Jevreji u Srbiji
Jevreji su se prvi put pojavili na prostoru današnje Srbije u vreme Rimskog carstva. Jevrejske zajednice na Balkanu su bile male sve do kasnog 15. veka, kada su Jevreji koji su bežali od španske i portugalske inkvizicije našli utočište na teritorijama Osmanskog carstva, uključujući Srbiju. Jevrejske zajednice na Balkanu bile su prosperitetne sve do 1930-ih. Jevrejska zajednica u Srbiji bila je gotovo sasvim uništena u holokaustu tokom Drugog svetskog rata.
Istorija jevrejske zajednice
Španske izbeglice
Jevrejske zajednice na Balkanu znatno su se uvećale u 15. i 16. veku kada su tu stigle izbeglice koje su bežale od inkvizicije u Španiji i Portugalu. Otomanski sultan Bajazit II je primio jevrejske izbeglice u svoje carstvo. Jevreji su najčešće bili trgovci, naročito značajni za trgovinu soli[1].
Vreme turske vlasti
Srbi i Jevreji su uglavnom bili u dobrim odnosima, a jevrejski trgovci su održavali trgovačke rute u carstvu[1].
Počev od 1804. Srbi su krenuli u borbu za nezavisnost od Turaka. Mnogi Jevreji su snabdevali Srbe oružjem, a osmanski Turci su im se brutalno svetili[1]. Borba za nezavisnost trajala je do 1830. kada je Srbija stekla nezavvisnost.
Srpska država (od 1830) i Jevreji
Srpska vlast bila je uglavnom dobronamerna prema Jevrejima. Pod vlašću Miloša Obrenovića beogradska jevrejska zajednica izdavala je svoj sopstveni novac. Kralj Mihailo III Obrenović je 1861. preuzeo vlast i uveo antijevrejska ograničenja.[1].
Hor Braća Baruh osnovan je 1879. u Beogradu, i to je najstariji jevrejski aktivni hor u svetu.
Srpski parlament je ukinuo sve antijevrejske restrikcije 1889.[1]
Godine 1912. u Srbiji je živelo 5.000 Jevreja.[1]. Srpski Jevreji su se zajedno sa Srbima borili protiv Centralnih sila u Prvom svetskom ratu.[2]
Međuratni period
Posle Prvog svetskog rata Srbija se ujedinila sa Crnom Gorom i drugim regijama u Državu Srba, Hrvata i Slovenaca, koja je naknadno preimenovana u Kraljevinu Jugoslaviju. U zajedničkoj državi živelo je oko 65.200 Jevreja (oko 13.500 na teritoriji koja je danas Republika Srbija). Međuratni period (1919–1939) bio je prosperitetno razdoblje za Jevreje Jugoslavije.
Pre Drugog svetskog rata u Beogradu je živelo oko 10.000 Jevreja, od kojih je 80% govorilo jezik ladino (sefardi), a 20% jidiš (aškenazi).
Holokaust
Uvod u Aprilski rat, rat i posledice
Kraljevina Jugoslavija pokušavala je da održi neutralnost u početku Drugog svetskog rata. Politika Jugoslavije nije bila antisemitska. Jugoslavija je otvorila svoje granice za austrijske Jevreje posle anšlusa.[3]. Pod velikim pritiskom, Jugoslavija je najzad potpisala Trojni pakt sa Nemačkom i Italijom, poput Bugarske i Mađarske. Zbog ovog potpisa, vlada Mačeka i Cvetkovića zbačena tri dana kasnije u državnom udaru koga su podržavali Britanci i antinemački oficiri u armiji. Nemački odgovor na smenu vlasti bio je brutalan; Beograd je bombardovan 6. aprila 1941, a trupe Nemačke, Italije, Bugarske i Mađarske izvršile su invaziju na Kraljevinu Jugoslaviju.
Nacistički genocid nad Jevrejima okupirane Jugoslavije počeo je septembra 1941. Okupatori su podelili zemlju tako da je njen najveći deo pripao fašističkoj NDH, koja je osnovala logore za istrebljenje nepoželjnih ljudi i nacija u Jasenovcu i Staroj Gradiški. Jevreji iz Srema su poslani u logore u NDH, ali i mnogi Jevreji iz ostatka Srbije. U novoosnovanoj srpskoj državi (Nedićeva Srbija) Nemci su deportovali Jevreje iz Banata i Beograda u koncentracioni logor Sajmište kod Beograda. Ovaj logor je osnovan sa namerom da služi za istrebljenje zarobljenih Jevreja i Srba.
