Fjodor Dostojevski
| Fjodor Dostojevski | |
|---|---|
| |
| Šoddâm | skammâmáánu 11. peeivi 1821 Moskova, Ruošâ kiäisárkodde |
| Jáámmám | kuovâmáánu 9. peeivi 1881 (59-ihásâžžân) Pietari, Ruošâ kiäisárkodde |
| Hävdi | Tihvinä hävdieennâm, Pietari, Ruoššâ |
| Pargo | |
| Áámmát | kirječällee, filosof já toimâtteijee |
| Kirjálâšvuođâ šlaajâ | realism |
| Kielâ | ruošâkielâ |
| Peerâ | |
| Vanhimeh | Mihail Andrejevitš Dostojevski (1789–1839) Maria Fjodorovna Netšajeva (s. 1800–1837) |
| Pelikyeimi | Maria Dmitrijevna Isajeva (1857–1864) Anna Grigorjevna Snitkina (1867–1881) |
| Párnááh | 4 |
| Lasetiäđuh | |
| Nommâčáálus | 
|
| Päikkisijđo | fedordostoevsky.ru |
Fjodor Mihailovitš Dostojevski (ruošâkielân Фёдор Миха́йлович Достое́вский; 11. skammâmáánu 1821 Moskova, Ruošâ kiäisárkodde – 9. kuovâmáánu 1881 Pietari, Ruošâ kiäisárkodde)[1] lâi ryeššilâš kirječällee, filosof já toimâtteijee. Sun lii tobdos eromâšávt tagarijn romanijn ko Prestuplenije i nakazanije (1866), Idiot (1869), Besy (1872) já Bratja Karamazovy (1880).
Eellim
[mute | mute käldee]Fjodor Dostojevski šoodâi kiävhum aatellâšperrui,[2] mii kuulâi Moskova vyeleeb koskâluokan.[3] Suu eeči lâi Mihail Andrejevitš Dostojevski, já suu enni lâi Maria Fjodorovna Netšajeva. Dostojevski lâi nubben puárásumos käävci viälžást.[1] Suu viälžáh lijjii Mihail (1820–1864), Varvara (1822–1892), Andrei (1825–1897), Ljubov (1829–1829), Vera (1829–1896), Nikolai (1831–1883) já Aleksandra (1835–1889).[4][5][6]
Dostojevski párnáitipšoo Alena Frolovna vaiguttij ennuv kaandâ kirjálâšvuotâtááiđui ovdánmân.[7] Sun luuvâi Dostojevskin sáŋgármainâsijd, párnáimainâsijd já oskomušâid, mon keežild Dostojevski rähistij čaabâkirjálâšvuođâ.[7] Dostojevski enni máttááttij kaandâs luuhâđ já čäälliđ Ráámmát peht talle ko Dostojevski lâi neelji-ihásâš. Dostojevski lâi päikkiškoovlâst ive 1833 räi, mon maŋa sun vuolgâttui peiviškoovlân já sisoppâlágádâsân.[1]
Dostojevski enni jaamij tuberkulosân ive 1837. Tast maŋa ive 1838 Dostojevski algâttij uápuid Nikolajevski suáldátinsinerakatemiast Pietarist.[2] Tobbeen sun kiddiistui čuovviittâsâst. Dostojevski ij kuittâg puáhtám oppâđ čuovviittâsâst maiden suáldátinsinerakatemiast,[3] já tondiet sun luvâškuođij jieškote-uvlágánijd kiirjijd suáldátuápui ääigi. Sun luuvâi ovdâmerkkân Victor Hugo, Charles Dickens, Homeros, Shakespear, Schiller, Corneille, Racine já Goethe kiirjijd, mutâ meiddei uđđâsub goottilii kirjálâšvuođâ.[2][3] Dostojevski valmâštui vyeliluutnantin ive 1843. Ovdil tom sun lâi kuittâg jo meridâm riemmâđ kirječällen.[3] Ive 1846 Dostojevski ceelhij luovâs insinerluutnant virgeest, já sun eeleetškuođij jieijâs čälimáin.[1][2]
Ive 1847 Dostojevski seervâi Petroševski pirrâdâhân, mast ulmuuh savâstâllii el. Charles Fourier utopiasosialismist. Maŋeláá sun seervâi siämmáálágán syeligâs juávkun, mon ulmen lâi tuárjuđ väldikomettem já lavâttes propaganda. Nubenáál ko juávhu eres jesâneh, Dostojevski ij lijkkum kommunismân já terrorismân, já sun seervâi juávkun tondiet ko sun vuástálistij eennâmuárjivuođâ.
