Velika Mađarska (iredentizam)
Velika Mađarska (mađ. Nagy-Magyarország) je termin koji se odnosi na ideologiju iredentista u Mađarskoj koji teže ka proširenju Mađarske i obuhvatanju svih Mađara u jednu zajedničku državu, kao i pripajanju teritorija naseljenih većinskim nemađarskim stanovništvom kojima je vladala Ugarska pre 1918. godine u okviru Austrougarske monarhije.
Mađarski revizionizam javlja se posle potpisivanja Trijanonskog mirovnog ugovora iz 1920. godine kao odraz nezadovoljstva delova mađarskog društva rezultatima ovog ugovora. Bivša Ugarska Kraljevina, koja je postojala u okviru Austrougarske pre 1918. godine, bila je multietnička zemlja, u kojoj su Mađari činili manje od polovine (48%) stanovništva, dok su drugi (veći) deo stanovništva činili Slovenski narodi (Srbi, Hrvati, Slovenci, Slovaci, Rusini i drugi), Rumuni i Nemci. Ovi narodi su 1918. godine iskoristili svoje pravo na samoopredeljenje i proglasili svoju nezavisnost ili ujedinjenje u zajedničku državu sa ostalim pripadnicima sopstvenog naroda, što je potvrđeno Trijanonskim ugovorom iz 1920. godine.
Ovim ugovorom, Mađari su izgubili status povlašćenog naroda koji su do tada imali, a njihova država je svedena na svoje manje-više etničke granice, bez većih teritorija naseljenih većinskim nemađarskim stanovništvom. Pored gubljenja vladajućih privilegija, mađarsko društvo je bilo nezadovoljno i time što je Trijanonski ugovor ostavio i deo teritorija većinski naseljenih Mađarima izvan granica nove mađarske države.
Politička težnja za promenom granica i takozvanom "obnovom" velike Ugarske Kraljevine bila je dominantna u politici Mađarske između dva svetska rata. Uz pomoć Hitlerove Nemačke, ove političke težnje su delimično ostvarene za vreme Drugog svetskog rata kada je Mađarska okupirala delove susednih država pretežno naseljene nemađarskim stanovništvom. Ova okupacija, međutim, nije priznata od strane savezničkih država, i sa porazom sila osovine, mađarska vojska je morala da se povuče nazad na granice određene Trijanonskim ugovorom.
Prva poznata ljudska naselja na teritoriji današnje Vojvodine datiraju još iz vremena paleolita. Tokom rane istorije, Vojvodinu su naseljavali Tračani, Kelti, Iliri i Rimljani. Grad Sirmijum (čiji se ostaci nalaze u današnjoj Sremskoj Mitrovici), bio je jedna od četiri prestonice Rimskog carstva.
Tokom VI veka n. e., u sklopu slovenskih migracija iz istočnih delova Evrope, Srbi su naselili i prostore oko tri reke, Dunava, Tise i Save. Mađarska plemena su došla u panonske ravnice kasnije, u IX veku. Tokom ranog srednjeg veka, teritorija današnje Vojvodine bila je pod vlašću mnogih država, a od desetog do dvanaestog veka njeni delovi ulaze u sastav Ugarske Kraljevine, koja će vladati ovim prostorom do šesnaestog veka. Na početku Ugarske vladavine, područje današnje Vojvodine bilo je pretežno naseljeno srpskim stanovništvom, ali se zbog naseljavanja Mađara i mađarizacije ovih Srba etnički sastav regiona do šesnaestog veka znatno promenio. Pored toga, srpsko stanovništo sa juga se, bežeći od Turaka, takođe naseljava na području današnje Vojvodine počevši od četrnaestog veka, iako ga je tamo bilo i ranije.
Posle poraza ugarske vojske od strane Turaka u Mohačkoj bici 1526. godine, samozvani srpski car Jovan Nenad stvara na području današnje Vojvodine jednu kratkovečnu srpsku državu koja se posle njegove smrti 1527. godine raspada. Ubrzo, celokupna teritorija današnje Vojvodine dolazi pod vlast Osmanskog carstva. Za vreme Otomanske vlasti, Srbi su bili većinsko stanovništvo ne samo na području današnje Vojvodine, već i na susednim teritorijama koje danas pripadaju Rumuniji, Mađarskoj i Hrvatskoj.