Nedićeve vlasti su 22. oktobra 1941. u Beogradu otvorile Antimsonsku izložbu. Centralna tema izložbe je bila navodna jevrejsko-komunističko-masonska zavera kojom bi ostvarili svetsku dominaciju. Srpske novine „Obnova“ i „Naša borba“ su hvalile ovu izložbu, tvrdeći da su Jevreji stari protivnici srpskog naroda.
Likvidacije
Nacisti su fizičku eliminaciju Jevreja u Srbiji sproveli veoma brzo, bez potrebe za organizovanjem konvoja u logore smrti. Ubistvo oko 16.000 ljudi sprovedeno je do maja 1942[4].
Pet organizacija su koordinirano radile na istrebljenju Jevreja: nemačka vojna komanda, ekonomski biro zadužen za arijanizaciju, predstavnici Ministartstva spoljnih poslova Trećeg rajha, obaveštajna policija (SS) i, od svog osnivanja avgusta 1944, vlada generala Milana Nedića[4]. Prve četiri organizacije su se sastale 14. maja 1941. da razmotre rešavanje „problema Jevreja i Cigana“. Tako je 30. maja došlo do sprovođenja niza mera; definisno je ko su Jevreji, oni su udaljeni iz javnih službi, uvedena je obaveza nošenja žute Davidove zvezde i prinudni rad[4]. Od konfiskovanih sredstava, nacistička Nemačka je zadržala 60% kao ratne reparacije, a ostatak je pripao Nedićevoj vladi[4].
Kao odgovor na pojavu oružanog otpora okupatoru u Srbiji, nacisti su sprovodili aktivnu politiku odmazde. Svetili su se Jevrejima, Ciganima i komunistima, koje su streljali kao taoce u slučaju nemačkih gubitaka. U kasno leto 1941. sistematski su grupisali muškarce Jevreje u logore u Šapcu i Beogradu (Topovske šupe)[4]. U to vreme je proces eliminacije Jevreja u Evropi još nije uzeo maha. Nemačko Ministarstvo spoljnih poslova je u Beograd poslalo Edmunda Vesenmajera. On je 8. septembra, zajedno sa nemačkim ambasadorom u Beogradu Feliksom Benzlerom, poslao telegram u Berlin u kome je tvrdio da su Jevreji odgovorni za sabotaže i terorizam. Predložio je da 8000 jevrejskih muškaraca otpreme baržama u deltu Dunava. Joakim fon Ribentrop je u Berlinu odbacio ovu ideju, sa obrazloženjem da to nije moguće bez pristanka Rumunije koja odbija da primi toliki broj Jevreja[4]. Uprkos čestim apelima iz Beograda koji su pozivali na deportaciju Jevreja, Ministarstvo spoljnih poslova je to odbijalo i najzad se obratilo za savet oberšturmbanfireru Adolfu Ajhmanu. On je predložio streljanje Jevreja[4]. Na visokom nivou je odlučeno da se ovim zadatkom pozabavi vermaht, za razliku od teritorija na istoku gde su se time bavile ajnzacgrupe[4]. Partizanska akcija kod Topole od 2. oktobra 1941, u kojoj je poginuo 21 nemački vojnik, dala je povod za prvo masovno streljanje. Nemačka vojska je odabrala 2100 jevrejskih i ciganskih zatvorenika koje su streljali u logorima u Šapcu i Beogradu. Posle toga utvrđen je odnos od 100 pogubljenih za svakog ubijenog nemačkog vojnika, i 50 za svakog ranjenog. Ovo pravilo je sistematski sprovođeno[4].