Cuáŋuimáánu 23. peeivi 1849 poolis tolliittij Dostojevski já Petroševski pirrâduv eres jesânijd.[1] Dostojevski uážui jäämmimráŋgáštâs, já sun kaartâi leđe käävci mánuppaijeed faŋgâlist.[1] Juovlâmáánu 22. peeivi 1849 faaŋgah marssittuvvojii pääččimsajan, kost pappâ adelij sijjân majemuu sivnádâs.[1] Aaibâs ovdil ko vuossâmuuh faaŋgah páččojii, sänituálvoo puovtij viestâ, et tsaari Nikolai I lâi miettâm ärmittiđ Dostojevski já eres faaŋgâid.[1] Tastmaŋa Dostojevski vuolgâttui vistig Omskân Siberian, kost sun vietij nelji ive faŋgâleeirâst, já talle págulii suáldátpalvâlusân, mii piištij ohtsis kuttâ ive.[8]
Dostojevski peesâi meddâl faŋgâleeirâst ive 1854 aalgâst, já sun vuolgâttui tállán suáldátpalvâlusân. Ive 1857 Dostojevski aatellâšárvu macâttui. Siämmáá ive sun naajâi Maria Dmitrijevna Isajevain, kii lâi pááccám leskân. Ive 1859 Dostojevskin adelui lope maccâđ Euroop pel. Sun iäránij suátivievâst já varrij kálguidiskuin já piämmukandâinis Pietarin. Sun algâttij kirječälleekarrieeris uđđâsist.
Maria Dmitrijevna Isajeva já Dostojevski viljâ Mihail jaamijn ive 1864. Dostojevski lâi nuuvt murâšlâš, ete sun ij pastam čäälliđ, já tondiet veelgih lasanii. Dostojevski patârij veelgis olgoenâmáid. Tobbeen sun spelâškuođij uhkespeelâid, mon keežild sun monâttij majemuid ruđâidis.
Dostojevski jaamij rávhálávt kuovâmáánu 9. peeivi 1881.[1] Jäämmimsuijân lâi kepisvardem.[1] Dostojevski tiervâsvuotâtile lâi huánánâm jo ovdebáá ive. Tuáhtáreh lijjii váruttâm Dostojevski, ete tubbáák porgottem keežild suu kiäppái vorrâsuonah lijjii nuuvt seegih, ete toh iä killááččii maggaargin sreevâ.[1]
Karrieer
[mute | mute käldee]Dostojevski vuosmuš almostum kirje lâi viehâ rijjâ jurgâlus Honoré de Balzac Eugénie Grandet -romanist.[1][2] Honoré de Balzac kirjálâšvuotâ vaiguttij čuuvtij Dostojevski tuojijd.[1] Dostojevski vuosmuš jieijâs kirje Bednye ljudi almostui ive 1846.[1] Pegâlmâs ryeššilâš kritikkár Vissarion Belinski rammui tom.[1][9] Ive 1846 almostui meiddei Dostojevski nubbe roomaan Dvojnik, mut to ij uážžum siämmáálágán vuástáväldim ko Bednye ljudi. Dvojnik maŋa Dostojevski čaalij uánihis muštâlusâid Otetšestvennyje zapiski -loostân.[2] Sun irâttij elettiđ jieijâs čälimáin, mutâ tot lâi masa máhđuttem Pietarist 1840-lovo loopâst.
Ive 1861 Dostojevski tooimâtškuođij äigipajeloostâ Vremja oovtâst viljâinis Mihailáin. Ive 1861 lostâ almostitij romanijd Zapiski iz mërtvogo doma já Unižennye i oskorblënnye. Lostâ lâi pegâlmâs, já ovdâmerkkân kirjálâšvuotâkritikkár Apollon Grigorjev čaalij loostân. Lostâ almostittem sensuristui ive 1863.[2]
Dostojevski čaalij ennuv majemui iivij ovdil jäämmim. Kritikkárij mield romaneh Besy já Brat´ja Karamazovy láá Dostojevski vaigâdumoseh já lussâdumoseh, mutâ meid fiätulumoseh. Dostojevski uážui tubdâstâs Aleksander II:st, kii povdij suu kiäisárlii hovin ive 1878.
