Njuškii siskáldâsân

Koojoot

Wikipedia:st
Koojoot
Canis latrans
(Say, 1823)
Tile LC (eellimvuáimálâš)[1]
Tieđâlâš luokittâllâm
Doomeen Sellâvááimusliih Eucarya
Kodde Elleekodde Animalia
Uáiviráiđu Savosuonâsiih Chordata
Vyeliráiđu Čielgitávtáliih Vertebrata
Luokka Njomâtteijeeh Mammalia
Vyeliluokka Šoddâdeijee njomâtteijeeh Theria
Uásiluokka Vuosâmaadâlâš njomâtteijeeh Eutheria
Lahko Piätuelleeh Carnivora
Hiäimu Peenuvelleeh Canidae
Suuhâ Pennuuh Canis
Šlaajâ latrans

Koojoot (Canis latrans) lii Tave-Amerikist iälusteijee peenuvellee. Suomâkielân koojoot lii "kojootti". Eŋgâlâskielân ton noomah láá ei. "coyote", "American jackal", "prairie wolf" já "brush wolf". Navajokielân tot lii "mą'ii".

Koojoot äštih ulmuuh, puumah já kuumpih. Tot kuittâg sáttá motomin parâttâllâđ kumppijn, já talle šaddeh nk. "coywolf"-hybrideh. Motomin rävis kojotijd láá pivdám meiddei räniskuobžah,[2] čapiskuobžah,[2] amerikalligaattoreh,[3] kanadailvâseh[4] já kuáskimeh.[5]

Olgohäämi já stuárudâh

[mute | mute käldee]

Kojotist láá ohtsis 19 vyelišlaaijâd.[6][7] Iäruh vyelišlaajâi kooskâst iä lah hirmâd stuárráh, mutâ nuorttân ellee vyelišlaajah láá stuárráábeh já tevkkâduboh ko viestârist já tavveen.

Ores tiäddá 8–20 kg, já niŋálâs vist 7–18 kg. Tavveen ellee vyelišlaajah teddih koskâmiärálávt 18 kg, já Meksikost vist koskâmiärálávt 11,5 kg. Koojoot kukkodâh njuuneest seibikiäčán lii suullân 1,0–1,35 m. Seibi lii 40 cm kukke. Koojoot sevealodâh lii 45–58 cm.[8] Stuárráámus koojoot paččui ive 1937 Wyomingist, já tot teedij 34 kg já lâi 1,5 m kukke.[9]

Koojoot tuurhâ ivne mulsâšud mottoom verd.[10] Turkkâ lii válduášálávt kuovgisräänis já ruopsâd teikkâ ruškisfiskâd, já tot lii ucánjáhháá meiddei čappâd já vielgâd. Alebijn aloduvâin koojoot lii váhá čappâdub já ránásub ko ävđinenâmijn, kost tot lii ruškisfiskâdub teikkâ vielgisránásub.[9] Tavveen koojoot turkkâ lii kuhheeb já sahâdub ko mäddin. Albiinovuotâ lii hirmâd härvinâš. Suulân 750 000 kojotist, moh pivdojii iivij 1938–1945, tuše kyehti lijjii albiinoh.[9]

Lavdâm

[mute | mute käldee]
Koojoot lavdâm

Ovdil ko puumah já kuumpih mestâ jammii suhâjämimân stuárráámus uási kojotijn iälustii sinokuávluin, main lijjii ei. amerikbiisoneh, syeriantiloopeh já vapiteh. Historjálávt kojotij tiettumkuávlu lâi Missisippijuuvâst viestârkulij Kuálhismeerâ räi já Koskâ-Kanadast Kuovdâ-Amerik räi, mutâ tot lii vijđánâm ive 1900 rääjist.[8] Onnáá peeivi kojoteh iälusteh Ovtâstum staatâi puoh uásistaatâin eereeb Havaijist.[8] Ko kuumpih láppojii, te kojoteh tiettumkuávlu vijđánij mäddin Guatemala räi já tavveen Alaska räi.[11] Motomij käldei mield kojoteh kávnojeh Kuovdâ-Amerikist Guatemala lasseen Costa Ricast, El Salvadorist, Hondurasist já Panamast.[12]

Raavâd

[mute | mute käldee]

Kojoteh láá hárjánâm eelliđ puohlágánijn ekosysteemijn, já tondiet toi raavâdvalje lii uáli jo viijđes.[8] Kojoteh pivdeh stuorrâ elleid voolvijn teikkâ paarâin já ucebijd elleid vist táválávt ohtuunis.[13] Kojoteh uávuttâleh salâselleid tassaaš ko toh väibih já kaččeh. Siämmáánáál ko eres-uv peenuvelleeh, kojoteh vyerkkejeh paijeelmiärálii ravâdis. Kojoteh láá aktiivlumoseh aarriiđeed teikkâ ehidist, mutâ kaavpugijn toh joteh täävjib iho.[14]

