etruskisk

Det er blitt foreslått å knyte etruskisk til ei lang rekkje språkfamiliar, frå semittisk og baskisk til turkotatarisk, kaukasisk, finsk-ugrisk og minoisk. Framlegga har likevel vore så dårleg underbygde at det er freistande å klassifisere etruskisk som eit isolat – eit språk utan påviste slektningar.

Nyleg er det likevel blitt foreslått ein klassifikasjon som har vunne ein viss aksept blant språkforskarar, nemleg å samle etruskisk i ein eigen språkfamilie med namnet tyrsensk, saman med retisk og lemnisk. Retisk blei talt i Retia (latin Rhaetia) i dei austlege Alpane i førromersk og romersk tid, fram til 200-talet evt. Det må ikkje blandast saman med retoromansk, det romanske språket som no blir talt i dette området. Lemnisk blei talt på øya Lemnos i Egearhavet på 500-talet før vår tidsrekning. Kunnskapen vår om alle desse språka er likevel så mangelfull at klassifikasjonen byggjer på eit ganske tynt materiale.

Etruskarane budde i Nord-Italia, i eit området som på latin blei kalla TVSCIA tūskia eller ETRVRIA etrūria, og som stort sett svarer til det moderne Toscana og Nord-Lazio. Området der dei budde, grensa mot Tyrrenhavet (latin MARE TYRRHENVM mare tyrrēnum) i vest, mot elva Arno (latin ARNVS arnus) i nord og mot elva Tevere (latin TIBER tiber) i aust og sør. Tyrrenhavet er oppkalla etter etruskarane, som på gamalgresk blei kalla tυρρηνoι turrɛ̄nói eller (gamal-attisk) tυρσηνoi tursɛ̄noí.

Etruskisk er kjent frå innskrifter frå kring 600-talet fvt. til 100-talet evt. Arkeologane knyter òg den skriftlause Villanova-kulturen (900–700 fvt.) til etruskarane.

Talet på etruskiske innskrifter – på mellom anna steinar, bly, leirvasar, bronsespeglar og gravvegger – ligg mellom 9000 og 13 000, avhengig av korleis ein tel, og det blir stadig funne nye innskrifter. Forskarane kan lese og forstå ein stor del av desse innskriftene, men mange av dei er gravinnskrifter (i dei mange etruskiske nekropolisane eller «gravbyane») som berre inneheld namnet til dei døde, namna til fedrar og mødrer og av og til alder og kjønn. Trass i det høge talet på innskrifter kjenner vi berre om lag 250 etruskiske ord. Her er to typiske innskrifter:

• 𐌀𐌍𐌀𐌅𐌉𐌄𐌋𐌄:𐌉𐌌:𐌀𐌊𐌔𐌀:𐌀𐌋:𐌄𐌔:𐌔𐌀𐌊𐌀𐌋𐌌
• MLAKAS SE LA ASKA MI ELEIVANA
• 'Eg er oljeflaska til den vakre Sela'

• 𐌣:𐌔𐌋𐌉𐌅𐌀:𐌖𐌐𐌖𐌋:𐌖𐌓𐌖𐌈𐌋𐌄𐌅:𐌈𐌍𐌓𐌀:𐌔𐌄𐌍𐌀
• ANES ARNTH VELTHURU(S) CLAN LUPU AVILS 50
• 'Anes Arnth, sonen til Velthur, død i ein alder av femti'

Det finst over 40 innskrifter med både etruskisk og latinsk tekst, men dei er stort sett svært korte gravinnskrifter. Nyttigare var tre gulltavler som blei funne i 1964, med parallelltekst på etruskisk og fønikisk (kanskje punisk).

Frå kring 700 til 500 fvt. var den etruskiske kulturen på eit høgdepunkt i makt og prestisje, og dei kontrollerte det meste av Italia frå Alpane og ned til dei greske busetnadene i sør. Dei kontrollerte då også Latium, og den romerske kulturen blei sterkt påverka av etruskarane. Gresk kultur kom også først til romarane gjennom etruskarane. Stoda endra seg etter 400 fvt. I 396 fvt. hærtok romarane den viktige etruskiske byen 𐌀𐌉𐌄𐌅 VEIA (italiensk Veii), og i 391 fvt. invaderte dei keltiske senonane Etruria. Mot slutten av 200-talet fvt. hadde romarane erobra heile den italienske halvøya.

Etruskisk har blitt karakterisert som eit agglutinerande språk på veg mot eit flekterande. Det som særmerkjer eit agglutinerande språk, er at orda lett kan delast i mindre element (morfar) med si eiga tyding eller sin eigen grammatiske funksjon, medan eit flekterande språk ikkje har så klare grenser mellom elementa.

Etruskisk hadde dei fire vokalane I, U, E og A, utan skilje mellom korte og lange. Etruskisk hadde ikkje o.

Språket hadde 17 konsonantfonem, som blei skrivne med 19 bokstavar, fordi fonemet /k/ blei skrive med tre ulike bokstavar. Etruskisk hadde ikkje stemde plosivar, som b, d, ɡ.

Nasalane (m og n) og likvidane (r og l) var truleg stavingsberande når dei ikkje stod ved sida av ein vokal, som i døma nedanfor. I lydskrifta, som står mellom hakeparentesar, […], står det eit punktum mellom kvar staving.

