Olav 4. Håkonsson

Det var to kandidatar til den danske trona då Valdemar Atterdag døydde i 1375: Olav og fetteren hans, hertug Albrecht 4. av Mecklenburg. Albrecht var son til Valdemars eldste dotter Ingeborg og brorson til svenskekongen med same namn (sjå Albrecht 3.). Albrecht stod i utgangspunktet sterkast. Han kunne vise til at morfaren hadde peika han ut som sin etterfølgjar, og den tyske keisaren Karl 4. støtta hans kandidatur. I det politiske spelet som følgde, engasjerte mor til Olav, Margrete, seg sterkt. Ho viste seg som den sterkaste. Margrete fekk dei danske stormennene på si side og oppnådde at dei tyske hansabyane, som hadde sikra seg vetorett ved danske kongeval, heldt seg nøytrale. Avgjerande for at dei gjorde det, var at far til Olav, kong Håkon 6., kunne tilby hansabyane fornying av privilegia i Noreg.

3. mai 1376 valde riksmøtet i Slagelse Olav til dansk konge, og han gav si handfesting til riksrådet med faren og mora som garantistar. I dei følgjande åra var det Margrete som førde styret i namnet til den umyndige sonen sin.

Fire år etter at han vart vald til dansk konge, kunne den ti år gamle guten feste ein ny ærefull tittel til namnet sitt: I 1380 døydde faren, og Olav vart då automatisk norsk konge gjennom arv. For Margrete var det viktig at kongeskiftet skjedde i samsvar med lov og tradisjon. Det vart etablert eit formyndarstyre, og riddaren Ogmund Finnsson vart utpeika til norsk drottsete. Olsokdagen (29. juli) 1381 vart Olav hylla på Øyratinget, og på vegner av kongen lova då drottseten og fleire riksrådar under eid at allmugen i heile Noreg skulle få nyte gamal rett.

Fram til Olav vart myndig i 1384/1385, var det drottseten og riksrådet som førde styret i Noreg. Det var ei roleg tid innanlands. I namnet til kongen vart privilegiebrev stadfeste og landsvistbrev utskrivne. Tre større rettarbøter innskjerpa tidlegare påbod om plikt for islandsfararar til å betale toll, om fjordkjøp og om rettar og plikter til arbeidsfolk i byane og på landsbygda.

I tilhøvet til hanseatane var det eit par viktige saksområde som måtte avgjerast: Dei norske privilegia måtte fornyast etter kong Håkons død, og dei skånske slotta, som hansabyane hadde hatt i pant sidan i 1370, måtte vinnast tilbake. Det var spørsmål som galdt både Danmark og Noreg, og i 1381 gav det norske riksrådet dronning Margrete fullmakt til å forhandle med hanseatane til Olav vart myndig. Forhandlingane om slotta vart først avslutta i 1385, og det var Margrete som førde dei til endes, med sonen som den anonyme bisitjaren.

I eit av dei første breva sine som myndig tok Olav tittelen rett arving til Sveriges rike, og med mora som den drivande utnytta han dei sterke motsetningane i Sverige etter at riksdrotsen Bo Jonsson Grip døydde i 1386.

Sist i juli 1387 var mor og son saman i Ystad i Skåne, og her vart Margrete verande, medan Olav drog vidare til Falsterbo slott. Brått og uventa døydde han her.

Tilhøva rundt dødsfallet gav opphav til rykte, dels om at dronninga stod bak, dels om at Olav ikkje var død. I 1402 dukka det opp ein falsk Olav i den tyske ordensstaten. Dronning Margrete fekk mannen utlevert, han tilstod falskneriet og vart offentleg brent.

Gravsteinen som vart reist over kong Olav i Sorø klosterkyrkje, har innhogge den norske løva og har følgjande innskrift (omsatt frå latin): «Her kviler Olav, son til dronning Margrete, som avla han saman med Noregs konge Håkon.» Det er Margrete som her er hovudpersonen, og innskrifta illustrerer godt den anonyme og underordna stillinga Olav hadde i si korte levetid.

Inntil 1957 vart Olav Håkonsson rekna som den femte i rekkja av norske kongar med namnet Olav. Då den nye kong Olav skulle ta over, vart kongerekkja justert, og den tidlegare Olav 4., barnekongen Olav Magnusson (1098–1115), vart teke ut.

• monarkar i Noreg
• Noreg i seinmellomalderen
• Statsoverhovud i Danmark

• Oluf II i Dansk biografisk leksikon

• Munch, Peter Andreas (1863): Det norske folks historie (NFH), 2. hovedavdeling, del 2
• Koht, Halvdan (1949: biografi («Olav 5 Håkonsson») i Norsk biografisk leksikon, første utgåve (NBL1), bind 10
• Olrik, Jørgen (1982): «Oluf II», i Dansk biografisk leksikon (DBL3), bind 11
• Bjørvik, Halvard (1996): Folketap og sammenbrudd 1350–1520, bind 4 i Aschehougs Norgeshistorie (ANH)
• Albrectsen, Esben (1997): Fællesskabet bliver til 1380–1536, bind 1 av Danmark-Norge 1380–1814
• Haug, Eldbjørg (2000): Margrete, den siste dronning i Sverreætten: Nordens fullmektige frue og rette husbonde
• Moseng, Ole Georg med flere (2007): Norsk historie, bind 1: 750–1537, 2. utgave
• Bjørkvik, Halvard: biografi i Norsk biografisk leksikon, andre utgåve (NBL2)
• Diplomatarium Norvegicum (DN), bind 1–18
• Regesta Norvegica (RN), bind 7
• Diplomatarium Danicum, rekke 2–4, 1938 og følgjande
• Islandske Annaler
• Norges gamle Love (NGL), bind 3, 184