Grgur Ninski
Grgur Ninski je bio čuveni ninski episkop iz 10. veka, koji se borio za slovensko pismo glagoljicu i bogosluženje na staroslovenskom jeziku.
Grgur je stolovao u Ninu, pokraj Zadra, između 900. i 929. godine. Za vreme svog stolovanja poznat je kao glavni zagovornik staroslovenskog jezika, narodnog pisma i glagoljaškog bogosluženja, nasuprot latinskom pismu i jeziku bogosluženja, koji su bili obavezni u rimskoj crkvi. Glagoljica se širila Dalmacijom i Istrom bez dozvole crkvenih poglavara, a jedan od njenih prvoboraca je bio Grgur Ninski. Kada se 925. godine Tomislav proglasio kraljem Grgur Ninski je imao vodeću vrhovnu crkvenu vlast u Hrvatskoj i bio je kancelar hrvatskog kraljevskog dvora. [1]
Od 5. veka pa sve do 11. veka, odvijala se borba između Carigrada i Rima za crkvenu prevlast nad nekadašnjom rimskom provincijom Dalmacijom i samostalnom dalmatinskom crkvom. Slabljenjem vizantijske vladavine, dalmatinski su se gradovi, najpre Split, približili Rimu. Episkopija u Ninu, političko središte Slovena Dalmacije, nije posedovala antičku episkopiju, pa stoga nije mogla biti ravna nadbiskupiji u Splitu koja je smatrala da je direktna naslednica one iz Salone.
Iako je Rim doktrinarno pobedio u pokrajini, još dugo su ostale posebnosti dalmatinske crkvene tradicije, posebno upotreba narodnog jezika u liturgiji, kao izuzetak u zapadnom hrišćanstvu. Dalmatinski su gradovi, kao utočišta učenika slovenskih apostola Ćirila i Metoda, tokom 10. veka postali kolevka liturgijskog staroslovenskog jezika, glagoljičkog pisma i narodne književnosti. Rim je u borbi za prevlast nad dalmatinskim biskupijama ponekad ćirilometodsku tradiciju upotrebe slovenskog jezika prokazivao kao jeres.[1]
O sukobu gljagoljaša s papom znamo iz dva sačuvana papina pisma iz 925. godine. Papa Jovan X je uočio da njegovu politiku na slovenskoj obali Jadrana u prvom redu ugrožava glagoljica. Zato je cilj papine politike bio da se suzbije slovenski pokret i da se uspostavi čvrsta crkvena disciplina. Pisma pokazuju da je, s gledišta Rima, pitanje crkvenog jezika bilo centralno sporno pitanje u tadašnjem dalmatinskom sukobu.
U prvom pismu, upućenom episkopatu „svete salonitske crkve“, papa prigovara dalmatinskom kleru što se u njihove biskupije uvukla neka nauka „koje nema u svetim knjigama“, i poziva kler da se greške odlučno isprave kako bi se u slovenskoj zemlji bogosluženje opet obavljalo na latinskom jeziku.[1]
U drugom papa obraća se kralju Tomislavu, zahumskom knezu Mihajlu i svim biskupima, županima, sveštenicima i narodu Sklavonije i Dalmacije. Papa ih obaveštava da su Sloveni primili hrišćanstvo još u apostolsko doba i traži od Slovena da decu koju žele posvetiti svešteničkom pozivu od rane mladosti poučavaju rimskoj nauci. Papa se pri tome pitao: „Koji bi se pravi sin svete rimske crkve, a takvi ste svi vi, mogao radovati prinoseći žrtvu na varvarskom ili slavenskom jeziku"? (lat. in barbara seu Sclavinica lingua).[1] Na kraju Jovan X moli sve da se pokore naredbama dalmatinskih biskupa i da se u svim obredima služe isključivo latinskim jezikom.
Pošto je biskupija u Ninu bila centar glagoljaškog pokreta, latinski kler je nameravao da je ukine i potčini je Splitu. Splitski kler se pozivao na legendu da je prvi episkop u Saloni, sveti Duje, bio neposredan učenik apostola Petra, i da su njegove kosti sahranjene pod oltarom splitske stone crkve, koja je „apostolskog porekla“. Zato joj treba vratiti sva prava što ih je izgubila dolaskom Hrvata na Jadran, odnosno, treba ninsku biskupiju staviti pod vlast „metropolitanske“ splitske crkve.
