Njuškii siskáldâsân

Kiäisárpingviin

Wikipedia:st
Kiäisárpingviin
Aptenodytes forsteri
(Gray, 1844)
Tile NT (čalmeestoonnum)[1]
Tieđâlâš luokittâllâm
Doomeen Sellâvááimusliih Eucarya
Kodde Elleekodde Animalia
Uáiviráiđu Savosuonâsiih Chordata
Vyeliráiđu Čielgitávtáliih Vertebrata
Luokka Lodeh Aves
Lahko Pingviinlodeh Sphenisciformes
Hiäimu Pingviineh Spheniscidae
Suuhâ Kunâgâspingviineh Aptenodytes
Šlaajâ forsteri

Kiäisárpingviin (Aptenodytes forsteri) lii puoh stuárráámus pingviinšlaajâ. Tot iälust Antarktisist. Eŋgâlâskielân kiäisárpingviin lii "emperor penguin", já suomâkielân tot lii "keisaripingviini".

Olgohäämi já stuárudâh

[mute | mute käldee]

Kiäisárpingviineh láá 110–120 cm kukkosiih, já toh teddih 22,7–45,4 kg.[2] Tiäddu lii kuittâg suhâpeeleest kiddâ, já oráseh teddih eenâb ko niŋálâsah. Kiäisárpingviinij tiäddu mulsâšud iveaaigij mield, tastko sehe oráseh já niŋálâsah uážittuveh ennuv talle ko toh läälih moonijd já tipšoh uđâgáid.[3]

Niŋálâsah já oráseh láá siämmááivnásiih. Rävis kiäisárpingviinijn láá čapis tolgeh seelgist, uáivist, čuddust, seeibist já suájáin.[4] Suájái vyeliuási já čuávji láá vielgâdeh.[4] Raddevuovdâ pajeuási lii kuovgisfiskâd.[4] Kiäisárpingviinij uđâgáin láá silbâränis uuvjah. Uđâgái uáivi lii čappâd, mut čoolmij pirrâ tot lii vielgâd.[4] Meiddei čuuđâ já käibi láá vielgâdeh.[4] Uđâgááh teddih suullân 315 g talle ko toh šaddeh.[5]

Kiäisárpingviinij tuulgij čapis ivne muttoo ruškâdin skammâmáánust kuovâmáánu räi ovdil ko lii nähkimolsom uđđâivemáánust já kuovâmáánust.[4] Nähkimolsom lii viehâ jotteel, já tot pištá suullân 34 peivid.

Kiäisárpingviin lii čuuvtij hárjánâm eelliđ Antarktisist, kost puáhtá leđe -40 °C já puáhtá pieggâđ korrâsávt (joba 144 km/h). Čääci-uv lii uáli jo koolmâs, suullân -1,8 °C. Sahis tuulgij já assaas oollâs áánsust kiäisárpingviineh pällih kolmâ šooŋâst.[6] Ovdil parâttâllâm oolâs lii 3 cm assaa.[6]

Kiäisárpingviineh láá pyereh vyeijeeh. Talle ko toh pyehčih meerâst, te čääsi teedâ sáttá leđe joba 40 kerdid stuárráb ko eennâm alne. Eres elleeh killááččii nk. "barotraumast". Nubenáál ko eres luudijn kiäisárpingviinijn iä lah vuovdâ täävtih, mii iästá nk. "mekaanisii barotrauma".[7]

Kiäisárpingviin lavdâm: ruopsis kuávluh láá eellimkuávluh já ruánáá kuávluh láá lasânemkuávluh.

Lavdâm

[mute | mute käldee]

Kiäisárpingviineh tiättojeh tuše Antarktisist, já toh láá áinoo loddešlaajâ, mii lassaan tobbeen tälviv. Ive 2009 arvâlui, ete Antarktisist lijjii suullân 595 000 kiäisárpingviinid já 46 siärvádâhhâd.[8] Motomeh siärváduvah láá hirmâd stuárráh. Ovdâmerkkân Coulman Island -nommâsii suollust iälusteijee siärváduvâst láá 50 000 paarrâd.[9]

Raavâd

[mute | mute käldee]

Siämmáánáál ko eres-uv pingviineh kiäisárpingviineh finnejeh ravâdis meerâst. Kiäisárpingviineh poreh kuolijd, uáivijuolgâgijd[10] já taragijd rapuelleid ko kriilijd. Kyeleh láá táválávt puoh tehálumos raavâd, eromâšávt antarktissildeh. Kiäisárpingviineh poreh meiddei lekkâkuolijd, já toh sättih puohčâđ joba 250 m jieŋŋâlvuotân taid pivdedijn.[9]

Kiäisárpingviineh vuojâmin

Vuoijâm já puohčâm

[mute | mute käldee]

