Folkerepublikken Kinas historie

Sovjetunionen, som Mao i februar 1950 inngjekk ei 30 år lang vennskaps- og forsvarspakt med, blei Kinas allierte. Ein hektisk aktivitet byrja med sovjetisk bistand for å sikre regimet sitt grep om landet, tryggje matforsyninga og utvikle landet i kommunistisk retning.

Mao følgde i store trekk det sovjetiske mønsteret med kollektivisering av landbruket, nasjonalisering av den beskjedne industrien og stor satsing på tungindustri. Han ville føre revolusjonen sin noko lenger enn russarane hadde gjort.

Sluttfasen i kollektiviseringa kom i 1958, då heile 750 000 nyoppretta jordbrukskollektiv blei gjorde om til 24 000 folkekommunar med politiske og administrative fullmakter. I 1958 kunngjorde Mao også «Det store spranget» med veldig oppskrudde produksjonsmål for landbruk og industri. Det blei mellom anna oppmoda til framstilling av stål i små, primitive omnar, men dette stålet viste seg å vere lite brukbart.

Produksjonsresultata under «Det store spranget», som varte i tre år, svarte langt frå til forventningane. Følgjene var nærmast katastrofale, og «Det store spranget» blei seinare sterkt kritisert i den offisielle historia til partiet. Ei medverkande årsak var tørke og flaum i store delar av Kina i desse åra.

Befolkningsstatistikk frå seinare år tyder på at millionar av menneske døydde av svolt i åra 1958–1961.

I 1955 byrja det i kulturlivet ein einsrettingskampanje mot «borgarlege og idealistiske tankar i litteratur og kunst». I 1956 blei ein meir liberal kulturpolitikk lansert under slagordet «Dei hundre blomar».

Mao oppmoda til kritikk av partiet og staten. Mao hadde diskutert med partifellane sine om det var mogleg å få nye idear inn i det revolusjonære arbeidet. Statsminister Zhou Enlai var viktig i dette arbeidet, då han tidlegare hadde prøvd å få dei intellektuelle i tale. Då dette ikkje hadde lykkast i særleg grad, ønskte Mao å utvide arbeidet til ein kampanje med oppropet «La dei hundre blomar blomstre, la dei hundre skular stridast». Meininga var å sleppe til nye idear for å hindre kommunistpartiet og Kina frå å stivne i ein dogmatisk kommunisme som ein hadde sett i Sovjetunionen under Stalin.

Det viste seg snart at Mao hadde feilberekna resultatet av kampanjen, då kritikken mot partiet blei langt større enn forventa. Ikkje minst var det forslag som mellom anna kravde fleirpartisystem, at kommunistpartiet gjekk av, og at makta blei desentralisert – forslag som var uakseptable for Mao. Han kjende seg forrådd av dei intellektuelle. I juni 1957 gjorde partiet heilomvending og starta ein anti-høgrekampanje som førte til arrestasjon og forfølging av fleire hundre tusen intellektuelle. Eit av hovudmåla for kampanjen var juristar som kjempa for eit uavhengig rettsvesen. Mange intellektuelle blei sende til arbeidsleirar, fengsla eller mista jobbane sine. Nokre slapp først ut av arbeidsleirane i 1980-åra.

Spørsmålet om kva for ei av dei to kinesiske regjeringane (regjeringa til Folkerepublikken på fastlandet eller regjeringa til nasjonalistane på Taiwan) som skulle representere Kina i FN, blei aktuelt like etter skipinga av Folkerepublikken. Koreakrigen stansa likevel saksgangen og skjerpa motsetnadene til USA. USA hadde i januar 1950 trekt tilbake den diplomatiske representasjonen sin i Kina i protest mot beslaglegging av amerikansk eigedom og fordi dei ikkje ville bryte med Guomindang-regimet. Den amerikanske presidenten Harry S. Truman gav 7. flåte ordre om å patruljere rundt Taiwan, og dette blei av Beijing-regjeringa tolka som aggresjon.

I oktober 1950 rykte kinesiske styrkar inn i Korea, der striden med FN-hæren varte til avtalen om våpenstillstand blei underteikna i juli 1953. I 1951 blei Tibet hærsett av kinesiske troppar, og i 1959 blei eit tibetansk opprør knust med stor brutalitet. I september 1954 byrja Folkerepublikken å bombardere øyane Quemoy og Matsu i Taiwansundet som innleiing av ein offensiv for å erobre Taiwan. Eldgivinga varte til april 1955, då Kina etter å ha delteke på Bandungkonferansen skifta til ein meir forsonleg politikk.

