Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista)

Delegati Prvog kongresa SRPJ(k) ispred zgrade nekadašnjeg hotela Slavija, Beograd 1919. godine.

Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista) (SRPJ(k); sl. Socialistična delavska partija (komunistov), mak. Социјалистичка работничка партија (комунисти)), osnovana je na Kongresu ujedinjenja u Beogradu, 20-23. aprila 1919. godine. Sudelovalo je 432 delagata sa svih područja novostvorene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Na izborima marta 1920. godine novoformirana partija postiže veliki uspeh. Na drugom kongresu, u Vukovaru 20-25. juna 1920, partija menja ime u Komunistička partija Jugoslavije (KPJ).

Kongres ujedinjenja i raskol socijaldemokrata i komunista

Spomen-ploča na mestu održavanja Prvog kongresa SRPJ(k) u Beogradu.

Na Kongresu ujedinjenja sudelovali su predstavnici raznih grupa. Najbrojniji su bili članovi levih krila predratnih socijaldemokratskih stranaka iz Srbije, Hrvatske, Bosne i Slovenije, koji su prihvatili boljševičko opredeljenje za zaoštravanje klasne borbe protiv buržoazije i za revolucionarno rušenje kapitalističkog poretka po modelu uspostavljanja jednopartijskog sistema. Otcepili su se od kompromisne linije unutar tih stranaka, koja je prihvatala politiku reformi umesto revolucije, za koju su smatrali da nema uslova. Taj rascep na dve frakcije: "autoritarnu" (boljševičko-revolucionarnu) i "demokratsku" (reformsko-demokratsku i revolucionarno-demokratsku), događao se tada u svim radničkim strankama i pokretima u Evropi.

Odnos prema nacionalnom pitanju bio je jedan od uzroka rascepa. Stavljajući jedinstvo radničke klase iznad nacionalnih podela, »Komunisti su pozdravljali stvaranje Kraljevine SHS kao revolucionaran čin, suprotstavljajući se savim vidovima nacionalističkih „psihoza“, plemenskih separatizama i obnavljanja nacionalnih sukoba.«  Većina članova Socijaldemokratske stranke Hrvatske i Slavonije izjasnila se za sudelovanje na Kongresu ujedinjenja, kao i većina socijaldemokratskih grupa u Dalmaciji.

Uz leve socijaldemokrate, na Kongresu su sudelovali i predstavnici Jugoslovenske komunističke grupe Ruske komunističke partije, osnovane juna 1918. Ona je bila sastavljena od austrougarskih ratnih zarobljenika, koji su nakon Oktobarske revolucije oslobođeni i pridružili se komunistima. (Josip Broz Tito, takođe bivši zarobljenik, u to doba je boravio u dalekom Omsku.) Takođe su na Kongresu sudelovali predstavnici anarhističkih grupa, grupa nacionalističke omladine i drugih malih grupa.

Revolucionarni program i veza sa Komunističkom internacionalom

Kongres ujedinjenja proklamirao je opredeljenje »za nepomirljivu klasnu borbu proletarijata, s krajnjim ciljem da se uništi kapitalizam i ostvari komunističko društvo«. Nije međutim bilo jasnog plana za neposredno delovanje u konkretnoj situaciji. Zapostavljeno je nacionalno i seljačko pitanje.

Partija je pristupila Trećoj internacionali (Komunistička internacionala, Kominterna), koja je obrazovana u Moskvi u martu 1919. SRPJ(k) je time postala sekcija centralizovane međunarodne organizacije sa sedištem u Moskvi, koja je sebe smatrala svetskim štabom komunističke revolucije. Kominterna je imala ovlašćenja da određuje strategiju i taktiku delovanja, izdaje smernice i direktive, postavlja rukovodstva, potvrđuje mandate, raspušta pojedine organizacije. U prvim godinama delovanja ta ovlašćenja nisu dolazila do izražaja toliko snažno do izražaja kao kasnije, kada Moskva ostvaruje potpunu kontrolu.

Neposredno nakon osnivačkog kongresa SRPJ(k), 23. aprila, u Beogradu je održan i Kongres sindikalnog ujedinjenja. U oktobru 1919. u Zagrebu je osnovan Savez komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ).

Ubrzo nakon osnivanja, SRPJ(k) je pokazala svoju snagu organizacijom generalnog štrajka protiv sudelovanja jugoslovenske vojske u intervenciji protiv sovjetskih revolucija u Rusiji i Mađarskoj, 20-21. jula 1919. Akcija je bila uspešna i jugoslovenska vlada je morala odustati od svoje namere. U Varaždinu dolazi i do pobune vojnika, koji zajedno sa seljacima preuzimaju vlast u gradu; Vlada je morala da pošalje sveže trupe, koje su tek nakon oštre borbe skršile otpor. To daje krila partiji, čije članstvo naglo raste i osnivaju se lokalne organizacije širom zemlje. Sredinom 1920. partija je imala preko 65.000 članova, a Ujedinjeni sindikati 208.000.

Veliki izborni uspesi

Filip Filipović, komunista, izabran za gradonačelnika Beograda 1920. godine, kome nije dozvoljeno da preuzme funkciju.

Svetozar Delić, komunist, izabran za gradonačelnika Zagreba 1920. godine, kome nije dozvoljeno da preuzme funkciju.

Na opštinskim izborima koji su u martu 1920. sprovedeni u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji izabrano je 490 komunističkih odbornika. Osvajaju većinu glasova i apsolutnu većinu mandata u Zagrebu, Osijeku, Vukovaru, Križevcima, Virovitici, Crikvenici, Čakovcu, Valpovu itd. U Zagrebu je komunista Svetozar Delić izabran za gradonačelnika. Međutim je ban, kojeg je postavila beogradska Vlada, poništio izbore i postavio gradskog komesara, opravdavajući to tužbom za veleizdaju koja je bila podignuta protiv Delića. Delić je ipak sazvao sednicu, ali policija ju je razjurila.

