Manastir Svetih arhangela (Prizren)
| Sveti Arhangeli | |
|---|---|
 Današnji izgled manastirskog kopmleksa | |
| Osnovni podaci | |
| Mesto: | u kanjonu Bistrice, kod Prizrena, Opština Prizren SRB
|
| Vrsta spomenika: | manastir |
| Vreme nastanka: | XIV vek |
| Tip spomenika: | Spomenik kulture od izuzetnog značaja |
| Stepen zaštite: | |
| Vlasnik: | Republika Srbija |
| Nadležna ustanova za zaštitu: | Republički zavod za zaštitu spomenika kulture |
| Nadležna institucija | |
| Sedište: | |
| Adresa: | |
| Internet strana: | [http:// ] |
 Vikimedija ostava ima multimedijalnefajlove vezane za Sveti Arhangeli
| |
Manastir Svetih Arhangela je zadužbina srpskog cara Dušana Silnog (kralj 1331 — 1346, car 1346—1355), koji se nalazi u kanjonu reke Bistrice nedaleko od grada Prizrena u Metohiji i pripada raško-prizrenskoj eparhiji Srpske pravoslavne crkve. Građen je u periodu od 1343. do 1352. godine[1], na mestu starije crkve u sklopu tvrđave Višegrad kao grobna crkva cara Dušana i smatra se da je predstavljao vrhunac srpskog sakralnog graditeljstva[2][3] koji je presudno uticao na nastanak i razvoj Moravskog stila[2][3][4]. Unutar kompleksa, koji obuhvata površinu od oko 6.500m²[5], se nalaze dve crkve posvećene svetim Arhangelima (koja je bila Dušanova grobna crkva) i svetom Nikoli, koje su građene u raškom stilu, iako, poput Dečana, po vremenu gradnje i nekim elementima pripadaju Vardarskom stilu[6]. Manastir je nakon dolaska Osmanlija 1455. godine, opljačkan i zarušen, da bi 1615. godine bio do temelja porušen, a njegov materijal je iskorišćen za gradnju Sinan-pašine džamije u Prizrenu. Kompleks je arheološki istražen 1927. godine, njegovi ostaci su konzervirani nakon Drugog svetskog rata, a tokom `90 godina XX veka su nastavljeni radovi na njemu i on 1998. godine ponovo postaje aktivan muški manastir[2]. Posle okončanja NATO bombardovanja SRJ i povlačenja jugoslovenskih snaga bezbednosti, obnovljene objekte su pripadnici OVK, nakon dolaska KFOR-a, spalili i opljačkali u junu 1999. godine[2][7], što se ponovilo i tokom martovskih nereda 2004[2][7]. Ceo manastirski kompleks se nalazi pod zaštitom Republike Srbije kao spomenik kulture od izuzetnog značaja[8][9] i u njemu danas živi osmočlano manastirsko bratstvo koje se nalazi pod direktnom zaštitom nemačkih pripadnika KFORa[7][10].
Manastirski kompleks je podignut na omanjem platou u kanjonu Bistrice, oko 2.5 km jugoistočno od Prizrena. Sam plato se nalazi u okuci reke, koja ga štiti sa tri strane, dok je sa četvrte (jugoistočne) strane zaštićen oštrim stenama na čijem se vrhu nalazi utvrđena citadela Višegrada. Pored Bistrice je, u doba gradnje, prolazio karavanski put koji je povezivao Skoplje sa Prizrenom (tadašnje prestonice Srbije), preko Kačanika, Sirinićke i Sredačke župe[3], a nije isključeno da je njegova trasa prolazila kroz sam manastir[11].
Tokom arheoloških istraživanja prostora manastirskog kompleksa, najstariji pronađeni nalazi su datirani u eneolitski period, dok je izvesno da je na ovom prostoru, u mlađem gvozdenom dobu, postojalo naselje. Ono nije nastavilo da se razvija u antičkom periodu, ali tokom IV, V i VI veka nastaje i razvija se kasnoantičko-ranovizantijsko naselje, za koje se smatra da bi moglo biti zaštićeno kasnoantičkom utvrdom, iako to još uvek nije potvrđeno istraživanjima. Nakon ovog perioda, javljaju se nalazi datirani u X, XI i XII vek, dok se smatra da je prvobitno srednjovekovno utvrđenje (koje je tada obuhvatalo samo petouglu citadelu na uzvišenju iznad manastira) podignuto u XII veku[12]. Dušanov deda, kralj Milutin (1282 — 1321), je Višegrad sa malom gradskom crkvom posvećenom svetom Nikoli, poklonio prizrenskom episkopu kao utočište za slučaj rata, kao što je, nešto kasnije, Maglič bio sklonište srpskog arhiepiskopa smeštenog u Žiči. Kasnije je Dušan prizrenskom episkopu dao tri sela u zamenu sa tvrđavu Višegrad[2], koju je nakon toga priložio samom manastiru, povezavši ih bedemima u jednu celinu[1].
Na mestu Dušanovog manastira, postojao je stariji manastir (ili crkva) posvećen svetim Arhangelima, koji je podignut pre uključivanja tog dela Metohije u Srbiju[13], u XIII veku. U njemu je Dušan ozdravio nakon teške bolesti, zbog čega se odlučio da na tom mestu podigne svoju zadužbinu.
