Grofovija
| Grofovija Grafschaft | |
|---|---|
 | |
| Država | Austrija Njemačka Švicarska Luksemburg Liechtenstein Alsace Baltičke države Habsburške Krunske zemlje |
Grofovija (od njemačke Grafschaft - grāveschaft[1] od graf = grof) područje kojim su za Srednjeg vijeka kao kraljevi vazali upravljali grofovi.[2]
Grofovija ili county kako je je Englezi zovu je i danas administrativna jedinica u u Ujedinjenom Kraljevstvu[2], Sjedinjenim Američkim Državama i drugim zemljama engleskog govornog područja.[3]
County je riječ nastala oko 1300. od anglo-francuske counte, koja je pak nastala od kasno latinske comitatus (područje jurisdikcije grofa, odnosno counta, kako ga Englezi zovu). County je zamjenila staroenglesku riječ istog značenja - shire.[4]
Korijeni grofovija niknuli su još krajem Rimskog Carstva kao comitatus. Za ranog Srednjeg vijeka osobito su se prošilrili na prostoru bivše rimske Galije. Njihov teritorij se često podudarao sa s rimskim administrativnim jedinicama Civitas.[2] Franci su razvojem feudalizma preuzeli taj oblik uprave i proširili ga po čitavoj kontinentalnoj Evropi. Franački Karolinzi su duž svojih granica radi obrane teritorija spajali po nekoliko grofovija u Marke.[3]
U Svetom Rimskom Carstvu, brojni carski grofovi (Reichsgrafen) vladali su svojim grofovijama gotovo potpuno suvereno sve do Bečkog kongresa 1815. Nakon njega su nastojali sačuvati svoje priviligije, proguravajući članove svojih porodica u Dijete i osiguravši si djelomični imunitet pred sudom.
U dijelovima Evrope gdje plemstvo nije imalo velike feude grofovi su još dugo zadržali određene feudalne privilegije nad zemljom i selima u svojoj grofoviji, kao što je pravo na seljačke usluge, do povremenih naknada za korištenje šuma, mlinova, bunara i pašnjaka.
Ta prava su se vremenom smanjivala, pa su u velikoj mjeri eliminirana prije ili tokom 19. vijeka.
| County Comitatus | |
|---|---|
 | |
| Država |  Ujedinjeno Kraljevstvo SAD Irska Kanada Australija Novi Zeland
|
U Ujedinjenom Kraljevstvu county (grofovija), odnosno shire je tokom cijele historije bio glavna jedinica zemlje u političke, administrativne, sudske i kulturne svrhe. Svaka od konstitutivnih država Ujedinjenog Kraljevstva - Engleska, Škotska, Sjeverna Irska i Wales podijeljena je u nekoliko historijskih grofovija. Te historijske grofovije u brojnim slučajevima, se više ne poklapaju sa današnjim administrativnim jedinicama, ali su i nadalje važan fokus lokalnog identiteta. Pojedini sudovi još uvijek provode svoju jurisdikciju u granicama historijskih grofovija, umjesto sadašnjih administrativnih jedinica. Pored tog kulturne manifestacije, i sportska natjecanja (kriket) i dalje se organiziraju prema historijskim grofovijama.[5]
Prije Normanskog osvajanja - 1066., glavna administrativna jedinica u Engleskoj bio je - Shire, koji je nastao za ranog Srednjeg vijeka i vladavine anglosaksonskih kraljeva. Svakim shireom vladao je ealdorman (alderman), ali nakon 11. vijeka njihove pozicije preuzeli su šerifi (shire-reeve), koje je imenovao kralj. Do 14. vijeka razvili su se sudovi po grofovijama, koji su se sastojali od nekoliko mirovnih sudija ili magistrata, oni su trebali pomoći šerifima u upravljanju grofovijama. Tokom nekoliko vjekova - ti od kralja imenovani sudije vremenom su postali glavni administratori grofovija. Svaka grofovija je također postala izborna jedinica (istinabog na osnovu feudalnog prava) u kojoj su se birali vitezovi i zastupnici za parlament.[5]
Taj sistem grofovijske vlasti, sa centralističkim imenovanjem mirovnih sudija, koji su u svojim rukama držali svu zakonodavnu, sudsku i izvršnu vlast, postao je tokom 19. vijeka anakron, osobito kad je ukinut imovinski cenzus i prošireno biračko pravo. Kako su istovremeno zbog industrije narasli gradovi i državna administracija, trebalo je popraviti taj nedemokratski sistem. Zakonom o lokalnoj upravi (Local Government Act ) iz 1888. oformljena su grofovijska vijeća, sa zastupnicima koje su birali lokalni stanovnici. Ona su preuzela sve zakonodavne i izvršne dužnosti koje su dotad obavljali sudije. Zakonom su također oformljene nove grofovije, koje su ponekad imale različite granice od [historija|historijskih]] grofovija, od kojih su obično preuzimali ime. Istovremeno je osnovano oko 60 grofovijskih kvartova (borough), zapravo gradova koji su dobili grofovijske ovlasti kako bi bolje pružali usluge lokalne vlasti.[5]
Velik broj administativnih reorganizacija proveden je tokom 1960-ih i 70-tih, počevši od stvaranja metropolitanske grofovije Veliki London (Greater London) - 1965. u koju je ušlo nekoliko starijih grofovija. Zakonom o lokalnoj upravi iz 1972. ponovno je reorganiziran administrativni sistem grofovija u Engleskoj i Walesu, stvaranjem 47 novih grofovija, u koju su ušla i urbana i ruralna područja, a svaka je grofovija podijeljena na nekoliko distrikta, kojih je na kraju bilo gotovo 300. Te promjene su stupile na snagu 1974.[5]
Prije tog je 1973. provedena administrativna reorganizacija u Sjevernoj Irskoj u kojoj je umjesto dotadašnjih 6 grofovija i 2 grofovijska kvarta, ona podjeljena na 26 distrikta. Nakon 1974. administrativne grofovije u Engleskoj i Walesu preuzele su brigu o policiji, vatrogascima, obrazovanju, socijalnoj zaštiti, javnom transportu, regulaciji transporta, zaštiti potrošača, bibliotekama, a neki i o autoputevima i parkovima. Vijeće grofovije je vlast u grofoviji, to je veliko tijelo od po 50 do 100 izabranih zastupnika, tako da je velik dio svojih administrativnih poslova prenijelo na komitete. Dotadašnjih 34 škotskih administrativnih grofovija je 1975. zamijenjeno sa devet administrativnih regija, od kojih je svaka podijeljena na nekoliko distrikta.[5]
Daljnji niz administrativnih reorganizacija proveden je u Ujedinjenom Kraljevstvu tokom 1980-ih i 90-ih. Veliki London i još šest drugih gradskih grofovija izgubili su svoje administrativne funkcije, koje su 1986. prešle na njihove sastavne kvartove (borough). Ti kvartovi postali su zapravo unitarni distrikti nalik na one u Sjevernoj Irskoj. Nakon tog su 2000. metropolitanskoj grofoviji Veliki London, ponovno vraćene neke od njenih administrativnih ovlasti. U Walesu su 1996. njegovih osam administrativnih grofovija, zamijenjene sa 22 novih unitarnih grofovija i grofovijskih kvartova.