Tyejeh
[mute | mute käldee]Romaneh
[mute | mute käldee]- Бедные люди (Bednye ljudi), 1846
- Двойник (Dvojnik), 1846
- Неточка Незванова (Netočka Nezvanova), 1849
- Село Степанчиково и его обитатели (Selo Stepančikovo i ego obitateli), 1858
- Записки из мёртвого дома (Zapiski iz mërtvogo doma), 1861
- Униженные и оскорблённые (Unižennye i oskorblënnye), 1861
- Записки из подполья (Zapiski iz podpol´ja), 1864
- Игрок (Igrok), 1866
- Преступление и наказание (Prestuplenie i nakazanie), 1866
- Идиот (Idiot), 1869
- Вечный муж (Večnyj muž), 1870
- Бесы (Besy), 1871
- Подросток (Podrostok), 1875
- Братья Карамазовы (Brat´ja Karamazovy), 1878–1880
Novelleh
[mute | mute käldee]- Роман в девяти письмах (Roman v devjati pis'mach), 1845
- Господи Прохарчин (Gospodin Procharčin), 1846
- Хозяйка (Chozjajka), 1847
- Ползунков (Polzunkov), 1848
- Слабое сердце (Slaboe serdce), 1848
- Чужая жена и муж под кроватью (Čužaja žena i muž pod krovat'ju), 1848
- Честный вор (Čestnyj vor), 1848
- Ёлка и свадьба (Ёlka i svad'ba), 1848
- Белые ночи (Belye Noči), 1848
- Маленький герой (Malen'kij geroj), 1849
- Дядюшкин сон (Djadjuškin son), 1859
- Скверный анекдот (Skvernyj anekdot), 1862
- Крокодил (Krokodil), 1865
- Бобок (Bobok), 1873
- Мальчик у Христа на ёлке (Mal'čik u Christa na ëlke), 1876
- Мужик Марей (Mužik Marej), 1876
- Кроткая (Krotkaja), 1876
- Сон смешного человека (Son smešnogo čeloveka), 1877
- Влас (Vlas), 1877
- Mаленькие картины (Malen'kie kartiny), 1877
Fáádást eres soojijn
[mute | mute käldee]
Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Fjodor Dostojevski.
Käldeeh
[mute | mute käldee]- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 Fyodor Dostoyevsky www.britannica.com. 21.5.2024. Čujottum 21.6.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Ekonen, Kirsti & Turoma, Sanna (toim.): ”Loho 4. Suuret kertojat: 1840–1890. Fjodor Dostojevski ja Leo Tolstoi. Dostojevski: hyvän ja pahan problematiikka”, Venäläisen kirjallisuuden historia, s. 319–333. 2. riäntus. Gaudeamus, 2015. ISBN 9789524953450.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Simmons, Ernest Joseph: Dostoevsky: The Making of a Novelist, s. 14–17. Oxford University Press, 1940.
- ↑ Frank, Joseph: Dostoevsky: The Seeds of Revolt, 1821–1849, s. 6–54, 18–19, 69–111, 113–157. Princeton University Press, 1976. ISBN 978-0-691-01355-8.
- ↑ Terras, Victor: Handbook of Russian Literature, s. 9. Yale University Press, 1985. ISBN 978-0-300-04868-1.
- ↑ Kjetsaa, Geir: Fyodor Dostoyevsky: A Writer's Life, s. 1–16, 36–37, 42–50. Fawcett Columbine, 1989. ISBN 978-0-449-90334-6.
- ↑ 7,0 7,1 Leatherbarrow, William J.: The Cambridge Companion to Dostoevskii, s. 23. Cambridge University Press, 2002. ISBN 978-0-521-65473-9.
- ↑ Dostojevski selvisi hengissä teloituksestaan historianet.fi. 11.4.2023. Čujottum 23.6.2024. (suomâkielân)
- ↑ Sekirin, Peter: The Dostoevsky Archive: Firsthand Accounts of the Novelist from Contemporaries' Memoirs and Rare Periodicals, Most Translated Into English for the First Time, with a Detailed Lifetime Chronology and Annotated Bibliography, s. 73, 168. McFarland, 1997. ISBN 978-0-7864-0264-9.