Pripremni radovi na izgradnji nove crkve su započeti 1343. godine, sudeći prema Dušanovoj povelji manastiru svetog Petra Koriškog izdatoj 19.05. te godine, a osvećena je tokom jeseni 1347. godine, pošto se Dušan 01.08. te godine spremao na put u Prizren da prisustvuje osveštavanju crkve, a već u decembru iste godine se nalazio na Svetoj gori[14]. Početak gradnje same crkve se može smestiti u 1348. godinu[3], a svi radovi su obavljani pod nadzorom igumana Jakova, koji je kasnije postao episkop u Seru. Osnovni radovi su privedeni kraju već početkom naredne godine, jer se u pismu jednog mletačkog trgovca iz Trepče, od 24.03.1348. godine, iznosi pritužba da ne može da proda olovo iz svog trepčanskog rudnika, pošto je upravnik trga Trepča dobio direktno naređenje, da po cenu svog života, ne sme da izda olovo nikome, osim igumanu Svetih Arhangela za pokrivanje manastira[14]. Smatra se da je gradnja manastira sa grobnom crkvom, pratećim objektima i zaštitnim bedemima okončana 1352. godine, a da je u njemu bilo smešteno najmanje 200 monaha[5].
(gore levo) Deo obnovljenog konaka (spaljenog u martovskim nemirima)
(gore) Ostaci crkve svetog Nikole
(u sredini) Ostaci crkve svetih Arhangela
(desno) Ostaci monumentalne trpezarije
(dole) Ostaci ulazne kule i obnovljeni kameni most preko Bistrice
Dušan je tokom gradnje, svojoj zadužbini izdao hrisovulju kojom utvrdio njen položaj među ostalim srpskim manastirima i njeno vlastelinstvo, koje je obuhvatalo posede koji su se nalazili od Šare do Jadranskog mora[14], a veći posedi su bili koncentrisani oko Prizrena, Skoplja, Tetova i Skadarskog jezera[15]. Dodelio joj je 55 (ukupno 93[3], sa prilozima drugih[14]) sela, što je manje u odnosu na broj koji je Milutin dodelio svojoj zadužbini Banjskoj, ali su krajevi u kojima su se ona nalazila bili bogatiji i napredniji[14]. Pored toga, manastirsko vlastelinstvo Svetih Arhangela, činilo je, između ostalog i:
- 7 crkava sa njihovim ljudima i posedima (zemlja, vinogradi, uljanici)[14]
- rudnik gvožđa u Toplici[3]
- 467 vlaških porodica[14]
- 8 arbanaških katuna[14]
- čitav niz zanatlija, uključujući i zlatare[15]
U sklopu manastira je podignuta i bolnica, a u hrisovulji se navodi i odredba o obaveznom lečenju bolesnih[3]. Pored toga, manastir je imao pravo na besplatno ulje (iz Bara[5]), so, riba (iz Skadarskog i Plavskog jezera[5]), svila, vino, med i vosak[16], kao i prihod od prizrenskog trga i carine[3].
Nakon svoje smrti 20.12.1355. godine, car Dušan je sahranjen u posebnoj grobnici, smeštenoj u jugozapadnom delu naosa crkve svetih Arhangela, koja predstavlja jedinstveno rešenje u srpskoj arhitekturi. Nakon raspada Srpskog carstva, manastir je 1373. godine poslužio kao utočište dubrovačkim trgovcima iz Prizrena, koji su napustili grad u strahu od Nikole Altomanovića (1366 — 1373)[14], a dve godine kasnije je u njemu došlo do izmirenja srpske i vaseljenske patrijaršije[1]. Tada su nad Dušanovim grobom srpski i grčki sveštenici obavili zajedničku službu i skinuli anatemu sa samog Dušana, a u manastiru je jedno vreme stolovao i srpski patrijarh Jefrem (1375 — 1380, 1389 — 1392)[5]. U jednom letopisnom zapisu iz druge četvrtine XV veka, navodi se da manastirskoj crkvi nema ravne pod Suncem[14], da njena umetnička obrada i lepota nadmašuju crkvu Hrista Pantokratora u Dečanima[3], a naročito se ističe njen pod prekriven mozaicima[3][14] koji predstavlja najviši domet srpske srednjovekovne arhitekture na tom polju[6]. U istom zapisu se navodi i da se tada govorilo da se nigde više ne može naći prizrenski patos, dečanska crkva, pećka priprata, banjsko zlato i resavsko pisanije[14], čime su simbolično predstavljeni najznačajniji dometi ondašnje srpske države.