Puoh jieŋâlumos mittedum puohčâm lii lamaš 565 m.[9] Kiäisárpingviineh pyehtih puohčâđ joba 22 minuttid,[9] mutâ motomij käldei mield mestâ tijmepele.[11] Táválâš vuoijâmliähtu lii 6–9 km/h, mutâ kiäisárpingviineh pyehtih vuoijâđ joba 19 km/h.[9]

Lasanem

[mute | mute käldee]

Veikkâ kiäisárpingviineh šaddeh suhâjuátkimahan suullân kuulmâihásâžžân, te toh parâttâlškyetih eskin 1–3 ive tast maŋa.[5] Jyehi-ivvááš parâttâllâmpaje álgá njuhčâmáánust teikkâ cuáŋuimáánust talle ko Antarktisist tálvá.[12] Puoh rävis kiäisárpingviineh joteh morrumjieŋâst lasanemkuávloid, já määđhih láá maŋgii 50–120 km kukkosiih.[12] Kiäisárpingviinij lasanemsiärváduvah láá uđđâ merâjieŋâ alne, já tuše kyehti siärváduv láá nanamist.[13]

Kiäisárpingviin mane

Kiäisárpingviineh parâtteleh vyesimáánust teikkâ kesimáánust.[9] Tälviv Antarktisist puáhtá leđe -40 °C, mutâ motomij käldei mield joba -60 °C.[9] Niŋálâsah mannejeh tuše oovtâ mane vyesimáánust teikkâ kesimáánu aalgâst.[14] Maneh teddih suullân 460–470 g.[14] Monnim maŋa niŋálâsah adeleh moonijd orásáid já vyelgih meerân puurrâđ kyevti mánuppajan.[12] Moonij adelem puáhtá leđe hirmâd varâlâš, tastko jis oráseh iä vääldi moonijd tuárvi jotelávt, te maneh kalmojeh já lasanem ij luhostuu.[9] Jis nuuvt kiävá, te niŋálâs puáhtá monniđ čuávuváá tove eskin ive keččin, tastko talle ko niŋálâs puátá maassâd meerâst, lii jo liijkás maŋŋeed irâttiđ uđđâsist.[9]

Uđâgááh

Oráseh iä puurâ maiden ubâ läällim ääigi, já tondiet toh uáđih masa ubâ peeivi. Toin naalijn toh iä kuulât energia masa ollágin.[9] Kiäisárpingviineh láá áinoo pingviinšlaajâ, mast tuše oráseh läälih moonijd.[15] Puoh eres pingviinšlaajâin oráseh já niŋálâsah läälih moonijd vuáruluvâi.[15] Lasanemkuávloid vajâldem, läällim já parâttâllâm ääigi oráseh uážittuveh joba 20 kg.[16][17]

Maneh táválávt čalgeh ovdil ko niŋálâsah mäccih lasanemkuávloid, já oráseh piemmih uđâgáid.[18] Jis niŋálâsah iä puáđi maassâd majemustáá 4–7 peeivi uđâgái šoddâm maŋa, te uđâgááh jäämih. Niŋálâsah mäccih syeinimáánu pelimuddoost porgemáánu aalgâ räi.[12] Niŋálâsah talle piemmih uđâgáid vyeksimáin raavvâd toi čudduid, ovdâmerkkân kriilijd, kalmarijd já kuolijd. Niŋálâsâi maccâm maŋa oráseh vyelgih meerân puurrâđ já viettih tobbeen suullân 3–4 oho.[12]

Suullân 40–50 peivid čolgâm maŋa uđâgááh rähtih jieijâs stuorrâ juávhuid, main sättih leđe joba tuhátteh uđâgááh.[19] Kuábbááh-uv vaanhimeh láá talle purâmin meerâst, já toh mäccih riidon piemmâđ uđâgáid ain tyellittälli.[20]

Kiäisárpingviineh eelih táválávt 20-ihásâžžân, mutâ motomeh ohtâgâsah láá iällám joba 40-ihásâžžân.

Uhkeh

[mute | mute käldee]

Kiäisárpingviineh iä lah uhkevuálásâš šlaajâ, mutâ láá kuittâg maaŋgah ääših, moh äštih taid. Stuárráámus uhke lii raavvâd vänivuotâ šoŋŋâdâhnubástus já lijgekuálástem keežild.[21] Eres uhkeh láá taavdah, eellimpirrâsij tuššâm já tot, ete ulmuuh hettejeh lasanemsiärváduvâid. Ive 2023 tohhum tutkâmuš mield paijeel 90 % lasanemsiärváduvâin sättih lappuđ masa ollásávt šoŋŋâdâhnubástus tovâttem merâjieŋâ suddâm tiet.[22]

Maaŋgah elleešlaajah láá meiddei uhken kiäisárpingviináid. Tagareh lodeh ko stuorrâstormâsodâsteijeeh já antarktisäskileh poreh uđâgáid. Antarktisäskileh poreh kuittâg tuše uđâgái haaškâid, tastko uđâgááh láá táválávt toid liijkás stuárráh.[23] Meerâst iälusteijee leopardnuárjuh já miekkiválláh poreh rävis kiäisárpingviinijd.[24] Motomij käldei mield meiddei haih poreh kiäisárpingviinijd.[25]

Kirjálâšvuotâ

[mute | mute käldee]
  • Williams, Tony D. (1995). The Penguins. Oxford, Eŋland: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-854667-2.

