk er offisielt språk i Republikken Madagaskar ved sida av fransk.
Det er vanleg å dele dei gassisktalande i 18 etniske grupper, og inndelinga i dialektar svarer i stor grad til desse gruppene. Dei viktigaste etniske gruppene – og diakektane – er:
Oppslagsverket Ethnologue reknar gassisk som eit makrospråk – med elleve forskjellige språk. Eit makrospråk er eit dialektkontinuum av sterkt varierande språkvarietetar som kan reknast som eigne språk ved at mange av dei ikkje er innbyrdes forståelege.
Det offisielle gassiske standardspråket – Malagasy Ôfisialy 'offisielt gassisk' – byggjer på merinadialekten, som historisk blei snakka i og omkring hovudstaden Antananarivo.
Den norske misjonæren og språkforskaren Otto Christian Dahl (1903–1995) viste i boka Malgache et Maanjan: Une comparaison linguistique (1951) at gassisk er nærmast i slekt med språket ma'anjan, som blir snakka i den indonesiske provinsen Sentral-Kalimantan på øya Kalimantan (Borneo). Folk frå dette området busette seg på Madagaskar i løpet av det første tusenåret evt., særleg på 600-talet.
Før 1800-talet blei gassisk lite brukt som skriftspråk, men når det blei skrive, brukte ein det arabiske alfabetet. Det eldste bevarte dokumentet med gassisk skrive i det arabiske alfabetet er ei gassisk-nederlandsk ordliste frå 1600-talet,
Europeiske misjonærar innførte det latinske alfabetet tidleg på 1800-talet. I 1823 vedtok kong Radama I at det latinske alfabetet skulle vere det offisielle alfabetet i det gassiske kongedømet, som på denne tida omfatta det meste av øya, bortsett frå nokre mindre område lengst i sør.
Den første gassiske boka skrive med det latinske alfabetet var Bibelen, som blei sett om til gassisk av britiske protestantiske misjonærar i 1835.
Gassisk blei tatt i bruk i utdanningssystemet i 1975, men berre i statlege grunnskular. Gassisk er dominerande i kringkasting og lokalaviser. Fransk, som er det einerådande i høgare utdanning, har hatt ein sentral posisjon sidan det gassiske kongedømet blei okkupert av Frankrike i 1896. Etter at Madagaskar blei sjølvstendig att i 1960, fekk franskmennene som budde der, status som den nittande etniske gruppa.
Etter ei folkeavrøysting i 1992 fekk gassisk status som nasjonalspråk i Den gassiske republikken.
Den gassiske stavinga er – unnateke i nokre få lånord – bygd opp av éin vokal eller éin konsonant pluss éin vokal, som i A.nta.na.na.ri.vo (den gassiske hovudstaden) og mpa.mpi.a.na.tra 'lærar', der stavingsgrensene er merkte med eit punktum.
Trykket ligg normalt på den nest siste stavinga i ordet, til dømes /a.nta.na.na.ˈri.vu/ Antananarivo.
Gassisk har dei fem vokalane /i e a o u/, som blir skrivne i/y, e, a, ao/ô, o. Vokalen /i/ blir skriven y i slutten av ord og i elles, som i vehivavy /vehiˈvavi/ 'kvinne'. Vokalen /o/ blir normalt skriven ao eller oa, men som ô i ein del lånord, som hôpitaly /hopiˈtali/ 'sjukehus'.
I trykkveike stavingar blir /i e a u/ som regel uttala litt annleis enn i aksentuerte stavingar, slik at dei blir uttala som høvesvis [ɪ/ɨ ɛ ǝ ʊ]. Trykkveike vokalar er også ofte ustemde.
Merinadialekten har dei 29 eller 30 konsonantane i Tabell 1. /j/ er perifer. Språket har åtte affrikatar, ts j tr dr nts nj ntr ndr, og ti prenasalerte konsonantar, mp mb nt nd nk ng nts nj ntr ndr.
Det er ganske stor variasjon i uttalen av fleire konsonantar. Til dømes varierer frikativane s z mellom dentialveolar og postalveolar og mellom laminal og apikal uttale.
Plosivane b d g er som regel ustemte, og skil seg frå p t k ved at desse siste ofte er aspirerte. Dessutan har vokalen etter b d g ein låg tone, mens vokalen etter p t k har ein høg tone.
Gassisk høyrer til dei relativt sjeldsynte språka der leddstillinga er VOS, det vil seie at setninga byrjar med eit verbal (V) følgt av objekt (O) og subjekt (S), som i denne setninga:
| verbal | objekt | subjekt |
|---|---|---|
| mamaky | boky | ilay mpianatra tanora |
| les | bok | den unge studenten |
| 'Den unge studenten les ei bok' |
I nomenfrasen står determinativet føre substantivet, mens andre attributtar står etter, som i setninga ovanfor, der ilay er ein bunden (bestemt) artikkel, mpianatra tyder 'student' og tanora 'ung'.
Kommentarar
Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.
Du må være logga inn for å kommentere.