Surnadal

Langs Surnadalsfjorden og Surnadalen innanfor går eit belte sørvest–nordaust av omdanna bergartar, dels opphavleg sedimentære (mellom anna fyllitt, glimmerskifer og kalk), dels vulkanske (mellom anna grønstein). Retninga på dette beltet er eit resultat av den kaledonske fjellkjedefaldinga (kaledonske orogenese). Berggrunnen både nord og sør for dette er av grunnfjellsalder, men er likevel prega av den kaledonske fjellkjedefaldinga. I desse områda består berggrunnen hovudsakleg av gneis, likeins djupbergartar som granitt.

I granittområdet i den sørlege delen av kommunen ligg Trollheimen med ei rekkje toppar med høgder 1200–1600 meter over havet. Blant desse er Snota (1669 moh.), som er det høgaste fjellet i kommunen. Heilt i sør går den tronge, bratte Todalen søraustover frå botnen av Todalsfjorden. Nord for Trollheimen går den breie og opne Surnadalen austover frå Surnadalsfjorden. Her renn elva Surna med sideelvane Rinda, Bølu, Folda og Vindøla, som alle kjem frå Trollheimen i sør. I gneisområdet nord for og parallelt med Surnadalen ligg Bøverdalen med elva Bøvra, som renn ut i botnen av Hamnesfjorden.

Surna er ei kjend lakseelv og har størst årleg fangst blant elvane i fylket (3600 kilo i 2014). Det aller meste av dette er laks.

Hovudtyngda av busetjinga ligg i Surnadalen. Sør for utløpet av Surna ligg Surnadalsøra, som har vakse saman med Skei litt lenger oppe i dalen til ein samanhengande tettstad (Skei/Surnadalsøra). Glærem ligg på nordsida av Surnadalsfjorden. Den spreidde busetjinga i kommunen finn ein langs fjordsidene, særleg ved fjordbotnane, på Eidet mellom Surnadalsøra og Kvanne ved Stangvikfjorden, og i stadvis i dalane innanfor fjordbotnane, framfor alt i Surnadalen aust for kommunesenteret.

Etter krigen heldt folketalet i Surnadal (med dagens grenser) seg relativt stabilt fram til sist på 1970-talet. Deretter følgde ein viss vekst fram til midt på 1990-talet. Sidan har folketalet stort sett gått tilbake, i tiårsperioden 2005–2015 med gjennomsnittleg 0,3 prosent årleg i Surnadal, mot ein vekst på 0,3 prosent for Nordmøre og 0,8 prosent i heile fylket.

Det er éin tettstad i kommunen (ifylgje Statistisk sentralbyrås definisjon): Surnadalsøra med 2867 innbyggjarar (2023). 48 prosent av innbyggjarane i kommunen bur her. Tettstaden er 3,3 km².

Surnadal er ei god jord- og skogbruksbygd, og primærnæringane omfattar ti prosent av arbeidsplassane i kommunen, mot fire prosent i fylket samla sett. Særleg i hovuddalføret er det god jordbruksjord med store bruk og hovudvekt på husdyrhald og korndyrking. Surnadal har klart størst kornareal og storfehald blant kommunane i fylket. Det er også ein del sauehald og noko hønsehald i kommunen. Årleg skogavverking var 32 644 m³ i 2015, som var største i fylket dette året.

Industrien omfattar 14 prosent av arbeidsplassane i Surnadal, 23 prosent inkludert bygge- og anleggsverksemd og kraft- og vassforsyning (2014), mot høvesvis 18 og 27 prosent i fylket samla sett. Dei viktigaste industribransjane i Surnadal er gummi-, plast- og mineralsk industri og trelast- og trevareindustri, begge med 38 prosent av dei tilsette i industrien (2013). Andre bransjar er verkstad-, møbel- og næringsmiddelindustri med høvesvis elleve, ni og tre prosent av dei tilsette i industrien i kommunen (2013). Det blir elles drive ei mindre kalksteingruve i kommunen.

I kommunen er det ein heil del turisttrafikk, og det blir halde fleire festivalar i løpet av sommaren, mellom anna Vårsøgfestivalen i mai/juni og Norsk Laksefestival rundt midtsommar.

Surnadal er kommunen med tredje størst vasskraftproduksjon i Møre og Romsdal, og er ein viktig kraftkommune på landsbasis. Dei 13 vasskraftverka i kommunen produserer til saman 1014 gigawattimer i året (gjennomsnitt 1993-2020). Det største kraftverket er Trollheim (i drift fra 1968), som står for om lag åtti prosent av vasskraftproduksjonen. Andre store kraftverk er Svorka (1963) og Gråsjø (1970). Statkraft Energi er hovudeigar av nesten all vasskraftproduksjonen i kommunen.

Av yrkesaktive som er busette i Surnadal, har 21 prosent arbeid utanfor kommunen, elleve prosent i dei andre kommunane på Nordmøre, fire prosent i Sunndal og to prosent i Trondheim.

Fylkesveg 65 går ned Surnadalen frå Orkdal og deler seg ved Skei. Nordvestover går vegen vidare til Betna på E39 i Halsa, der det går veg- og ferjesamband vidare til Kristiansund. Sørvestover frå Skei går fylkesveg 670 vidare med veg- og ferjesamband mot Sunndal.

I Svinvika på nordsida av Todalsfjorden ligg Svinviks arboret. Arboretet er eigd av kommunen, men blir drive av Nordmøre museum. Det har ei omfattande samling av rododendron og bartre, likeins ein frukthage og ei staudesamling. På Todalsøra er det ei samling omkring den klassiske teikneserien om Vangsgutane. Surnadal bygdemuseum, også det drive i regi av Nordmøre museum, ligg på Åsen gard sør for kommunesenteret.

Mo kyrkje i øvre Surnadal er ei trekyrkje frå 1728 med Y-form. Alle dei andre fem kyrkjene i kommunen er frå siste halvdel av 1800-talet. Dei er alle langkyrkjer i tre, og tre av dei er teikna av Jacob Wilhelm Nordan (Åsskard, Todal og Øye kyrkjer). Størst av kyrkjene i kommunen er Stangvik kyrkje med 600 sitjeplassar.

I kommunesenteret ligg Nordmøre Folkehøgskule og Surnadal vidaregåande skole med varierte studieretningar.

Surnadal høyrer til Møre og Romsdal politidistrikt, Møre og Romsdal tingrett og Frostating lagmannsrett.

Kommunen er med i regionrådet Nordmøre regionråd.

Surnadal kommune svarer til dei fem sokna Mo, Stangvik, Todalen, Øye/Ranes og Åsskard i Indre Nordmøre prosti (Møre bispedømme) i Den norske kyrkja.

Mot slutten av 1800-talet høyrde Surnadal til Nordmør fogderi (futedømme) i Romsdals amt.

Kommunevåpenet (godkjent i 1989) har ein skråstilt tvillingstreng i sølv, laga ved taggesnitt mot ein grøn bakgrunn. Dette speglar kommunen geografisk.

Om namnet, sjå Surna.

• Møre og Romsdal
• Nordmøre
• Noregs geografi

• Nettsidene til Surnadal kommune

• Hyldbakk, Hans: Bygdesoge for Surnadal, 1957-59, 2 b.
• Hyldbakk, Hans: Heimar i Surnadal, 1966-68, 2 b.
• Hyldbakk, Hans: Gards- og ættesoge for Surnadal, Nyrevidert utgåve, 1980-1981, 3 b.
• Mo, P.: Gardtales i Surnadal: frå midtna av 1600 talet til fyrst på 1900 talet, 1928