Tilbakeslaget under «Det store spranget» førte til motsetnader internt i leiinga. I desember 1958 trekte Mao seg tilbake som statssjef og blei erstatta av Liu Shaoqi. Forholdet mellom desse to blei stadig dårlegare og var ein av fleire årsaker til at Mao etter ein roleg og politisk moderat periode utløyste «Den store proletære kulturrevolusjonen» i 1966.

Mao stod i spissen for ei politisk retning innan partiet og ville rette eit avgjerande slag mot rivalar som han meinte hadde byråkratisert partiet og svekt den revolusjonære gløden. Kulturrevolusjonen blei lansert gjennom eit sirkulære frå sentralkomiteen. Eit plenumsmøte i komiteen 1.–12. august 1966 presiserte målet til revolusjonen, og 18. august tredde massane av unge aktivistar, Raudegardistane, fram.

Leiinga blei lagd til ei gruppe der Chen Boda var formann og mellom andre Maos kone Jiang Qing var medlem. Ein kamp mot alt «gammalt», massedemonstrasjonar og gruppereiser for å spreie revolusjonen prega no livet i nasjonen. I 1967 blei kulturrevolusjonen ført inn i fabrikkar og landsbyar. Mange stader sette arbeidarar og bønder seg til motverje, og det oppstod kaotiske tilstandar som hemja produksjonen.

Partikongressen i 1969 stadfesta dei endringane av leiinga som var gjennomførte under kulturrevolusjonen. Forsvarsminister Lin Biao blei offisielt Maos arvtakar, og det var han som redigerte sitatsamlinga «Maos vesle raude». Seinare blei han skulda for å ha vilja gjere statskupp. Ifølgje partihistoria døydde han ved ein flystyrt etter eit mislykka forsøk på å drepe Mao. Fem medlemmer av den «kontrarevolusjonære klikken» hans blei dømde til lange fengselsstraffer i 1981, samtidig med «Firarbanden».

Forholdet til Sovjetunionen blei ytterlegare tilspissa, og i mars 1967 kom det til alvorlege grensetrefningar ved Ussuri-elva og andre stader. Kina prøvde si første hydrogenbombe i juni 1967, og i april 1970 blei den første kinesiske jordsatellitten – ein satellitt som går i bane rundt jorda – skoten opp. Folkerepublikken blei medlem av FN i november 1971 med fast plass i Tryggingsrådet, samtidig som Taiwan blei utelatne.

Mao Zedong døydde 9. september 1976. Maktkampen internt i partiet gjekk raskt mot klimaks. Maos enkje Jiang Qing blei arrestert 6. oktober, saman med tre andre medlemmer av politbyrået, og skulda for forsøk på statskupp. Jiang Qing og ein annan medlem av «Firarbanden» blei i 1981 dømde til døden, men fekk i 1983 dommane endra til livsvarig fengsel. Dei to andre medlemmene fekk lange fengselsstraffer.

Hua Guofeng overtok som partiformann etter Mao. Frå 1977 skjedde ein gradvis tilbakegang til den politiske linja frå før kulturrevolusjonen. Deng Xiaoping blei rehabilitert på ny og utnemnd til visestatsminister, stabssjef i hæren og viseformann i partiet. No byrja ei politisk styrkeprøve mellom den dogmatiske maoisten Hua og den pragmatiske reformisten Deng.

Kina fekk i 1982 ei ny forfatning som var mindre ideologisk prega enn forfatningane av 1975 og 1978. Presidentembetet blei innført igjen. Etter den nye grunnlova skulle hovudoppgåva vere modernisering og økonomisk vekst, ikkje klassekamp og vedvarande revolusjon. I 1980 måtte Hua Guofeng gå av som statsminister, året etter også som partiformann. Zhao Ziyang blei statsminister, og Hu Yaobang blei partisjef. Begge var nært knytte til Deng Xiaoping, som stadig klarare markerte seg som Kinas mektigaste leiar.

I 1983 blei Deng Xiaopings utvalde verk gitt ut i eit opplag på cirka 50 millionar eksemplar. Boka blei obligatorisk lesnad for partimedlemmer under ein kampanje for «korrigering» – ideologisk omskolering av medlemsmassen. Ein treårig kampanje mot kriminalitet byrja i 1983 med masseavrettingar i mange storbyar. Amnesty International gjekk ut frå at 10 000 menneske blei avretta det første året.

Den relativt liberale Hu Yaobang, som i 1987 hadde blitt avsett som partisjef etter påtrykk frå ortodokse krefter, døydde 15. april 1989. Han stod for mange unge som eit symbol på politisk fornying, og dødsfallet utløyste spontandemonstrasjonar for fridom og demokrati.