Posle zauzeća Prizrena i njegove okoline 1455. godine, Osmanlije su poharale i sam manastir. Isti pisac, koji je, svega nekoliko decenija ranije, navodio da manastiru nema ravnog pod Suncem, nakon pljačke manastira navodi da je ovaj praktično razoren[1], što dovoljno govori o razmerama osmanlijskog napada. Međutim manastirski život ovim razaranjem nije prekinut, ali je izvesno da kompleks nije povratio svoj stari sjaj i da se nalazio u stalnom propadanju. Početkom XVII veka, obavljeno je sistematsko rušenje manastirske crkve da bi se dobio građevinski materijal kojim je Sinan paša 1615. godine podigao svoju džamiju u centru Prizrena, koja se takođe danas nalazi pod zaštitom republike Srbije, kao spomenik kulture od izuzetnog značaja[8]. Ne zna se da li je u doba manastir još uvek bio aktivan, ali je izvesno da je napušten posle 1542. godine[17]. Tokom narednih vekova sam lokalitet je dodatno uništavan raznošenjem preostalog građevinskog materijala za podizanje, kako građevina u samom Prizrenu, tako i običnih kuća i vremenom su ostaci nekadašnjih građevina zatrpani naslagama zemlje. Bez obzira na to, položaj manastira je ostao poznat u okolnom narodu, tako da se ceo prostor povremeno nalazio na udaru pljačkaša koji prekopavali ruševine u potrazi za skrivenim manastirskim blagom[2]. Neka od narodnih predanja o manastirskom blagu su prelazila granicu fantastike, pa je ostala zabeležena i legenda o dragom kamenu koji je krasio vrh krsta na centralnoj kupoli. Prema njoj, on je bleštao toliko sjajno, da je čovek mogao po mrkloj noći da ode tridesetak kilometara severno, do samog Švanjskog mosta, kod koga se nalazila stara tvrđava, kao u sred bela dana[5].
Lokalno srpsko stanovništvo se okupljalo dva puta godišnje u manastirskim ruševinama, na letnju (26.07.) i zimsku (21.11.) hramovnu slavu (svete Arhangele)[5][15]. Prema rečima jednog putopisca, služba je počinjala tokom noći, tako da su jedinu svetlost pružale zapaljene sveće, dok su narod i sveštenstvo u molitvi dočekivali zoru[15].
Prva arheološka istraživanja lokaliteta, obavio je 1927. godine profesor dr. Radoslav Grujić uz pomoć ministarstava vera i vojske i mornarice. Tokom njih su na prostoru uz Bistricu otkriveni temelji[1][3]:
- glavne crkve posvećene svetim Arhangelima
- manje crkve posvećene svetom Nikoli
- dela konaka i drugih objekata uz bedem kraj Bistrice
dok su na prostoru citadele Višegrada obavljeni manji istraživački radovi, tokom kojih su otkriveni temelji crkvice posvećene svetom Nikoli i nekoliko drugih građevina. U sklopu glavne crkve tada su pronađeni ostaci carske grobnice, unutar kojih su otkrivene kosti, za koje se pretpostavlja da su pripadale Dušanu Silnom. One su dve godine kasnije prenete u Beograd i sahranjene u posebnom sarkofagu u crkvi svetog Marka, dok se manastir Svetih Arhangela ne obnovi.
Pronađeni delovi čuvenog mozaičkog patosa, ukrasne plastike i živopisa su preneti u Muzej Južne Srbije (današnji Muzej Makedonije) u Skoplju, u kome se i danas nalaze, dok nije poznato gde su završili ostali nalazi koje u svojim izveštajima pominje Grujić i danas se smatra da su oni trajno izgubljeni[1]. Pored toga, tokom transporta do Skoplja, delovi mozaičkog poda su dodatno oštećeni[6].
Neposredno pre početka radova, uz sam manastirski kompleks je 1926. godine započela gradnja Prizrenke, prve hidroelektrane na području Kosova i Metohije[18]. Radovi su okončani 1928. godine, a Prizrenka je radila sve do `60 godina XX veka, dok se danas nalazi pod zaštitom države kao spomenik kulture[18].
Nakon Drugog svetskog rata, u periodu od 1961. do 1965. godine, nastavljeni su radovi na istraživanju kompleksa, sa kojima su paralelno tekli konzervatorski radovi, a na čelu istraživačkog tima se nalazio profesof Slobodan Nenadović. U ovom periodu je istraživan istočni i severoistočni deo platoa pored Bistrice na kome je otkriven veći deo konaka, kao i trpezarija, a po okončanju radova je na mestu Dušanovog groba postavljena mermerna ploča. Rukovodilac kasnijih istraživanja Mihailo Milinković je izneo ozbiljne zamerke na metode istraživanja u ovom periodu, koje su, prema njegovoj oceni, bile isključivo arhitektonskog karaktera i nisu bile u skladu sa arheološkim principima. Pored toga, on je ukazao na to da materijalni nalazi nisu izdvajani i sačuvani, već su sa ostalim materijalom bačeni u Bistricu[1]. Na zapadnom ulazu u manastirski kompleks je 1968. godine podignut kameni most preko Bistrice koji ga je povezao sa magistralnim putem koji prolazi drugom obalom reke, a tokom `70 godina su nastavljeni konzervatorski i restauratorski radovi[2].
Početkom `90 godina se javila ideja o obnovi manastirskog kompleksa, za šta je jedan od preduslova bilo obavljanje dodatnih arheoloških istraživanja na tom prostoru. Tokom 1992. godine su izvedena sondažna istraživanja, nakon čega su, tokom naredne dve godine, usledila obimnija sistematska zaštitna istraživanja, pod rukovodstvom dr. Mihaila Milinkovića.
Obnova manastirskog konaka sa radionicom i kapelom posvećenom svetom Nikolaju Žičkom[5], započela je 1995. godine, a 1998. godine su okončani radovi i on je ponovo postao aktivan muški manastir. Obnova jednog konaka je predstavljala početak projekta o obnovi kompletnog manastira i njegovog pretvaranja u sedište raško-prizrenske eparhije[19].