Na crkvenom saboru koji je održan 925. godine u Splitu, Grgur Ninski se bori, zajedno s kraljem Tomislavom, za bogosluženje na slovenskom jeziku i za upotrebu glagoljice kao pisma. Na saboru su pravo glasa imali samo crkveni dostojanstvenici, tj. episkopi, dok stavovi velikaša i kralja nisu bili uvažavani. Tako se nasuprot latinskih biskupa iz dalmatinskih gradova, uz koje su bili i papini poslanici, našao usamljen glas Grgura Ninskog. Latinski kler je na ovom saboru osujetio bilo kakvu samostalnost hrvatske crkve.
Osnovne odluke splitskog sabor (sinoda) iz 925. godine[1]:
- Splitska crkva dobija metropolitanski naslov, a pod njenu jurisdikciju potpada čitava teritorija Hrvatske države.
- Ukinute su sve promene crkvene organizacije nastale posle pada Salone, pa je ukinuta i Ninska biskupija.
- Biskupima je zabranjeno zaređivati sveštenike „koji upotrebljavaju slavenski jezik“.
Grgur Ninski je odbio da se pokori diktatu splitskog sinoda i protestovao je kod pape. Papa Jovan X je odbio da potvrdi saborske odluke protiv kojih je Grgur ustao. Papa je ustuknuo pred posledicama koje mogu izazvati zaključci splitskog sabora i u pismu splitskom nadbiskupu istaknuo je da treba ići „pravičnim putem", pa je pozvao u Rim i njega i Grgura Ninskog da mu „sve po redu razjasne“.
Upravo u to vreme, Bugari su pošli u ratni pohod na Hrvatsku, pa je zbog rata moglo doći do zbližavanja između Tomislava i Vizantije, a to se papi činilo opasnim. Odlučio je da ne zaoštrava spor s Hrvatima, i aktivno se založio da se bugarsko-hrvatski rat prekine. Papini izaslanici su uspeli ubediti bugarskog cara Simeona da obustavi rat s Tomislavom. Da bi iskoristio veliku prednost koju je time stekao, papa je godine 928. preko svog izaslanika biskupa Madalberta, sazvao u Splitu još jedan sabor.
Drugi crkveni sabor održan u Splitu 928. godine bio je mnogo manje buran od prvoga jer je kraljeva podrška Grguru Ninskom bila slabija. Kralj i velikaši su dugovali papi zbog pomoći koju im je pružio otklonivši bugarsku opasnost i nisu se suprotstavljali planovima o reorganizaciji crkve. Na saboru latinaši su prikazali crkveni sukob kao Grgurovu pohlepu za vlašću. Zanimljivo je da se u sačuvanom izveštaju ni jednom rečju ne spominje jezičko pitanje.
Na saboru je ukinuta samostalnost hrvatske Crkve i ponovo uspostavljena nekadašnja vlast splitsko-salonitske nadbiskupije. Naglasak svih odluka bio ja na tome da se sve vraća na stanje kakvo je bilo „u staro doba“. Budući da pre dolaska Hrvata nije bilo biskupije u Ninu, ona je ukinuta, a Grguru su ponudili jednu od biskupskih stolica koje su u rimsko doba postojale, i to skradinsku, sisačku ili duvanjsku.
Ukratko, na drugom saboru održanom u Splitu 928. godine, odlučeno je sledeće:
- Crkvena vlast nad celom Hrvatskom i Dalmacijom predana je splitskom nadbiskupu.
- Ukinuta je ninska biskupija, a Grguru Ninskom je dodeljena skradinska biskupija.
- Zabranjeno je rukopolaganje sveštenika koji bi služili na staroslovenskom (odnosno, svih koji nisu znali latinski), a liturgijski jezik je službeno postao latinski.
Na drugom splitskom saboru Grgur i slovenski glagoljaši su definitivno poraženi. Papa je bez odgađanja potvrdio, pa čak na Grgurovu štetu i pooštrio, saborske odluke. U svom pismu, napisanom iste godine, papa Leon VI oštro kori Grgura, pa mu čak preti i izopštenjem, a svim hrvatskim biskupima naređuje da se pokoravaju splitskom nadbiskupu. U ovom papinom pismu posljednji se put spominje Grgurovo ime. O njegovoj daljnjoj sudbini nema sačuvanih podataka.[1]
U Hrvatskoj postoje tri spomenika Grguru Ninskom i sva tri je izradio vajar Ivan Meštrović. Jedan se nalazi u Varaždinu, drugi u Splitu, a treći u Ninu, pored crkve svetog Anselma. Za kip koji se nalazi u Ninu je vezano narodno sujeverje da poljubac kipovog palca donosi sreću, zbog čega je palac svetliji i uglačaniji od ostatka kipa.