Iz turskih ruku teritorija današnje Vojvodine prelazi u habzburške, počev od Karlovačkog mira 1699. do mira u Požarevcu 1718. godine. Srbima je 1691. godine habzburški car obećao osnivanje jednog posebnog autonomnog vojvodstva u okviru Monarhije. Tokom habzburške vlasti etnički sastav teritorije današnje Vojvodine se znatno izmenio. Prema habzburškim popisima iz 1715. i 1720. godine, na celoj teritoriji današnje Vojvodine etnički su preovlađivali Srbi, Bunjevci i Šokci, dok je po zadnjem austrougarskom popisu iz 1910. procenat Srba pao na 33,8%, ali je još uvek bio najveći u regionu, jer je Mađara tada bilo 28,1%, a Nemaca 21,4%. Tokom 18. i 19. veka, Vojvodina je bila kulturno središte srpskog naroda. Novi Sad, grad koji je osnovan 1694. godine, tokom XIX veka je bio najveći srpski grad, a, kao centar srpske kulture i književnosti dobio je i naziv "Srpska Atina". Novi Sad kasnije postaje drugi po veličini srpski grad, odmah nakon Beograda.
Mađari su 1848. godine podigli bunu protiv habzburške vlasti zahtevajući nezavisnost Ugarske i nacionalna prava za mađarski narod. Mađari su smatrali da celokupna teritorija srednjovekovne ugarske države treba da bude deo nove nacionalne države Mađara, sa mađarskim kao službenim jezikom. Zanemarena je pri tom činjenica da srednjovekovna Ugarska država nije bila nacionalna država Mađara, jer je u to vreme pojam nacije shvatan drugačije, i da službeni jezik nekadašnje Ugarske nije bio mađarski već latinski. Takođe je zanemarena činjenica da su u vreme revolucije iz 1848. godine Mađari činili svega 38% stanovništva Ugarske (po podacima iz 1842), dok su ostali deo stanovništva činili Sloveni, Rumuni i Nemci. Želeći da stvore nacionalnu državu Mađara, mađarski političari su negirali prava ovih naroda, smatrajući ih delom takozvanog "mađarskog političkog naroda", odnosno stalo se na stanovište da su svi stanovnici Ugarske Mađari.
Prirodno je da je ovakav nacionalni pokret Mađara došao u sukob sa nacionalnim pokretima nemađarskih naroda tadašnje Ugarske, pre svega Srba, Hrvata i Rumuna, koji su težili da očuvaju sopstvenu narodnost, a ne da se pretope u mađarski narod. Kao odgovor na mađarsku politiku, Srbi su na Majskoj skupštini, održanoj od 13. do 15. maja 1848. godine u Sremskim Karlovcima, proglasili autonomnu Srpsku Vojvodinu. Za prvog vojvodu izabran je Stevan Šupljikac, dok je karlovački mitropolit Josif Rajačić postao patrijarh. Srpsku Vojvodinu su tada činili Banat, Bačka, Baranja i Srem.
.png)
Nakon poraza Mađara u revoluciji iz 1848/1849. godine, austrijski car je, novembra 1849. godine, stvorio Vojvodstvo Srbiju i Tamiški Banat kao posebnu administrativnu jedinicu, koja je postojala do 1860. Međutim, zbog promene politike bečkog dvora prema Mađarima, Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat je ukinuto, a njegova teritorija je priključena Ugarskoj. Monarhija je 1867. godine transformisana u Austrougarsku, u kojoj je mađarska politika za stvaranjem velike mađarske nacionalne države ponovo došla do izražaja. Pristupilo se mađarizaciji, odnosno nasilnom nametanju mađarskog jezika nemađarskom stanovništvu da bi se time povećao broj Mađara i da bi njihov udeo u stanovništvu Ugarske postao veći od 50%. Bez obzira na velike uspehe ovakve politike mađarizacije, ona nije dovela do toga da Mađari pređu granicu od 50% stanovništva Ugarske, jer je po zadnjem popisu (iz 1910) pre raspada Austrougarske, procenat Mađara u Ugarskoj dostigao svega 48%.
Srpski političari su u parlamentu Ugarske vodili političku borbu za priznavanje nacionalnih prava Srba i autonomiju Vojvodine, ali bez većih uspeha. Svetozar Miletić tada ističe razliku između pojmova "Ugarska" i "Mađarska", navodeći da istorijski posmatrano, Kraljevina Ugarska (regnum Hungariae) nije nacionalna država Mađara, već država svih njenih stanovnika, i da se od nje ne može praviti Mađarska (Magyarország).