Koojoot já koddehaaškâ

Suulân 90 % kojotij ravâdist lii piärgu. Kojoteh poreh ei. amerikbiisonijd, vielgispieiniskuudijd, čapispieiniskuudijd, soorvâid, vapitijd, ameriksaavzâid, syeriantiloopijd, njuámmilijd, jursseid já maaŋgâlágánijd luudijd. Härvinuboh salâseh láá kanadaneđeh,[15] čapiskuobžâčiivgah,[16] ruánááeennâmnuárjuh[17] já kalkkarkyevdih.

Ko kojoteh pivdeh voolvijn, te tain láá pyerebeh máhđulâšvuođah koddeđ stuárráábijd salâselleid, mutâ kojoteh liijká-uv pivnohisteh čiivgâid já vuosijd. Ton lasseen ko koččâmušâst láá stuorrâ ungulaateh, te kojoteh väljejeh saalâsin puáris teikâ moinnii eres naalijn hiäjulum ohtâgâsâid tegu čuávjist leijee niŋálâsâid já tagarijd ohtâgâsâid, moh láá vuáijum muottui teikâ jieŋâ čoođâ teikâ moh láá täälvi tiet kuáránâm.[13][18][19][20] Veikkâ kojoteh poreh mielâstubbooht vorâs piärgu, te toh poreh meiddei haaškâid. Kojoteh tarbâšeh suullân 600 g raavvâd jyehi peeivi.[11]

Piärgu lasseen kojoteh poreh eennâmmuorjijd,[21] soorijd, kuobžâvađukkáid, persikijd, omenijd, páárynijd, čäcimelonijd já porkkanijd.

Lasanem

[mute | mute käldee]
Čiivgah

Kojotij parâttâllâmäigi lii kuovâmáánust já njuhčâmáánust, já valveest tuše alfaores já alfaniŋálâs parâttâlleh.[22] Ohtuunis niŋálâs pyehtih čuávvuđ joba čiččâm orásid, já niŋálâs väljee tain oovtâ moin parâttâllâđ.[11] Niŋálâsah, moh iä peesâ lasaniđ, išedeh motomin nuubijd niŋálâsâid toi čivgâiguin, já toh pyehtih irâttiđ uđđâsist parâttâllâđ čuávuváá ive.[22]

Paarâ merkkee olssis reeviir, já tot jo-uv ráhtá piäju jieš teikkâ čorgee piäju, mon lii ovdil kiävttám mievri, murmel teikkâ háisooneeti. Niŋálâs äpittesvuođâ ääigi ores pivdá táválávt ohtuu já tuálvu raavvâd niŋálâsân. Niŋálâsah láá čuávjist 63 peivid, mon maŋa toh čivgih koskâmiärálávt kuttâ čiivgâ.[7] Talle ko čiivgah šaddeh, te toh teddih suullân 200–500 g. Toi čalmeh lekkâseh 10 peeivi maŋa. Toh pyehtih uáhuđ 20 peeivi maŋa já ruottâđ kuuđâ oho ahasâžžân. 4–6 oho ahasâžžân čiivgah purâškyetih piärgupittáid sehe uccâ elleid tego säpligijd teikkâ njuámmilijd.[11]

Kojoteh kyeđih piäju kesimáánust teikkâ syeinimáánust, já čiivgah čuávuh vaanhimijdis pirrâ reeviir. Čiivgah algâtteh jieijâs eellim porgemáánust, mutâ toh sättih orodiđ kuhheeb-uv perruinis. Čiivgah láá siämmáá stuárusiih ko rävis kojoteh 8 mánuppaje ahasâžžân, já toh teddih siämmáá verd mánuppaje tast maŋa.[11] Luándust kojoteh eelih suullân 10–14-ihásâžžân.[23]

Fáádást eres soojijn

[mute | mute käldee]