Komunisti su odlično prošli i na izborima u Crnoj Gori, naročito Podgorici. Na opštinskom izborima u Srbiji, Makedoniji i na Kosovu, u avgustu 1920, komunisti su pobedili u 37 opština, među njima u Beogradu, Nišu i Skoplju. U mnogim slučajevima vlasti su, kao i u Zagrebu, onemogućile izabrane komunističke odbornike i gradonačelnike da preuzmu dužnost; tako je bilo i u Beogradu, gdje je za gradonačelnika izabran Filip Filipović, kome je zabranjeno da preuzme funkciju.

Radikali i centrumaši

U aprilu 1920. izbija štrajk železničara, u kojem iz solidarnosti sudeluju i drugi sindikati, tako da preti da preraste u generalni štrajk. Vlasti su razbile štrajk militarizacijom železnica i uvođenjem prekih sudova. O tome piše Vladimir Dedijer:

Rukovodstvo SRPJ(k) nije znalo iskoristiti povoljan razvoj odnosa snaga iz 1919. godine. Buržoazija je počela konsolidirati svoje pozicije i prelaziti u protunapad. Dok su 1919. godine svi štrajkovi završavali uspehom, godine 1920. započela je neuspjehom i prvim porazom. (…) Rukovodstvo SRPJ(k) držalo se skroz oportunistički. Sekretar izvršnog odbora Sima Marković (…) bacio je u štrajku parolu: „Ne dajmo se provocirati!"

– Vladimir Dedijer

Širenje članstva i uspesi u legalnoj izbornoj borbi doveli su do obnavljanja raskola o strategiji i taktici političke borbe. „Oportunisti“ koje Dedijer spominje bili su demokratska struja (reformsko-demokratska i revolucionarno-demokratska), koji nastavljaju socijaldemokratsku, demokratsko-socijalističku i delom i anarhističku kritiku revolucionarnog komunizma boljševičkog tipa. Unutar partije, oni su nazvani "centrumaši". Oni su se, ohrabreni izbornim uspesima, zalagali za odbacivanje revolucionarnog nasilja (barem kao neposredne metode, što smatraju nerazumnom avanturom u zaostaloj zemlji), nastavak političke borbe legalnim parlamentarnim sredstvima, te rad u sindikatima, na promociji i obrazovanju. Smatrali su da nema uslova za revoluciju, da je i sama Oktobarska revolucija, u kojoj komunisti vide početak nove epohe, bila nerazuman čin, te da boljševički jednopartijski sistem kao model izgradnje socijalizma predstavlja iskrivljenje i izopačenje plemenite ideje socijalne pravde.

Centrumaši (demokratska struja radničkog pokreta) su tumačili da boljševizam nije u skladu sa istinskim marksizmom: sudbina svetske socijalističke revolucije ne zavisi od pobede socijalizma u zaostaloj Rusiji, nego od razvijenih društava zapadne Evrope, prvenstveno Velike Britanije. Boljševistička revolucija vodi samo do despotskog, diktatorskog, antidemokratskog režima, koji radnicima ne može doneti nikakvo dobro. U tome oni ponavljaju kritike koje su na autoritarno krilo (boljševičko-revolucionarno) u radničkom pokretu isticala demokratska krila (socijaldemokrate, demokratski socijalisti) u zapadnoj Evropi, naročito tzv. austromarksisti. Demokratsko krilo se još delilo na: reformsko-demokratsko krilo (Eduard Bernštajn) i revolucionarno-demokratsko krilo (Roza Luksemburg).

Promena imena u KPJ i zabrana

Zeleći da Internacionala bude isključivo njihov organ ruski su boljševici izdiktirali na II kongresu statut i uslove za članstvo u III Internacionali koji će se u primeni pokazati savršeno nemogućim, a za posledicu će imati jedino opšte cepanje svih oblika radničkih organizacija u svima zemljama.

– Manifest opozicije Komunističke partije Jugoslavije

Na Drugom kongresu SRPJ(k) u Vukovaru, 20-25. juna 1920, pobedila je radikalna struja. Usvojen je Program, koji odlučno proklamuje revolucionarnu orijentaciju za rušenje kapitalizma, diktaturu proletarijata i sovjetsku republiku. Partija menja ime u Komunistička partija Jugoslavije (KPJ). Partija je strogo centralizovana ukidanjem dotadašnjih pokrajinskih veća. Deo centrumaških delegata, posebno iz Hrvatske, napustio je Kongres. Drugi su, naročito iz Srbije i Bosne, nastavili da deluju unutar partije, objavljujući septembra 1920. Manifest opozicije KPJ. U decembru 1920. oni su isključeni iz partije.

30. decembra 1920. donesena je Obznana kojom je rad KPJ zabranjen. Jedan deo članova nastaviće rad u ilegali.

Centrumaši iz Srbije i Bosne i nemačke socijalističke grupe iz Banata osnovali su marta 1921. Socijalističku radničku partiju Jugoslavije (SRPJ).

Literatura

• Dedijer, Vladimir: Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, Zagreb: Mladost i Spektar, Rijeka: Liburnija, 1980, str. 81-86 i dalje.
• Opća enciklopedija JLZ
• Petranović, Branko: Istorija Jugoslavije 1918-1988. Prva knjiga: Kraljevina Jugoslavija 1914-1941, Beograd: Nolit (godina izdanja nije navedena), str. 104-111.

Vanjske veze

• (sh) Komunist: Istorija SKJ(1): Počeci radničkog pokreta i stvaranje SRPJ(k)
• (sh) Manifest komunisticke opozicije (1920)