Isto tako 1996. je devet škotskih administrativnih regija zamijenjeno sa 32 novih unitarnih područnih vijeća (council area).
U Engleskoj je u razdoblju od 1995. do 1998. stvoreno 46 novih unitarnih administrativnih jedinica unutar postojećih grofovija. Većina od njih obuhvaća urbane centre, dok i danas većina engleskih grofovija pokriva manje teritorije i ruralne krajeve. Istovremeno je ukinuto u potpunosti pet bivših administrativnih grofovija i zamijenjeno unitarnim administrativnim jedinicama..[5]
U Sjedinjenim Američkim Državama grofovija je glavna geografska i politička jedinica na koju su podjeljene savezne države. Sve države podjeljene su na - countye (grofovije) osim Louisiane, u kojoj se ekvivalente jedinice zovu parish (parohije), i Aljaske gdje se zovu borough (kvart) . Pored toga i nekoliko gradova ponajviše u Virginiji, ali i St. Louis u Missouriju i Baltimor u Marylandu, nisu u sistemu grofovija. [5]
Krajem 20. vijeka Sjedinjene Američke Države imale su oko 3140 grofovija, od 3 u Delawareu do više od 250 u Teksasu.[5]
Funkcije američkih grofovija variraju od države do države, no u većini država one provode zakon, pravosuđe, brinu se o izgradnji i održavanju prometnica, pomožu socijalno ugrožene i dokumentiraju pravne akte. U nekim državama (uglavnom na jugu), grofovije igraju važnu ulogu u vođenju škola. Neke grofovije se pored toga bave zdravstvenom zaštitom, bolnicama, bibliotekama, parkovima, uništavanjem korova, zaštitom od požara, te pomožu svoje farmere. Po državama Nove Engleske grofovije se uglavnom bave pravosuđem, a svi drugi javni poslovi pepušteni su gradovima.[5]
Glavni organ grofovijske vlasti je obično odbor komesara (commissioners) ili supervizora, čiji članovi su izabrani ili iz grofovijskih distrikta ili na razini cijele grofovije. Odbor obično ima tri do pet članova, koji su izabrani na rok od četiri godine. Taj odbor može ubirati poreze i uzimati kredite u ime grofovije, ali nesmije izdavati obveznice bez odobrenja biračke baze. Osim članova odbora, stanovnici grofovije biraju i neke druge funkcionere, najčešće šerifa, blagajnika, računovođu, mrtvozornika, revizora, školskog inspektora, inženjer i matičara. Lokalni tužitelj, iako je u pravnom smislu državni službenik, često se bira iz grofovije. Neke druge službenike grofovijske uprave, kao što su komesari za autoputeve, zdravlje i socijalu, češće imenuje grofovijski odbor, a puno rjeđe se biraju. Grofovijska uprava se uglavnom financira iz lokalnih poreza na imovinu i od doprinosa vlastitih država, naknade i kazne predstavljaju tek manji dio njihovih prihoda. Povremeno grofovije da uvećaju svoj prihod, rasprodajom imovine svojih dužnika, ili uvode neke poreze koji se ne odnose na imovinu, ili osnivaju javna poduzeća za koje misle da bi im mogla donijeti prihod.[5]
Sistem podjela na grofovije, je uz izvjesne modifikacije primjenjen i u Irskoj i u većini zemalja koje su naselili Britanci. U Kanadi međutim sistem podjela na grofovije, nikad nije postao univerzalan, a tamo gdje postoji grofovije su općenito mnogo manje nego one u Engleskoj. Novi Zeland je od 1876. administrativno podjeljen na grofovije. U Australiji se administrativna jedinica u pravilu zove shire, ali ime county / grofovija se koristi za veće teritorijalne jedinice.[5]
- ↑ „Grafschaft, die” (njemački). Duden. Pristupljeno 29. 12. 2014.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 „Grafschaft” (njemački). enzyklo. Pristupljeno 29. 12. 2014.
- ↑ 3,0 3,1 „grofovija” (hrvatski). Hrvatski leksikon. Pristupljeno 29. 12. 2014.
- ↑ „County” (engleski). Online Etymology Dictionary. Pristupljeno 28. 12. 2014.
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 „County” (engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 28. 12. 2014.