Već naredne godine, došlo je do NATO bombardovanja SRJ koja se okončala povlačenjem jugoslovenskih snaga bezbednosti iz južne srpske pokrajine. Svega nekoliko dana nakon dolaska nemačkih pripadnika KFORa, pripadnici OVK su sredinom juna 1999. spalili i opljačkali obnovljeni konak, a jednog od monaha, oca Haritona, su kidnapovali u Prizrenu. Njegovo obezglavljeno telo je pronađeno u leto 2000. na jednom prizrenskom groblju i sahranjeno u manastiru Crna Reka u kome se zamonašio, dok njegova glava nikada nije pronađena[7][19][20]. Preostalo manastirsko bratstvo je posle njegovog kidnapovanja napustilo manastir, ali su se nakon mesec dana vratili u njegove ostatke.
Manastirski konak je obnovljen uz pomoć Srba iz Sredačke i Sirinićke župe, tako da je proslavi 650. godišnjice postojanja manastira 26. jula 2002. prisustvovalo skoro 1.000 Srba. Ovaj jubilej nije prošao bez incidenata, jer su Albanci u Prizrenu organizovali proteste protiv njihovog dolaska, a na tvrđavi Višegrada je došlo do eksplozije bombe[20]. Tokom martovskih nemira 2004, manastirski kompleks se ponovo našao na udaru albanskih ekstremista, iako se praktično nalazio u sklopu baze KFOR-a. Ceo konak je spaljen i razrušen, kao i zvonik i duborezačka radionica, a stradala je i ploča na grobnici cara Dušana koja je slomljena, dok je sama grobnica oskrnavljena[21]. Manastirsko bratstvo je prethodno evakuisano, da bi se već u aprilu vratilo i nastavilo život u šatorima i kontejnerima koje im je obezbedio KFOR. Nakon toga je uz pomoć lokalnih Srba započeta obnova jugoistočnog dela konaka, koja je okončana u novembru iste godine[2].
U manastiru Svetih Arhangela je 26. jula 2005, uz jake snage KFOR-a, organizovana proslava manastirske slave i 650. godišnjice smrti cara Dušana. Proslavi je prisustvovalo nekoliko stotina Srba, među kojima su se našli crkveni velikodostojnici i državni funkcioneri, a celu proslavu je direktno prenosio drugi program državne televizije[20]. Pored obnovljenog konaka, jedno vreme se nalazila velika reprodukcija slike Paje Jovanovića „Proglašenje Dušanovog zakonika“, iznad koje je istaknuta zastava Srbije. U maju 2007. je objavljena studija o obnovi celokupnog manastirskog kompleksa, za koju je procenjeno da je potrebno oko 10 godina i 8.326.000 evra[2].
U selima u okolini manastira više nema srpskog stanovništva koje je otišlo zbog bezbednosti, povremeno obilaze ostatke svojih kuća i groblje, kao i manastir[22].
Manastirsko utvrđenje, poznatije kao Višegrad (turski K`z-Kale[14]) ili Prizrenac sastoji se iz dva dela:
- Gornjeg Grada odnosno citadele, koji je podignut u XII veku pre gradnje manastira
- Donjeg Grada, koji je podignut u XIV veku oko manastirskih crkava
između kojih se nalaze dva bedema (srednji i donji), postavljena paralelno sa padinom.
Gornji Grad ima osnovu izduženog petougla sa po jednom kulom u svakom temenu i smešten je na uzvišenju (oko 680m nmv) koje se uzdiže 150 metara iznad nivoa Bistrice. Prirodno zaštićen oštrim stenama koje se sa tri strane spuštaju ka Bistrici (severoistočne i severozapadne) i malom potoku (jugozapadne), dok se četvrte (jugoistočne) spuštaju ka prevoju koji razdvaja uzvišenje od ostatka planinskog masiva. U njega se ulazi kroz Donžon kulu smeštenu na njegovom, najpristupačnijem, istočnom kraju, koja je približno kvadratne osnove. Sve četiri strane su joj od kamena, kao i stepenice kojima se pelo na više spratove, tako da ona danas predstavlja najočuvaniji deo utvrđenja[2][11]. Pored kula, u sklopu Gornjeg Grada se nalazi crkvica posvećena svetom Nikoli dimenzija 5.5 sa 3 metra, tamnice i nekoliko drugih zgrada. Svi ovi objekti su sačuvani samo u temeljima, a otkriveni su tokom istraživanja obavljanih 1927. godine[2]. Gornji Grad je posedovao i cisternu za vodu, koja je 1993. godine otkrivena uz zapadni bedem koji je na tom delu premazan slojem kompaktne gline, debelim od 30 do 40 cm, iza koga se nalazio tzv. filter (sloj peska i šljunka), što je klasičan primer cisterne u srednjovekovnim tvrđavama[1]. Danas se na prostoru Gornjeg Grada nalaze stacionirani nemački pripadnici KFORa.
Gornji Grad je povezan sa Donjim, bedemima koji se spuštaju niz strmu padinu. Prostor između njih je dodatno ojačan sa dva bedema postavljena paralelno sa padinom:
- srednji (oko 615 m nmv)
- donji (oko 585 m nmv)
sa po jednom kvadratnom kulom smeštenom na mestima njihovog spajanja.Istočni bedem se spušta od Donžon kule ka severoistoka do jugoistočnog temena Donjeg Grada. Zapadni bedem polazi od severozapadne kule Gornjeg Grada (vrh petougla) i spušta se ka severozapadu do kule srednjeg bedema, prateći greben koji se spušta ka Bistrici. Od nje se okreće ka severoistoku do isturene kule Donjeg Grada, na rečnoj obali.