Demonstrasjonane varte i vekene etterpå med store menneskemassar på Himmelfredsplassen (Tiananmen-plassen). Protestbølgja var retta mot korrupsjon og inflasjon og fekk etter kvart preg av eit folkeleg opprør. Statsminister Li Peng erklærte 20. mai militær unntakstilstand, men folkemassane stansa innmarsjen av troppane.

Zhao Ziyang, som hadde blitt partisjef etter Hu Yaobang, tok til ordre for ei mjuk linje, men blei nedstemt i politbyrået og avsett. Natta til 4. juni slo hæren til, etter ordre frå statsminister Li Peng om å rydde Himmelfredsplassen. Skytevåpen blei tekne i bruk, og mange aktivistar, tilskodarar og soldatar mista livet.

Unntakstilstanden etter den såkalla «Beijing-massakren» heldt fram til januar 1990.

Den relativt ukjende Jiang Zemin, tidlegare partisjef i Shanghai, blei innsett som den nye generalsekretæren i partiet etter Zhao Ziyang. Zhao blei ein såkalla «ikkje-person» som aldri meir skulle nemnast, og blei halden i husarrest til han døydde i 2005. Dei første tre åra etter juni 1989 var tilhengjarane av ei hard linje på offensiven, medan reformfløya gjorde retrett. Deng Xiaoping trekte seg tilbake frå det siste partivervet sitt i november 1989, men heldt fram virket sitt som Kinas mektigaste leiar bak kulissane utover i 1990-åra. I 1992 la han den politiske tyngda si bak nye reformutspel.

Deng utnemnde i 1993 Jiang Zemin til «kjernen» i ei kollektiv leiing som skulle overta etter hans død. Jiang blei no også den kinesiske presidenten. Andre leiande aktørar i leiarkollektivet var statsminister Li Peng, Qiao Shi, som i 1993 blei president i folkekongressen, og visestatsminister Zhu Rongji, med økonomien som ansvarsområde.

Under Jiang Zemins leiing byrja partiet å bruke nemninga «generasjonar» på dei ulike leiarkollektiva i Folkerepublikkens historie. Det blei vektlagt at leiinga var kollektiv og ikkje knytt til enkeltpersonar. Ein av grunnane til dette var også at det blei lettare å ta avstand frå enkeltpersonar i tidlegare leiing, som til dømes Zhao Ziyang, som hadde vore generalsekretæren i kommunistpartiet, men hadde falle i unåde.

I 1990-åra blei nasjonal «patriotisme» stadig sterkare vektlagt i propagandaen, medan marxisme-leninismen blei mindre framheva. Jiang Zemin førte an i ein brei kampanje for «sosialistisk åndskultur».

I 1965 blei Tibet ein såkalla autonom region i Folkerepublikken. Under kulturrevolusjonen i 1966–1976 blei religion og tibetansk kultur undertrykt, og tusenvis av kloster øydelagde. Sidan 1987 har det fleire gonger vore antikinesiske opptøyar som har blitt hardhendt slått ned. I 1989 blei 16 demonstrantar drepne.

Den 14. Dalai Lama fekk i 1989 Nobels fredspris for ikkje-valdskampen sin. Kina reagerte med ein protest til den norske regjeringa. Dalai Lama har insistert på at Kina skal gi tibetanarane utvida sjølvstyre, og krev slutt på masseinnvandringa av etniske kinesarar. Han har likevel ikkje forlangt fullt sjølvstende for Tibet, men godtek at Beijing styrer utanriks- og forsvarspolitikken.

• Les meir om Tibets historie.

Ei hovudsak for Beijing i 1990-åra var å føre dei gamle britiske koloniane Hongkong og Macao tilbake til moderlandet. Etter 13 års spent nedteljing blei Storbritannias flagg firt og det kinesiske heist over Hongkong natta til 1. juli 1997. Med overtakinga auka Kina milliardbefolkninga si med ein halv prosent, samtidig som BNP-en i landet med eitt slag blei ein femdel større. 20. desember 1999 blei så Macao innlemma i Kina som ein «spesiell administrativ region».

Beijing har definert som si viktigaste politiske oppgåve å få også Taiwan tilbake under Kinas formelle suverenitet. Etter gjenforeininga med Hongkong foreslo Kina på nytt at formelen «eitt land, to system» skulle gjelde også for Taiwan, slik at øya kunne behalde det politiske og økonomiske systemet sitt, og også krigsmakta. Beijing insisterte derimot på at Taiwan måtte godta Folkerepublikkens nasjonalsymbol som flagg og riksvåpen. Dette og liknande framstøytar har blitt avviste av skiftande Taiwan-regjeringar.

• Kinas historie
• Periodisk oversikt over Kinas historie
• Republikken Kinas historie (1912–1949)
• Kinas samtidshistorie (1997–)
• Kinas politiske system
• Kinas kommunistparti
• Kinas statsoverhovud