Fáádást eres soojijn

[mute | mute käldee]

Käldeeh

[mute | mute käldee]
  1. ↑ Emperor Penguin iucnredlist.org. Čujottum 7.11.2024. (eŋgâlâskielân)
  2. ↑ Dunning, John B. Jr. (toim.): CRC Handbook of Avian Body Masses. CRC Press, 1992. ISBN 978-0-8493-4258-5.
  3. ↑ Emperor Penguins, Aptenodytes forsteri at MarineBio.org archive.ph. 4.6.2012. Marinebio. Čujottum 7.11.2024. (eŋgâlâskielân)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Williams 1995, p. 152.
  5. ↑ 5,0 5,1 Williams 1995, p. 159.
  6. ↑ 6,0 6,1 Williams 1995, p. 108.
  7. ↑ Emperor Penguins: Uniquely Armed for Antarctica web.archive.org. 3.6.2004. National Geographic News. Čujottum 7.11.2024. (eŋgâlâskielân)
  8. ↑ Fretwell, P. T. et al.: An Emperor Penguin Population Estimate: The First Global, Synoptic Survey of a Species from Space. PLoS One, 2012, nr 7(4), s. e33751. PubMed:22514609. doi:10.1371/journal.pone.0033751. Bibcode:2012PLoSO...733751F.
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 Love, John: Pingviinit. Helsinki: WSOY, 2001. ISBN 951-0-26623-X.
  10. ↑ Cherel, Y. & Kooyman, G. L.: Food of emperor penguins (Aptenodytes forsteri) in the western Ross Sea, Antarctica. Marine Biology, 1998, nr 130 (3), s. 335–44. doi:10.1007/s002270050253. Bibcode:1998MarBi.130..335C.
  11. ↑ How Penguins & Seals Survive Deep Dives new.nsf.gov. 31.7.2009. Čujottum 9.11.2024. (eŋgâlâskielân)
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Williams 1995, p. 158.
  13. ↑ The Emperor Penguin: Aptenodytes forsteri www.emperor-penguin.com. Čujottum 9.11.2024. (eŋgâlâskielân)
  14. ↑ 14,0 14,1 Williams 1995, p. 157.
  15. ↑ 15,0 15,1 Williams 1995, p. 27.
  16. ↑ Robin, J. P. et al.: Protein and lipid utilization during long-term fasting in emperor penguins. American Journal of Physiology-Regulatory, Integrative and Comparative Physiology, 1988, nr 254 (1 Pt 2), s. R61–R68. PubMed:3337270. doi:10.1152/ajpregu.1988.254.1.R61.
  17. ↑ Le Maho, Y.; Delclitte, P. & Chatonnet, J.: Thermoregulation in fasting emperor penguins under natural conditions. American Journal of Physiology, 1976, nr 231 (3), s. 913–922. PubMed:970475. doi:10.1152/ajplegacy.1976.231.3.913.
  18. ↑ Prévost, J. & Vilter, V.: Histologie de la sécrétion oesophagienne du Manchot empereur. Proceedings of the XIII International Ornithological Conference, 1963, s. 1085–94. (ranskakielân)
  19. ↑ Williams 1995, p. 30.
  20. ↑ Williams 1995, p. 28.
  21. ↑ "Happy Feet": Movie Magic vs. Penguin Truths web.archive.org. 8.12.2006. National Geographic. Čujottum 10.11.2024. (eŋgâlâskielân)
  22. ↑ Fretwell, P.; Boutet, A. & Ratcliffe, N.: Record low 2022 Antarctic sea ice led to catastrophic breeding failure of emperor penguins. Communications Earth & Environment, 2023, nr 4 (1), s. 273. doi:10.1038/s43247-023-00927-x. Bibcode:2023ComEE...4..273F.
  23. ↑ Williams 1995, p. 40.
  24. ↑ Prévost, J.: Ecologie du manchot empereur. Pariisi: Hermann, 1961.
  25. ↑ Emperor penguins: the icons of the Antarctic www.wwf.org.uk. Čujottum 10.11.2024. (eŋgâlâskielân)
Viežžum saajeest "https://smn.wikipedia.org/w/index.php?title=Kiäisárpingviin&oldid=118611"