Donji Grad ima osnovu nepravilnog, približno jednakokrakog, trougla sa krakovima okrenutim ka Bistrici i osnovom okrenutom ka strmoj padini i citadeli. Temelji bedema su postavljeni u samu reku, a sa unutrašnje strane njihovog većeg dela se nalaze konaci i druge pomoćne zgrade. Glavna kapija je smeštena na severozapadnoj strani, u zasebnoj kuli ispred koje se nalazi kameni most preko Bistrice. Nesuprot njega, nalazi se, nešto manji, pomoćni ulaz. Pored konaka smeštenih uz bedem, unutar Donjeg Grada nalaze se:
- glavna crkva posvećena svetim Arhangelima, u središtu kompleksa
- manja crkva posvećena svetom Nikoli, u južnom delu kompleksa, uz stenovitu padinu
- monumentalna trpezarija, u zapadnom delu kompleksa, uz stenovitu padinu
Veći deo bedema Donjeg Grada, kao i objekata u njemu, je zarušen do nivoa temelja, izuzev jugoistočnog dela, uz manji ulaz, u kome se nalazi obnovljeni deo konaka.
Prilaz manastirskom kompleksu sa zapadne strane, brani tvrđava Kaljaja, koja se uzdiže nad Prizrenom, na ulazu u kanjon Bistrice.
Glavna manastirska crkva je posvećena svetim Arhangelima Mihajlu i Gavrilu i podignuta je kao grobna crkva Dušana Silnog. Danas je zarušena do nivoa temelja, ali se na osnovu arheoloških nalaza i drugih crkava sličnog tipa, može rekonstruisati njen izgled.
U pitanju je trobrodna crkva sa osnovom upisanog krsta (28.50 x 16.75 metara[2][23]) (za razliku od ostalih predstavnika Raškog stila kod kojih je osnova jednobrodna građevina sa kupolom[3][6]) nad kojom se uzdiže dvanaestostrana kupola postavljena na četiri stuba nosača i po osnovi je identična crkvi manastira Banja kod Priboja[6], koji pripada Vardarskom stilu. Na njenoj zapadnoj strani se nalazi otvoreni narteks (trem) sa tri lučno zasvođena otvora, okrenuta ka zapadu i po jednim ka severu i jugu, pri čemu je svaki od njih ukrašen parapetnim pločama, dok se nad samim narteksom uzdiže kalota. Istočni kraj crkve formiraju tri oltarske apside, pri čemu su dve bočne manje i trostrane sa spoljne strane, dok je centralna veća i petostrana sa spoljne strane. Pored centralne kupole, prečnika 6.4 metra[23], na osnovu fragmenata manjih dimenzija[6], može se zaključiti da je imala i četiri manje kupole, postavljene nad uglovima crkve, što je karakteristika vizantijske arhitekture, koja je prihvaćena u crkvama Vardarskog stila[3][6]. Oko cele crkve nalazi se sokl (uzvišenje), ukošen upolje[6], čime je sprečeno prodiranje vode u temelje crkve, a samim tim i prodor vlage u njenu unutrašnjost[15]. Na osnovu postojećih nalaza, nemoguće je sa sigurnošću utvrditi visinu crkve, ali se procenjuje da nije bila niža od Dečanske[15].
Spoljašnjost crkve je, poput drugih vladarskih mauzoleja (Studenica, Banjska, Dečani) obrađena u stilu romanike i gotike[6]. Njene fasade bile su napravljene od tesanog mermera, naizmenično poređanog u redove bele i crvene[2][5][16][23][24] (plavičaste[6]/ljubičaste[3]) boje, dok su ih dva kordonska venca (vodoravno postavljeni ukrasi oko crkve) delila na tri zone.
Dekorativna plastika je bila neizostavan elemenat vladarskih zadužbina, tako da se ni Sveti Arhangeli ne razlikuju po tome. Tokom istraživanja kompleksa, pronađeno je 1685 fragmenata dekorativne plastike (na području obe crkve)[6], koji među sobom variraju temama (anđeli i svetitelji, ljudske glave, zoomorfni i biljni motivi[23]). Među njima svakako treba izdvojiti skulpturu muške glave, za koju se smatra da je deo figure samog Dušana Silnog, koja se nalazila nad njegovim grobom[3][16][23]. Pored nje, pretpostavlja se da su postojale figure lavova (ispred portala), kao i skulpture Dušana i njegovog sina Uroša (1355 — 1371), kako kleče (u lineti)[3] ispred prikaza Bogorodice sa Hristom u naručju, koju čuvaju arhangeli Mihajlo i Gavrilo[15]. Iako se ovaj motiv često susreće u vizantijskoj ikonografiji, on je najsličniji freskama samog Dušana i njegovog oca Stefana (1322 — 1331), na istom mestu Dečanima, koji je rađen svega nekoliko godina ranije[15]. Na prednjoj (zapadnoj) fasadi crkve, nalazila se velika kamena rozeta, koja će kasnije postati neizostavni elemenat Moravskog stila, koji je nastao pod uticajem upravo Svetih Arhangela. Kapiteli stubova se takođe odlikuju bogatom ornamentikom romaničkog i gotičkog stila, a neki od njih, nalaze se danas u Sinan pašinoj džamiji, kao stope (baze) stubova[6].
