Društveni pokreti
Društveni pokreti su oblik kolektivnog delovanja usmeren na društvenu promenu. Osnovna obeležja su im neformalnost članstva i javnost delovanja. Društveni pokreti osvetljavaju moguće budućnosti, a delimično su i sredstva za njihovo ostvarivanje. Kao oblici radikalnog angažovanja koji imaju sve širi značaj u modernom društvenom životu.
"Kolektivno ponašanje je neistitucionalizovani oblik mobilizacije na akciju koja treba ublažiti jednu ili više vrsta društvenih napetosti na temelju nekih opšteprihvaćenih verovanja." Nil Smelser, Teorija kolektivnog ponašanja, 1963.
Za razliku od spontanih masovnih akcija, kao što su ustanak ili pobuna, pokreti imaju određeni nivo nameravane akcije radi priznatog društvenog cilja.
Za razliku od političkih stranaka, nemaju čvrstu organizaciju, ali unutar velikih pokreta (npr. radnički, ekološki, feministički pokret) često se oblikuje nekoliko organizovanih političkih grupa. Njihovo delovanje ne dolazi od odluka i podsticaja vođstva, već proizlazi iz stavova i težnji članstva, koji obično deluju unutar širokog i labavog organizacijskog okvira.
Težnja za promenom je glavni kriterijum koji ih razlikuje od interesnih grupa. Postojanje pokreta je simptom nezadovoljstva društvenim poretkom.
David Aberle definiše društveni pokret kao "organizovani pokušaj grupe ljudi da sprovedu neku promenu suočavajući se s otporom druge grupe ljudi".
Istraživači uočavaju 4 faze razvoja tipičnog socijalnog pokreta:
- Nastajanje: polazna ideja da nešto ne valja, rašireno nezadovoljstvo ili svesna manjina.
- Spajanje: okupljanje članstva, kolektivno djelovanje, povezivanje s drugima.
- Birokratizacija: javljanje formalne strukture i procedure, slabljenje pokreta.
- Opadanje: zbog postizanja glavnog cilja, loše organizacije, slabog vođstva, oskudnih resursa, neprijateljske okoline.
- Prema sadržaju i nosiocima delovanja:
- klasni
- nacionalni
- rasni
- kulturni
- verski
- Prema odnosu prema društvenim promenama:
- revolucionarni
- reformistički
- konzervativni
- reakcionarni
- Prema usmerenju (prema pojedincima ili celom društvu) i stupnju promene (delimična ili potpuna) razlikujemo 4 tipa pokreta:
- Alternativni pokreti - ograničene promene u nekom delu stanovništva, npr. Novo doba: preobrženje svesti, vegetarijanstvo, meditacija;
- Spasiteljski (mesijanski) pokreti - radikalna promena u izabranom delu populacije, npr. rano hrišćanstvo, pristupnje pokretu kao ponovno rođenje;
- Reformatorski pokreti - ograničena promena u celom društvu; deluju unutar sistama;
- Revolucionarni pokreti - temeljna promena celog društva; antisistemski pokreti;
- Alan Turen razlikuje tipa društvenih pokreta, koji odgovaraju trima fazama razvoja modernog društva:
- Građanski pokret za prava i slobode čoveka, čiji je osnovni cilj sloboda. Karakterističan za trgovačko društvo.
- Radnički pokret, čiji je osnovni cilj socijalna pravda. Tipičan je za industrijsko društvo.
- Novi društveni pokreti čiji je osnovni cilj samouprava i autonomija. Bore se za pravo na sopstveni način života i kontrolu nad društvenom samodelatnošću, a javljaju se u postindustrijskom društvu.
Među istraživačima pokreta je uobičajeno razlikovanje starih i novih društvene pokreta, s obzirom na nivo društva u kom deluju i na ciljeve delovanja. Stari društveni pokreti deluju unutar industrijskog društva, a njima dominiraju pitanja rasta i raspodele, sigurnosti i prava. Novi pokreti nastaju unutar postindustrijskog društva, koje ne zavisi toliko od industrijske proizvodnje, jer se temelji na informacijama i komunikaciji (informacijsko društvo, umreženo društvo). Razvoj tehnologije i njene primene, stvaraju nove rizike i pretnje: nuklearni holokaust, industrijsko zagađenje, kulturno unifikovanje, uništenje okoline, itd.
- Vrste novih pokreta:
- Mirovni pokret - tri talasa: protiv atomske bombe, protiv rata u Vijetnamu i protiv nuklearnog naoružanja;
- Antinuklearni pokret - različit od mirovnog: protiv nuklearne energije i u vojne i u civilne svrhe;
- Studentski pokreti - javljaju se krajem 1960-ih, SAD, Francuska, Njemačka;
- Ekološki pokret - 1970-ih, antropocentrički i biocentrički pristup, radikalna ekologija:
- Feministički pokret - prvi talas: sufražetkinje, žensko pravo glasa; drugi talas 1960-te, "oslobođenje žena" (uloge domaćice i majke), liberalni i radikalni feminizam;
- Globalizacijski pokreti - 1990-te, anti i alter-globalizam