Posle Prvog svetskog rata i raspada Austrougarske monarhije 1918. godine, velika narodna skupština Srba i drugih naroda Vojvodine (sastavljene od Bačke, Baranje i Banata), proglasila je prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji, koja posle toga postaje deo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Srem se takođe kao posebna oblast priključio Kraljevini Srbiji. Odluke velike narodne skupštine naroda Vojvodine potvrđene su međunarodnim priznanjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1919. godine i Trijanonskim mirovnim ugovorom iz 1920. godine. Tokom međuratnog perioda, Vojvodina je bila deo jugoslovenske države, a od 1929. do 1941. deo je Dunavske banovine, jedne od pokrajina Kraljevine Jugoslavije. Glavni grad Dunavske banovine bio je Novi Sad, a pored Vojvodine, banovina je obuhvatala Šumadiju i Braničevo.
Trijanonskim ugovorom od 4. juna 1920. godine nova nezavisna mađarska država je zvanično priznala da nema prava na teritorije koje su bile pod vlašću bivše Ugarske Kraljevine, uključujući teritoriju Vojvodine, koja je, voljom tamošnjih Srba i ostalog slovenskog stanovništva, ušla u sastav Kraljevine Srbije 1918. godine, a potom i Kraljevine SHS.
Trijanonski ugovor su sa Mađarskom potpisale sile Antante, Engleska, Sjedinjene Američke Države, Francuska, Italija i Japan. Kraljevina SHS je imala status pridruženog člana Antante. Mađarska je imala tretman zemlje-naslednice Austrougarske i poražene neprijateljske sile. U suštini, Britanija, Francuska i SAD su bile zemlje koje su arbitrarno odredile izgled međudržavnih granica u Evropi posle Prvog svetskog rata. Napad na takva teritorijalna rešenja bio bi zapravo napad na celokupan evropski poredak u međuratnom periodu. Drugim rečima, međudržavne granice između Mađarske i Jugoslavije nisu bile ni na koji način sporne i problematične; štaviše, bile su međunarodno priznate i mogle su biti izmenjene jedino ratom. Upravo to je bio put na koji se odlučila Hortijeva Mađarska.
Admiral Mikloš Horti je bio mornarički oficir u Austrougarskoj tokom Prvog svetskog rata, a premijer Mađarske postao je 1. marta 1920. i vladao je zemljom do 1944. kao regent. Na tu poziciju je došao nakon zbacivanja boljševičko-komunističkog režima Bele Kuna iz 1919. Fašistička Partija strelastih krstova (Nyilas Keresztes Part) osnovana je 1937. pod vođstvom Ferenca Salašija (Szalasy Ferenc).
Nemačka je ustupila jednu trećinu okupirane Čehoslovačke (južni delovi Slovačke) Mađarskoj, 1938. To je samo pojačalo apetite mađarskih ultra-nacionalista za stvaranjem "Velike Mađarske" i zaposedanjem drugih delova susednih država. Mađarska je 1939. godine okupirala područje Zakarpatske Ukrajine (koje je pre toga pripadalo Čehoslovačkoj i proglasilo svoju nezavisnost neposredno pre mađarske okupacije), a 1940. je Hitler Mađarskoj ustupio severne delove Transilvanije, koji su pre toga pripadali Rumuniji.
20. novembra 1940. Mađarska je i formalno postala članica Sila Osovine, uz Nemačku, Italiju i Japan. Posle napada Sila Osovine na Jugoslaviju 1941. godine, Mađarska je okupirala Bačku, Baranju, Međumurje i Prekumurje, koji su pripadali jugoslovenskoj državi.
Za vreme mađarske okupacije od 1941. do 1944. godine pobijeno je na hiljade Srba i Jevreja u Bačkoj Šajkaška, oblast u Južnoj Bačkoj većinski naseljena Srbima, bila je poprište mnogih zločina. Dolaskom sovjetske crvene armije i jugoslovenskih partizana 1944. godine, okupacija je završena, a mađarska vojska se povukla nazad na međunarodno priznate granice Mađarske.
Celokupna spoljna politika Hortijevog režima, bila je usmerena na stvaranje države koja bi, prema važećim standardima međunarodnog prava, morala biti tretirana kao "Velika Mađarska", dakle, u potpunom neskladu sa odredbama Versajskog mira. Sa stanovišta mađarskih revizionista, stvaranje Velike Mađarske značilo je "vraćanje" Mađarskoj teritorija koje su pripadale bivšoj Kraljevini Ugarskoj pre Prvog svetskog rata. Zaboravljalo se pri tom da bivša Ugarska Kraljevina nije bila suverena država, već deo višenacionalne Habzburške Monarhije, i da je suverenitet novoj nezavisnoj Mađarskoj državi priznat samo na onim teritorijama određenim Trijanonskim ugovorom.