Unutrašnjost crkve bila je živopisana, ali su otkriveni samo mali delovi nekadašnjih freski. Bez obzira na to, oni dovoljno govore o lepoti i monumentalnosti nekadašnjeg živopisa[23]. Jedan fragment na kome su prikazane glave dvojice svetaca, nalazi se danas u Narodnom muzeju u Beogradu[16]. U unutrašnjosti crkve se nalazio kameni ikonostas, koji je delio njen oltarski deo, od njenog ostatka.
Prizrenski patos, kako letopisci nazivaju mozaični pod glavne crkve, predstavlja najlepši i najpoznatiji deo Dušanove zadužbine, koji je jedinstven, ne samo na tlu Srbije, već i na celom srpskom prostoru. Čine ga velike mermerne ploče, na kojima se nalaze polja geometrijskih oblika, unutar kojih se prikazane predstave raznih figura, geometrijski složenih formi i životinja (zmajevi, grifoni, lavovi, ptice, ribe i druge). Prostor oko figura je ispunjen mozaikom, dok su one same urađene u plitkom reljefu. Paralele za geometrijske ukrase mogu se naći u romaničkim crkvama južne Italije[6], Sicilije i Svete gore (crkva u Hilandaru[6])[3], dok se slične predstave životinja mogu naći u carigradskom manastiru Pantokratora (danas Zerek džamija)[6], kao i u firentinskom Baptisterijumu i crkvi San miniato al Monte[3].
Dušanova grobnica se može okvirno rekonstruisati na osnovu pronađenih ostataka i smatra se da predstavlja jedinstven slučaj među grobnicama srpskih vladara[3][23]. Smeštena je u jugozapadnom delu crkve, na mestu na kome se danas nalazi nadgrobna ploča, iznad praznog groba (Dušanovi ostaci otkriveni 1927. godine sa danas nalaze u posebnom sarkofagu u beogradskoj crkvi svetog Marka). Za razliku od ustaljenog sahranjivanja srpskih vladara u mermernom sarkofagu nad kojim se nalazi njegov fresko-portret, Dušan je sahranjen na način inspirisan zapadnom funeralnom praksom, najverovatnije mletačkom[3]. Nad njegovim grobom se nalazila skulptura samog Dušana u ležećem položaju, karakteristična za zapadne vladare. Bila je izrađena od belog mermera, a smatra se je sama grobnica bila ukrašena još jednim njegovim skulpturalnim prikazom[3], smeštenim uz njenu zapadnu stranu, kao i njegovim grbovima i znamenjem[16].
Između same grobnice i južnog zida crkve, nalazio se, postavljen na malim arkadama sa stubićima, kameni friz čije su ilustracije pratile tematiku okolnog živopisa[2][23]. Pojedini kapiteli, koji su sačinjavali grobnicu, ugrađeni su kasnije u Sinan pašinu džamiju u kojoj se i danas nalaze u sklopu terasice[15]. Na zidovima oko same grobnice, nalazile freske vladara, kao i ktitorski portret samog Dušana, u prilog čemu govore pronađeni fragmenti freskopisa koji su ukrašeni zlatnim listićima i elementima karakterističnim za vladarske prikaze[3].
Nad praznom Dušanovom grobnicom je 1965. godine postavljena mermerna nadrobna ploca, koju su albanski ekstremisti porušili tokom Martovskog pogroma, oskrnavivši pri tome samu grobnicu. Tokom XX veka je u manastirskom kompleksu bio postavljen i spomenik Dušanu Silnom, koji je takođe uništen nakon dolaska snaga KFORa.
Crkva svetog Nikole je manjih dimenzija (13.20 x 7.0 metara[2][23]) i zapravo predstavlja sažetu verziju crkve svetih Arhangela, pošto imaju istu osnovu i dekorativnu obradu. Sam odabir sveca kome je crkva posvećena i njen položaj (južno od glavne crkve) odgovara ustaljenoj praksi kod srpskih manastira tog doba u kojima se južno od glavne crkve podizalo svetilište svetom Nikoli[15], bilo u sklopu same crkve (kao u dečanskoj crkvi Pantokratora i prizrenskoj Bogorodici Ljeviškoj[15]), bilo kao dozidana kapela (kao u Pećkoj patrijaršiji[15]), bilo kao zasebna crkvica, kao što je slučaj u Studenici i samim Arhangelima.
Građevina je jednobrodna sa kupolom (koju drže dva stuba i zapadni zid) i jednom oltarskom apsidom, a i oko nje se nalazi sokl (uzvišenje), ukošen upolje. Na zapadnoj strani se nalazi otvoreni narteks (trem) sa kamenom rozetom, iznad koga se nalazi kalota, zbog čega se ova crkva smatra uzorom za dvokupolne crkve moravskog stila sažetog tipa. Njena unutrašnjost je, kao i kod Svetih Arhangela, bila živopisana, a njegovi tragovi su otkriveni na severnom zidu narteksa i niši južnog zida uz oltar[23]. Na crkvi se posebno ističe paraklesion sa svojim elegantnim proporcijama[15].