• 𐌌𐌍𐌉𐌅 VINM winm [win.m] 'vin' < latin VINVM wīnum
• 𐌍𐌕𐌖𐌀𐌋 LAUTN lautn [laut.n] familie' < eldre 𐌍𐌖𐌕𐌖𐌍 LAUTUN lautun
• 𐌄𐌓𐌕𐌀𐌍𐌓𐌆𐌖𐌇 HUZRNATRE huʦrnatre [ˈhuʦ.r.nat.re] 'ungdom'
• 𐌋𐌐𐌄 EPL epl [ep.l] 'i, til'

I nyetruskisk låg trykket på den første stavinga, som vist i dei fonetiske transkripsjonane ovanfor.

På 800-talet fvt. lånte grekarane alfabetet av fønikarane. Medan det fønikiske alfabetet var ei rein konsonantskrift, begynte grekarane også å skrive vokalar. Gresk mangla fleire av dei typisk semittiske konsonantane som fanst i fønikisk, og bokstavane for fleire av dei konsonantane som var «ledige», blei tekne i bruk for å skrive vokalar.

Etruskarane lånte alfabetet sitt frå grekarane i dei greske koloniane i Sør-Italia kring 700 fvt. På den tida fanst det fleire lokale variantar av det greske alfabetet, og etruskarane tok i bruk ein arkaisk vestleg variant som framleis blei skriven frå høgre mot venstre, som fønikisk. Denne varianten hadde mellom anna fire ulike forskjellige bokstavar for ulike «s-lydar» som fanst i fønikisk, medan det greske alfabetet som blei einerådande frå 400-talet fvt., berre hadde éin, den som i dag blir skriven Σ. Desse fire bokstavane for «s-lydar» blei alle nytta i etruskisk for å skrive to fonem, s og š.

Dei tre bokstavane 𐌂 C, 𐌊 K og 𐌒 Q representerte alle fonemet k. Stort sett blei 𐌂 C brukt framfor 𐌉 I og 𐌄 E, 𐌊 K framfor 𐌀 A og 𐌒 Q framfor 𐌖 U.

Det latinske alfabetet er tydeleg påverka av det etruskiske alfabetet. Den etruskiske skikken med å skrive fonemet k på tre måtar tok også romarane i bruk når dei skulle skrive latin, med bokstavane C, K og Q. Bruken av K i staden for C framfor A overlevde berre i nokre få ord, som KALENDAE kalendai 'den første dagen i månaden i den romerske kalenderen'. Q blei konsekvent nytta framfor V pluss vokal, som i QVINQVE kwīnkwe 'fem'.

Ordet person har etruskisk opphav. Vi har fått ordet – via tysk – frå latin PERSONA persōna. Latin hadde lånt ordet frå etruskisk USRE𐌘 𐌖𐌔𐌓𐌄𐌘 PhERSU, som tydde 'skodespelarmaske', men i latin hadde det også utvikla tydingane 'rolle (i eit skodespel)' og vidare 'rolle (i livet)'.

Latin lånte fleire andre etruskiske ord, mange knytte til mellom anna skrift, teater, byggjeskikk, motar og hårfasongar. Eit døme er latin ATRIVM ātrium 'atrium', 'hall i eit romersk hus', som truleg kjem av etruskisk 𐌄𐌓𐌈𐌀 AThRE 'bygning'.

Nokre lån frå etruskisk var opphavleg greske. Eit interessant døme er latin LITTERA 'bokstav' eller 'skriftteikn', som via etruskisk skal kome av gresk διφθέρα diphthéra 'dyrehud', 'skinn', 'lêr' eller 'ein slags pergament'.

Vårt ord difteri 'smittsam sjukdom som særleg set seg i svelg og nase' heng sjølvsagt også saman med διφθέρα diphthéra. Når ein har denne sjukdomen, blir det utvikla ei lêraktig hinne på dei sjuke stadene.

Det eksisterer mange leivningar av dette gamle språket, sjølv om det ikkje er bevart i litteratur. Gresk-romerske forfattarar overleverte og kunngjorde forklaring til ein del ord, og det finst rundt 11 000 innskrifter, dei eldste frå 600- og 500-talet fvt., dei fleste frå 200-talet fvt. til starten av tidsrekninga vår.

Innskriftene er for det meste ganske korte og inneheld i hovudsak namn. Dei finst mest på bruksgjenstandar, særleg på metallspegel, sarkofagar og gravurner og som innskrifter på gravveggane. Dei stammar både frå det eigentlege Etruria og frå Campania og Nord-Italia. Innskriftene vart gjevne ut i Corpus inscriptionum etruscarum (3 bind i fleire avdelingar, 1893–1987) av Carl Eugen Pauli, Olof August Danielsson, Ernst Carl Wilhelm Sittig, Gustav Herbig, Cristofani og Pandolfini Angeletti. Særleg langt (rundt 1500 ord) og såleis svært viktig er eit brotstykke av ein rituell tekst, skriven på lintøy, som ein fann på slutten av 1800-talet, brukt som bind om ein egyptisk mumie. Det blir oppbevart i museet i Zagreb.

• Etruria
• etruskarar
• Italias forhistorie

• Giuliano Bonfante og Larissa Bonfante: The Etruscan Language. An Introduction, revised edition. Manchester og New York 2002
• Raffaele D'Amato og Andrea Salimbeti: The Etruscans. 9th–2nd Centuries BC. Oxford 2018
• David Randall-MacIver: The Etruscans. Fort Wayne 2017
• Christopher Smith: The Etruscans. A Very Short Introduction. Oxford 2014
• Rex E. Wallace: Zikh Rasna. A Manual of the Etruscan Language and Inscriptions. Ann Arbor 2008