Eske Bille

Eske Bille hadde såleis ei lang tid i kongsteneste bak seg då han i 1529, ca. 50 år gamal, kom til Noreg som høvedsmann på Bergenhus. Kongen trong ein påliteleg og sterk mann for å nøytralisera den mektige Vincens Lunge og få i stand samarbeid med erkebiskop Olav Engelbrektsson, som i realiteten hadde landet nord for Dovre og Stad i si makt.

Først av alt måtte Bergenhus festning setjast betre i stand til å forsvara byen og hamna, og både gudshus og andre bygningar som låg i vegen, måtte då bort. Han fullførde rivinga av Apostelkyrkja, som Vincens Lunge hadde starta med då han bygde opp Lungegården til festning. Bille reiv den store Kristkyrkja (domkyrkja) og det som stod att av den vesle Kristkyrkja, like eins bispegarden og huset til kannikane. Det skjedde av strategiske grunnar, og biskop Olav Torkellson i Bergen gav samtykke, men Eske Bille har for ettertida vorte ståande som «kyrkjebrytaren».

Frå 1531 prøvde Christian 2., som hadde blitt avsett som konge i 1523, å vinne tilbake Noreg frå den sitjande kongen Frederik 1. På denne tida var både Noreg og Danmark katolske land, men i Danmark var det mange som var tilhengjarar av reformasjonen. Frederik 1. støtta i fleire tilfeller protestantane, medan Christian 2. var katolikk. Av den grunn fekk Christian støtte av den katolske erkebiskopen Olav Engelbrektsson.

I oppgjeret mot «gamlekongen» og erkebiskopen fekk Eske Bille ei todelt oppgåve. Først måtte motstanden knekkjast. Han heldt Bergenhus festning mot Christian 2.s knektar, og sende folk nordover til Trøndelag, der erkebiskopen budde. Billes folk dreiv inn skatt og brende erkebispegarden og to av erkebiskopens setegardar, og han sette i verk handelsblokade i Bergen mot erkebiskopen og hans tilhengjarar. Men deretter la han vekt på å få i stand forsoning. Han møtte på riksrådsmøtet i Bud i august 1533 etter at Frederik 1. var død. Bille vart innvald i det norske riksrådet og var med på vedtaket om å koma til eit felles kongevalmøte i København i juni 1534.

Men i mellomtida hadde Grevefeiden brote ut i Danmark, og då Eske Bille innskipa seg for å reisa til den tillyste herredagen, vart skipet hans kapra, og han vart ført til fangenskap i Lübeck, der han sat til november 1535. Nett på den tid kalla erkebiskop Olav inn til det kjende julemøtet i Trondheim. Dit drog også Eske Bille, med instruks om å arbeida for Frederik 1.s son hertug Christian (den seinare Christian 3.) i Noreg. Christian var lutheranar (protestant) og ville innføre reformasjonen i Danmark og Noreg. Bille nådde fram til Trondheim først etter drapet på Vincens Lunge (som erkebiskopen stod bak). For andre gong på kort tid hamna Bille i fengsel, denne gongen på Tautra, der også fetteren Claus Bille sat.

Før Eske Bille vart sett fri, måtte han signera to brev, begge daterte 4. februar 1536. I det eine lova han å halda Bergenhus og slottslova til det norske riksrådet og ikkje velja nokon annan «herre eller konning paa Norrigis krones wegne» enn den som riksrådet ville ha. I det andre brevet, eit såkalla orfeidebrev, sa han erkebiskopen ansvarsfri for fengslinga. Tilbake i Bergen tilkalla Bille lagmannen og ein av rådmennene, og med dei som vitne braut han i stykke det seglet han hadde fått laga i Trondheim, for å visa at han ikkje kjende seg bunden av breva, som var skrivne under tvang.

Men på same vis som i 1532 tilrådde Eske Bille ein forsonleg politikk andsynes erkebiskopen. Målet hans var å få Christian 3. hylla og godteken som norsk konge mest mogleg i samsvar med norsk statsskikk. Slik må vi forstå det hyllingsbrevet han fekk sett opp 1. juni 1536, utferda av biskop Hoskuld i Stavanger, Eske Bille og Johan Kruckow, som kalla seg Noregs råd nordafjells. Med seg som utferdarar hadde dei Gjeble Pederssøn som leiar for kyrkja, lagmann Guttorm Nilsson og menige rådmenn i Bergen.

Men Christian følgde ikkje rådet om forsoning, han sette alt inn på ei rask avgjerd. 1. september 1536 fekk Eske Bille fullmakt til å senda soldatar nordover, dei drog i slutten av februar det følgjande året, og det vart ei valdsferd. Soldatane plyndra og brende prestegardar, jaga bort erkebiskopens setesveinar og tok godset deira. Erkebiskopen gav opp all motstand og innskipa seg til Nederlanda. Reformasjonen blei no innført i Noreg.

Eske Bille hadde lenge ønskt seg bort frå Bergenhus. Hovudtyngda av jordeigedomen sin hadde han i Danmark, og her hadde han sine ættefrendar og standsfellar. Han hadde dessutan passert middagshøgda i livet og nærma seg 60 år. For den nye kongen Christian 3. høvde det også med eit skifte no; han hadde som mål å effektivisera lensstyret, og då måtte han ha yngre og dugande menn til å ta over styret i slottslena.

Men før ny høvedsmann tok over på Bergenhus, fekk Bille eit siste oppdrag å ta seg av. Med brev datert 17. juni 1537 fekk han pålegg om å leggja inn under krona alt bispegodset i Bergens stift, saman med godset til øyde kloster, men han skulle ikkje røra jordegodset til domkapitlet, sokneprestane og dei klostra som det enno var munkar og nonner i. I tillegg skulle han føra lister over verdigjenstandar og brev som fanst i kyrkjer, kloster og hospital. Derimot skulle han ikkje avsetja gamle og tilsetja nye prestar eller gjera vedtak om religionen som kunne gjera allmugen uroleg. Krona var i ferd med å innhenta den økonomiske gevinsten av reformasjonen, men det skulle ta lang tid før den nye læra trengde igjennom i folket.