eple

Hageeple er tre som blir opptil åtte meter høge. Blada sit spreidde på grove kvistar, og er eggforma med tanna kant.

Hageeple er ein hybridform som stammer frå ville eple i Vest-Asia og Europa. Ved kryssing av ulike underartar og varietetane deira, og seinare ved kryssing mellom ulike sortar og ved mutasjon, har det etter kvart oppstått eit utal av sortar som blir formeirte vidare vegetativt ved poding.

Globalt er dyrking av eple av svært stor økonomisk og kulturell tyding i tempererte strok. Eple har vore dyrka av menneske mellom 3000 og 4000 år, og har resultert i over tusen ulike sortar eple. Sjølv om det finst over tusen ulike eplesortar, er det berre eit fåtal av desse som vert dyrka kommersielt.

Eple blir grupperte etter modningstid og haldbarheit i kategoriane sommareple, hausteple og vintereple. Ulike eplesortar kan ha ulik blømingstid og mengd blomar, epla kan ha ulike kvalitetar, i form, aroma, smak og farge.

Dei ulike sortane kan påverkast ulikt av sjukdom, og nokre sortar er meir mottakelege enn andre. Nokre av sjukdommane med størts økonomisk betydning er heksekost på eple, epleskurv og rognebærmøll.

Heksekost på eple er forårsaka av ein bakterie som lever inne i planta og som gjer at vegetativ vekst blir sterkare, medan det blir danna små eple som ikkje smakar godt. Det er meldeplikt til Mattilsynet om ein mistenker heksekost på eple på eigedomen ein nyttar.

Epleskurv er ein soppsjukdom som gjev epla møke, runde flekkar som gjer at ein ikkje kan selje dei.

Rognebærmøll legg egg på kart av eple, og larvane som kjem ut av egga borar seg inn i epla, kor dei gneg gangar inni bæreplet.

Sjølv om eple har tokjønna blomar, kan ikke blomane på eit epletre bli befrukta av pollen frå det same treet. På fagspråket seier ein at trea er sjølvinkompatible. For at befruktning skal skje og frukt bli danna, er epletreet avhengig av pollen frå eit anna epletre. Når befruktinga skjer, oppstår det nye genetiske kombinasjonar som gjer det nye frøet genetisk ulikt frå morplanta. Nye epletre som veks opp frå frø vil difor ha heilt andre eigenskapar enn morplanta, noko som ikkje er ynskjeleg i epleproduksjon.

For å ivareta eigenskapane til eplesortar, blir epletre formert klonalt. Dette skjer ved at greiner frå ein eplesort blir poda på ein stamme frå ein anna, ofte sakteveksande, eplesort. Slik vert dei genetiske eigenskapane til sortane behaldne og endrar seg lite mellom generasjonar av epletre.

Hageeple er oppført på Artsdatabanken si framandartliste i kategorien svært høg risiko. Grunnen til dette er både eit stort invasjonspotensial i norsk natur og krysspollinering med den sårbare arten villeple.

Eple blir nytta på mange vis. Det er vanleg å ete dei ferske. Ein kan sylte dei og lage syltetøy eller gelé. Eple er vanleg i mange dessertar, som steikt eple eller som fyll i paiar og kaker.

Dei kan kvernast og pressast til saft. Ugjæra saft blir kalla eplemost, medan eplevin blir kalla sider og eplebrennevin blir kalla calvados.

Det har på 2000-talet vore stor vekst i produksjon av norsk sider og det finst i 2022 om lag 50 produsentar, om lag halvparten av dei i Hardanger.

Sidan tilgangen på eple er god i Noreg, er dei ernæringsmessig viktige i kosthaldet som kjelde til mellom anna kostfiber, C-vitamin og E-vitamin og generelt for å bidra til eit allsidig og magrare kosthald. Energiinnhaldet i eple er rundt 192 kilojoule (kJ) eller 46 kilokaloriar (kcal) per 100 g.

Epledyrkinga er fleire tusen år gammal. Ordet eple er felles i dei nordeuropeiske språka og har kanskje keltisk opphav. Dette tyder på at eple har vore kjent i Nord– og Mellom-Europa før erobringa til romarane. I Skandinavia er det funn frå steinalderen som peikar i same retning. I Osebergskipet frå rundt 850 evt. blei det funne 54 godt bevarte eple, noko som viser at dei blei høgt verdsette. Men først etter inntoget til kristendomen, særleg i samband med klostera, blei epledyrkinga meir alminneleg i Noreg.

Eplet har blitt nytta som symbol, men med ulik tyding. Det har symbolisert fruktbarheit og kjærleik så vel som kunnskap (kunnskapens tre) og visdom, men òg død, svik, freisting og syndefall (forbode frukt). I det gamle Hellas var eplet via til Afrodite og symboliserte kjærleik og begjær. I Kina symboliserte eplet harmoni og fred.

Som merkevarenamn er eplet kjent frå The Beatles Apple records og Apple corp. og teknologiselskapet Apple, som mellom anna står bak Iphone og Mac. I Noreg er eplet kjent frå logoen til FrP (Framstegspartiet) og i namnet til Eplehuset.

• eple (symbolikk)
• plante
• frukt

• Grønsnes, Astrid og Eitrheim, Sara Grethe (2002). Den store epleboka. 2. utgåve, isbn 82-521-6034-4
• Stedje, Per og Skard, Olav (1939). Norsk pomologi, b. 1: Epler