Käldeeh

[mute | mute käldee]
  1. ↑ Coyote iucnredlist.org. Čujottum 29.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  2. ↑ 2,0 2,1 Beer, Amy-Jane & Morris, Pat: Encyclopedia of North American Mammals: An Essential Guide to Mammals of North America. Thunder Bay Press, 2004. ISBN 978-1-59223-191-1.
  3. ↑ Guggisberg, C.A.W.: Crocodiles: Their Natural History, Folklore, and Conservation, s. 195. David & Charles, 1972. ISBN 978-0-7153-5272-4.
  4. ↑ O’Donoghue, M. et al.: ”Coyotes and lynx”, Ecosystem dynamics of the boreal forest: the Kluane project, s. 276–323. Oxford University Press, 2001.
  5. ↑ Mason, J.R.: Golden Eagle Attacks and Kills Adult Male Coyote. Journal of Raptor Research, 2000, nr 34 (3), s. 244–245. Artikkâl nettiversio (PDF).
  6. ↑ Wilson, D. E. & Reeder, D. M. (toim.): ”Order Carnivora”, Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference, s. 532–628. 3. riäntus. Johns Hopkins University Press, 2005. ISBN 978-0-8018-8221-0.
  7. ↑ 7,0 7,1 Feldhamer, George A. & Thompson, Bruce C. & Chapman, Joseph A. (toim.): ”Coyote”, Wild Mammals of North America: Biology, management, and conservation, s. 467–470. 2. riäntus. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-7416-1.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Coyote (Canis latrans) www.nps.gov. Čujottum 28.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Young, S. P. & Jackson, H. H. T.: The Clever Coyote, s. 48–53. University of Nebraska Press, 1978. ISBN 978-0-8032-5893-8.
  10. ↑ Bekoff M.: Canis latrans. Mammalian Species, 1977, nr 79, s. 1–9. doi:10.2307/3503817. ISSN 1545-1410. JSTOR 3503817.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Fox, M. W. (toim.): ”Ecology and Behavior of the Coyote (Canis latrans)”, The Wild Canids: Their systematics, behavioral ecology, and evolution, s. 247–262. Van Nostrand Reinhold, 1974. ISBN 978-0-442-22430-1.
  12. ↑ Kojootti - Canis latrans | Esiintyminen laji.fi. Suomen Lajitietokeskus. Čujottum 30.6.2024. (suomâkielân)
  13. ↑ 13,0 13,1 Gese, E. M. & Rongstad, O. J. & Mytton, W. R.: Relationship between coyote group size and diet in southeastern Colorado. The Journal of Wildlife Management, 1988, nr 52 (4), s. 647–653. doi:10.2307/3800924. JSTOR 3800924.
  14. ↑ Franckowiak, Gregory A. & Perdicas, Marlo & Smith, Gregory A.: Spatial ecology of coyotes in the urbanizing landscape of the Cuyahoga Valley, Ohio. PLoS One, 30.12.2019, nr 14 (12). PubMed:31887177. doi:10.1371/journal.pone.0227028. ISSN 1932-6203. Bibcode:2019PLoSO..1427028F. Artikkâl nettiversio.
  15. ↑ Brundige, G. C.: Predation ecology of the eastern coyote (Canis latrans var.) in the central Adirondacks, New York. Náguskirje. State University of New York, College of Environmental Science and Forestry, Syracuse, 1993. Tyeje nettiversio.
  16. ↑ Boyer, R. H.: Mountain coyotes kill yearling black bear in Sequoia National Park. Journal of Mammalogy, 1949, s. 75. doi:10.1093/jmammal/30.1.75. ISSN 1545-1542.
  17. ↑ Way, J. G. & Horton, J.: Coyote kills harp seal. Canid News, 2004, nr 7 (1). ISSN 1545-1542. Artikkâl nettiversio (PDF).
  18. ↑ Arjo, W. M. & Pletscher, D. H. & Ream, R. R.: Dietary overlap between wolves and coyotes in northwestern Montana. Journal of Mammalogy, 2002, nr 83 (3), s. 754–766. doi:10.1644/1545-1542(2002)083<0754:dobwac>2.0.co;2.
  19. ↑ Whitlaw, H. A. et al.: Survival and cause-specific mortality rates of adult white-tailed deer in New Brunswick. The Journal of Wildlife Management, 1998, nr 62 (4), s. 1335–1341. doi:10.2307/3801999. JSTOR 3801999.
  20. ↑ Boggess, E. K. & Andrews, R. D. & Bishop, R. A.: Domestic animal losses to coyotes and dogs in Iowa. The Journal of Wildlife Management, 1978, nr 42 (2), s. 362–372. doi:10.2307/3800272. JSTOR 3800272.
  21. ↑ Tokar, Erik: Canis latrans (coyote) animaldiversity.org. Čujottum 1.7.2024. (eŋgâlâskielân)
  22. ↑ 22,0 22,1 Coyote Pups www.weston.org. Čujottum 8.7.2024. (eŋgâlâskielân)
  23. ↑ Coyote Fact Sheet www.desertmuseum.org. Čujottum 8.7.2024. (eŋgâlâskielân)
Viežžum saajeest "https://smn.wikipedia.org/w/index.php?title=Koojoot&oldid=108751"