Nezavisna Mađarska imala je za oko dve trećine manje teritorije nego bivša Kraljevina Ugarska. Ove teritorije su, međutim, bile naseljene većinskim nemađarskim stanovnišvom, iako su neke od njih imale i znatnu mađarsku manjinu. Prema procenama, oko jedne trećine Mađara (3,5 miliona) našlo se izvan granica nove mađarske države. Zbog toga su mađarski revizionisti isticali nepravednost Trijanonskog ugovora prema Mađarima, iako je u odnosu na ranije stanje kada je preko 10 miliona nemađara živelo u okviru Ugarske, stanje nastalo Trijanonskim ugovorom bilo znatno bliže pravdi.
Nema nikakve sumnje da je Versajski mir predstavljao akt pobednika, i nametanje pobedničke pravde poraženoj strani. Kaznena i ne potpuno pravedna priroda Versajskog mira u mnogome je uticala i na izbijanje Drugog svetskog rata u kojem su poražene i nezadovoljne zemlje pokušale da situaciju isprave u svoju korist. Region Transilvanije, bio je većinski naseljen Rumunima, područje Slovačke Slovacima, a područje Vojvodine Srbima. Sve tri teritorije su, međutim, imale i znatnu mađarsku manjinu, što je uticalo da mađarski revizionisti ispolje pretenzije prema njima.
Međutim, iako je Trijanonski ugovor bio primer diktata pobedničkih sila, njegova namera je ipak bila da teritorijalno razgraniči Mađarsku i Kraljevinu SHS u dobroj veri i na pravednim osnovama. Stanovništvo Vojvodine sastojalo se od većeg broja etničkih grupa, među kojima su dominirale tri najbrojnije - Srbi (34,7%), Mađari (24,4%) i Nemci (22%), prema popisu iz 1921. Prema istom popisu, najveći gradovi Vojvodine (Novi Sad, Sombor, Sremska Mitrovica, Kikinda, Zrenjanin, Pančevo) bili su pretežno naseljeni Srbima, Subotica je bila pretežno naseljena Bunjevcima, dok je Vršac bio pretežno naseljen Nemcima.
Tokom istorije svaka od tri najbrojnije etničke grupe Vojvodine imala je određene teritorijalne pretenzije prema ovom području, a demografske statistike iz različitih istorijskih perioda su svima predstavljale opravdanje za ove težnje. Problem je bio u tome što su početkom 20. veka pripadnici gotovo svih etničkih grupa zastupljenih u Vojvodini uglavnom bili potomci naseljenika, a demografski odnosi među njima menjali su se tokom vremena, u zavisnosti od političke situacije. Naravno, postojala su područja sa srpskom većinom, sa mađarskom većinom (sever Bačke) i sa nemačkom većinom. Nijedno teritorijalno rešenje nije moglo u potpunosti zadovoljiti težnje svih etničkih grupa, pogotovo u etnički mešovitim oblastima. Pošto je Versajska mirovna konferencija određivala granice između jugoslovenske i mađarske države, težnje vojvođanskih Nemaca nisu uzete u obzir. Za konferenciju nije bilo sporno da Srem, zapadni Banat, kao i južna i zapadna Bačka treba da pripadnu jugoslovenskoj državi. Sporno je bilo jedino područje severne Bačke, ali je konferencija tu presudila u korist jugoslovenske države jer je najveći grad ovog regiona (Subotica) bio u to vreme pretežno naseljen Južnim Slovenima (Bunjevcima).
Hortijev režim težio je "reviziji Trijanonskog ugovora" tokom čitavog međuratnog perioda. Jedan od načina za ostvarivanje tog cilja bio je i sponzorisanje i podrška separatističkim i secesionističkim pokretima u Jugoslaviji, koji su za cilj imali uništenje te zemlje. Shodno tome, Hortijeva Mađarska je tehnički i finansijski pomagala ustaški pokret Ante Pavelića, čiji su se kampovi za obuku i terorističke baze nalazili na teritoriji Mađarske tokom 1930-ih; poznat je primer baze Janko-Pusta, odakle su ustaše izvodile terorističke napade na Jugoslaviju. Zajedno sa Musolinijem i Hitlerom, Horti je bio jedan od najglasnijih protivnika Evrope stvorene u Versaju 1918. godine, uz zahteve za teritorijalne ustupke i takozvani "povratak" Mađarskoj onih teritorija koje su bile deo bivše Ugarske Kraljevine pre Prvog svetskog rata. U Mađarskoj je usvojen i prvi "Jevrejski zakon" 1938. kojim su ograničena i uskraćena prava tamošnjim Jevrejima.