U jugozapadnom delu kompleksa, nalazi se monumentalna trpezarija, građena od kamena i cigle, metodom ukrasnog šaranja, karakterističnom za vizantijsku arhitekturu. Sama građevina ima osnovu slobodnog krsta odnosno trobrodne bazilike sa polukružnom apsidom smeštenom na južnoj strani, što je jedinstveno rešenje među trpezarijama srpskih manastira[3]. Njen pod je bio urađen od kamenih ploča i danas je manje više obnovljen, dok su stolovi bili napravljeni od velikih mermernih ploča[6]. Kao i ostali delovi kompleksa i trpezarija je većim delom porušena, ali je očuvanija od crkava i njeni zidovi, na pojedinim mestima, dostižu visinu i do 2-2.5 metara[2].
Sa unutrašnje strane bedema uz Bistricu, nalazila se velika celina u sklopu koje su se nalazili manastirski konaci i ostali prateći objekti, koja je, poput trpezarije, bila izgrađena od kamena i cigle, što upućuje na zaključak da su trpezariju, konake i prateće objekte radili različiti (vizantijski) majstori od onih koji su podizli manastirske crkve[15]. Jedan deo konaka je bio obnovljen, ali je u Martovskom nasilju zapaljen i porušen, tako da se ceo ovaj prostor nalazio u ruševinama, a danas se nalazi u procesu obnove.
Novi manastirski konak, u koji su se monasi uselili 15.12.2004. godine, projektovao je arhitekta Ranko Tomić, koji je za njega nagrađen na 27. Salonu arhitekture u Beogradu (2005), u kategoriji Graditeljsko nasleđe[25].
„Dušanova zadužbina zauzima najviše mesto u srednjovekovnom kulturnom nasleđu Srbije zahvaljujući novinama koje je dala u domenu arhitekture, dekorativne i portretno-funerarne skulpture kao i u primeni podnog mozaičkog ukrasa.“ (Vojislav Jovanović, „Manastir Svetih Arhađela kod Prizrena Arhivirano 2011-07-26 na Wayback Machine-u“)
Manastirske crkve se smatraju pretečom i jednim od glavnih uzora, po kojima su pravljene crkve Moravskog stila, nastalog svega nekoliko decenija nakon podizanja Svetih Arhangela. Glavna manastirska crkva je poslužila kao osnov za petokupolne crkve normalne osnove (Ravanica, Ljubostinja, Manasija i druge[2]), dok su one dvokupolne sažetog tipa (Lazarica, Naupara, Kalenić i druge[2]) uzimale crkvu svetog Nikole kao osnovu. Uticaj Dušanove zadužbine na sakralnu arhitekturu postoji i danas. Tako je, na primer, crkva na Ubu je rađena po uzoru na crkvu Svetih Arhangela, dok se kopije delova Prizrenskog patosa nalaze u crkvi posvećenoj svetom knezu Lazaru na brdu Ljubiću kod Čačka, a neki motivi iz njega ukrašavaju i pod Hercegovačke Gračanice kod Trebinja.
Sveti Arhangeli su relativno čest motiv u literarnim delima, prevashodno zahvaljujući svom istorijskom značaju[26] i tragičnoj istoriji[27], ali i modernim dešavanjima, kako na samom Kosovu i Metohiji[28], tako i u vezi sa samim manastirom[29]. Manastir se, između ostalog, koristi kao podloga u jednoj od scena prve srpske istorijske drame „Smrt Uroša V“, koju je 1825. godine napisao Stefan Stefanović.
-
Stari konak sa kapelom, pre rušenja -
Pronađeni fragmenti kamenih ukrasa -
Pronađeni fragmenti kamenih ukrasa -
Pronađeni fragmenti kamenih ukrasa -
Sadašnji izgled starog konaka -
Pogled na novi konak i ulaz u manastir -
Crkva svetih Arhangela -
Zvono u crkvi svetog Nikole
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Mihailo Milinković, „Nova arheološka istraživanja kompleksa Sv. Arhanđela kod Prizrena Arhivirano 2011-10-07 na Wayback Machine-u“ (sh)
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 Zoran Garić and Svetlana Hadžić, „Monastery of the Holy Archangels – Prizren“ (studija izvodljivosti) (en)
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 Vojislav Jovanović, „Manastir Svetih Arhađela kod Prizrena Arhivirano 2011-07-26 na Wayback Machine-u“ (sh)
- ↑ Grupa autora, „Istorija srpskog naroda II“ , Beograd, 1982.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 „Holy Archangels Monastery Arhivirano 2017-05-01 na Wayback Machine-u“ (www.kosovo.net) (en)
- ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 6,15 Aleksandar Deroko, „Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji“ (treće dopunjeno izdanje), Beograd, 1985.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 „Bez pratnje samo do Sirinićke župe Arhivirano 2010-08-20 na Wayback Machine-u“ („Glas Javnosti“, 02.07.2005.) (sh)
- ↑ 8,0 8,1 Spomenici kulture od izuzetnog značaja Arhivirano 2008-10-15 na Wayback Machine-u (sh)
- ↑ Spomenici kulture u Srbiji - Manastir svetih Arhanđela (Srpska akademija nauka i umetnosti) (sh) (en)
- ↑ „Božić proslavljen u matici i raseljanju Arhivirano 2010-08-20 na Wayback Machine-u“ („Politika“, 08.01.2009.) (sh)
- ↑ 11,0 11,1 Aleksandar Deroko, „Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji“ , Beograd, 1950.