Sa ciljem da anektira takozvani "Delvidek", Mađarska je zauzela jasan antisrpski spoljnopolitički kurs. Srbi su obeležavani kao glavni krivci za sve nevolje Mađarske, i prozivani zbog navodnog "otimanja starih mađarskih zemalja". Takođe, Hortijev režim je ohrabrivao i širio propagandu zapaljivog antisrpskog rasizma tokom međuratnog perioda. Pred sam rat, u želji da opravda planiranu agresiju, režim je optuživao Srbe za "zverstva koja se čine nad Mađarima u Južnim krajevima". Pal Teleki (Teleky Pal), predsednik mađarske vlade, diskreditovao je kampanju antisrpske propagande kao lažnog povoda za invaziju na Jugoslaviju, rečima:
"... Stali smo na stranu nitkova - jer u tobožnjim vestima o grozotama nema ni jedne reči istine! Ni protiv Mađara, čak ni protiv Nemaca! Postaćemo lešinari! Najbednija nacija. Nisam to sprečio. Osećam se krivim."
Teleki je ovo napisao u svom oproštajnom pismu Hortiju, u kojem je izrazio svoje neslaganje sa napadom na Jugoslaviju. U noći između drugog i trećeg aprila 1941. premijer Pal Teleki je izvršio samoubistvo. Tri dana kasnije, Mađarska je učestvovala u invaziji i okupaciji Jugoslavije u sklopu nemačke operacije "Kazna", čiji je cilj bio uništenje Jugoslavije kao države i Srba kao naroda.
- Članak "Velika Mađarska" i genocid u Vojvodini, 1941-1944., Karl Savić, 15. januara 2005. -- pod uslovima Licence za slobodnu dokumentaciju GNU-a.
- Braham, Randolf. Politics of Genocide: The Holocaust in Hungary. Njujork: Štampa Univerziteta Kolumbija, 1981.
- Hamburški Institut Socijalnih Istraživanja. Preveo Skot Abot. The German Army and Genocide. Njujork: Nova Štampa, 1999.
- Golubović, Zvonimir: Racija u Južnoj Bačkoj 1942. (Preveo Bojan Kozić. The Raid in South Bachka 1942), Novi Sad: Istorijski muzej Vojvodine, 1992.
- Šarvarska Golgota; proterivanje i logorisanje Srba Bačke i Baranje 1941-1945. Novi Sad: Matica srpska, 1995.
- Kum, Oto. Prinz Eugen: The History of the 7. SS-Mountain Division “Prinz Eugen”. Vinipeg, Kanada: J. J. Fedorovič, 1995.
- Krejmer, Tom D. From Emancipation to Catastrophe. The Rise and Holocaust of Hungarian Jewry. Lanham: Univerzitetska Štampa Amerike, 2000.
- The Occupier’s Crimes in Vojvodina, Book 1. Novi Sad: n. p., 1946.
- Danilo Urošević, Srbi u logorima Mađarske, Novi Sad, 1955.
- Peter Rokai - Zoltan Đere - Tibor Pal - Aleksandar Kasaš, Istorija Mađara, Beograd, 2002.
- Jelena Popov, Vojvodina i Srbija, Veternik, 2001.
- Dejan Mikavica, Srpska Vojvodina u Habzburškoj Monarhiji 1690-1920, Novi Sad, 2005.
- Dimitrije Kirilović, Pomađarivanje naroda u bivšoj Ugarskoj, Novi Sad - Srbinje, 2006.
- Dimitrije Kirilović, Asimilacioni uspesi Mađara u Bačkoj, Banatu i Baranji, Novi Sad - Srbinje, 2006.
- Lazo M. Kostić, Srpska Vojvodina i njene manjine, Novi Sad, 1999.
- Dr Fedor Nikić, Mađarski imperijalizam, Novi Sad - Srbinje, 2004.
- Enciklopedija Novog Sada, knjiga 25, Novi Sad, 2005, članak: "Srbi".