- ↑ Šablon:PĐ-TUS
- ↑ Šablon:ĐJ-SP
- ↑ 14,00 14,01 14,02 14,03 14,04 14,05 14,06 14,07 14,08 14,09 14,10 14,11 14,12 Vasilije Marković, „Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji“ (prvo izdanje), Sremski Karlovci, 1920.
- ↑ 15,00 15,01 15,02 15,03 15,04 15,05 15,06 15,07 15,08 15,09 15,10 15,11 15,12 15,13 „History of the Holy Archangels' Monastery Arhivirano 2022-12-04 na Wayback Machine-u“ (www.kosovo.net) (en)
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 „Sveti Arhanđeli“ (www.sumadinac.de) (sh)
- ↑ Tokom arheoloških istraživanja obavljanih 1927. godine, na jednom od pronađenih fragmenata fresaka je bila urezana 1542. godina. (Mihailo Milinković, „Nova arheološka istraživanja kompleksa Sv. Arhanđela kod Prizrena Arhivirano 2011-10-07 na Wayback Machine-u“ (sh))
- ↑ 18,0 18,1 Spomenici kulture u Srbiji - Hidro-elektrana Prizrenka (Srpska akademija nauka i umetnosti) (sh) (en)
- ↑ 19,0 19,1 „Manastir Sveti Arhangeli Arhivirano 2016-01-28 na Wayback Machine-u“ („Koreni“) (sh)
- ↑ 20,0 20,1 20,2 „„Mir i sloboda su svima potrebni”. Arhivirano iz originala na datum 2008-05-10. Pristupljeno 2015-06-17.“ („Danas“, 27.07.2005.) (sh)
- ↑ „Vekovi u plamenu Arhivirano 2012-03-19 na Wayback Machine-u“ („Ilustrovana Politika“, 03.04.2005.) (sh)
- ↑ Novi život manastira Svetih arhangela („Politika“, 5. maj 2013)
- ↑ 23,00 23,01 23,02 23,03 23,04 23,05 23,06 23,07 23,08 23,09 „Manastir Svetih Arhangela kod Prizrena Arhivirano 2010-08-25 na Wayback Machine-u“ (drustvo-svetiarhangel.org) (sh)
- ↑ Spomenici kulture u Srbiji: Manastir Svetih arhanđela (sajt SANU) (sh) (en)
- ↑ „SEEcult.org: Gran pri Salona arhitekture Miljkoviću i Mitroviću”. Pristupljeno 17. 6. 2010.
- ↑ Sveti Arhangeli, kao zadužbina najmoćnijeg srpskog vladara, zauzimaju visoko mesto u srpskoj narodnoj svesti.
- ↑ Osmanlije su manastir prvo opljačkale sredinom XV veka, da bi ga početkom XVII veka u potpunosti srušile i od tako dobijenog materijala podigle najveću džamiju u Prizrenu.
- ↑ Dolaskom međunarodne uprave na Kosovo i Metohiju 1999. godine posle NATO agresije, Srbija je de facto izgubila kontrolu nad svojom južnom pokrajinom, a albanski ekstremizam prema srpskim svetinjama je eskalirao.
- ↑ Tokom `90 godina XX veka, bilo je planirano da se obnovi ceo manastir i postane sedište eparhije raško-prizrenske. Međutim, nakon dolaska UNMIKa i KFORa jedan od monaha je bio kidnapovan i ubijen u Prizrenu, a u martu 2004. godine je ceo obnovljeni deo zapaljen i uništen.
- Vasilije Marković, „Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji“ (prvo izdanje), Sremski Karlovci, 1920.
- Aleksandar Deroko, „Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji“ , Beograd, 1950.
- Aleksandar Deroko, „Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji“ (treće dopunjeno izdanje), Beograd, 1985.
- Vojislav Jovanović, „Manastir Svetih Arhađela kod Prizrena Arhivirano 2011-07-26 na Wayback Machine-u“ (sh)
- Mihailo Milinković, „Nova arheološka istraživanja kompleksa Sv. Arhanđela kod Prizrena Arhivirano 2011-10-07 na Wayback Machine-u“ (sh)
- Zoran Garić and Svetlana Hadžić, „Monastery of the Holy Archangels – Prizren“ (studija izvodljivosti) (en)
- Manastir Svetih Arhanđela Arhivirano 2009-04-23 na Wayback Machine-u
- Spomenici kulture u Srbiji: Manastir Svetih arhanđela (sajt SANU) (sh) (en)
- Sveti Arhanđeli
- Manastir Sveti Arhangeli, Prizren Arhivirano 2012-05-06 na Wayback Machine-u
- Manastir Svetih Arhangela kod Prizrena Arhivirano 2010-08-25 na Wayback Machine-u
- Holy Archangels Monastery Arhivirano 2017-05-01 na Wayback Machine-u (en)
- History of the Holy Archangels' Monastery Arhivirano 2022-12-04 na Wayback Machine-u (en)
- O projektovanju i gradnji novog konaka
- Novosti u manastiru Sveti Arhanđeli kod Prizrena („Večernje novosti“, 14. jul 2013)