Ta politika nije u potpunosti eliminisala Jevreje jer je vermaht obio da strelja žene, decu i starce[4]. Pored toga, masovne egzekucije su počele da izazivaju negativne reakcije u neutralnim zemljama[4]. Odlučeno je da se preostali Jevreji otpreme u logor Sajmište[5] u blizini Zemuna. Ovi predratni izložbeni paviljoni su bili pod upravom ustaškog režima koji je odlučio da iznajmi to područje Nemcima. Dana 3. novembra 1941. naređeno je okupljanje svih jevrejskih žena i dece. Oni su čamcima otpremljeni u logor Sajmište. Gradonačelnik Beograda Dragomir Jovanović im je organizovao dostaljanje hrane, uglavnom krompira i kupusa[4]. Maja 1942. iz Berlina je u Beograd stigao kamion za gušenje gasom (dušegupka). Njime su upravljali SS oficiri Gec i Majer[6]. U kamionu su svakodnevno, osim nedelje, prevozili Jevreje do vojnog poligona u Jajincima[5]. Za vreme tog putovanja, zatvorenike je gušio izduvni gas ugljen-monoksid. U Jajincima su srpski zarobljenici sahranjivali leševe[4]. U logoru Sajmište je decembra 1941. bilo oko 5 do 6 hiljada ljudi. Do aprila 1942. ostalo ih je 2974[4]. Operacija istrebljenja okončana je 10. maja, kada je kamion vraćen u Berlin, da bi ponovo bio upotrebljen u Belorusiji[4].
Epilog
Kao rezultat masovnih ubistava, šef nemačke policije i gestapa u Srbiji, Emanuel Šefer, hvalio se 1942:
Beograd - jedini veći evropski grad očišćen od Jevreja, postao je judenfrei.
Oficir SS-a Harald Turner je 1942. izjavio:
Srbija je zemlja u kojoj je problem Jevreja i Cigana rešen.
Drugi svetski rat
Na početku Drugog svetskog rata u Srbiji, neki Jevreji su se 1941. pridružili pokretu otpora: komunističkim jugoslovenskim partizanima (vidi Jevreji u Narodnooslobodilačkoj borbi) i četničkom pokretu odanom kraljevini.
Do oslobođenja Srbije 1944. većina Jevreja u Srbiji je likvidirana. Od 82.500 Jevreja u Jugoslaviji 1941, kraj rata je doživelo samo 14.000 (17%)[1]. Od tog broja, u Srbiji je 4.000 Jevreja preživelo holokaust[8].
Posleratni period
Savez jevrejskih zajednica Jugoslavije osnovan je po završetku Drugog svetskog rata da bi koordinirao jevrejske zajednice posleratne federalne Jugoslavije, i da bi lobirao za pravo Jevreja da emigriraju u Izrael[10].
Više od polovine preživelih Jevreja odabralo je da ode u Izrael.
Jevrejske zajednice u svim republikama SFRJ održavao je na okupu Savez jevrejskih zajednica Jugoslavije. Taj status okončan je raspadom zemlje 1990ih. Mnogi Jevreji su tada odlučili da emigriraju u Izrael ili SAD. Tokom bombardovanja 1999. Savez jevrejskih opština je evakuisao mnoge starije beogradske Jevreje, žene i decu u Budimpeštu, odakle su mnogi trajno emigrirali[8].
Jevrejska zajednica danas
Brojnost
Pre ratova 1990ih, u Srbiji je živelo oko 2.500 Jevreja[1], većinom u Beogradu.
Po popisu stanovništva iz 2002. u Srbiji je živelo 1.185 Jevreja. Skoro svi Jevreji u centralnoj Srbiji žive u Beogradu. Četrdeset posto Jevreja u Srbiji živi u Vojvodini. Rezultati popisa prikazani su u sledećoj tabeli[11]:
| Područje | Jevreji stanovnika |
Ukupno stanovnika |
Udeo |
|---|---|---|---|
| Beograd | 415 | 1.576.124 | 0.026% |
| Novi Sad | 400 | 299.294 | 0.134% |
| Subotica | 89 | 148.401 | 0.059% |
| Pančevo | 42 | 127.162 | 0.033% |
| Ostatak Srbije | 239 | 5.646.314 | 0.004% |
| Ukupno | 1.185 | 7.498.001 | 0.016% |
Jedina sinagoga u Srbiji, u kojoj se vrše bogosluženja, je Beogradska sinagoga.
Antisemitski incidenti u Srbiji su relativno retki.
Vlada Srbije priznaje judaizam kao jednu od sedam tradicionalnih verskih zajednica u Srbiji[12].
Poreklo
Čak i danas, većina Jevreja u Srbiji su sefardskog porekla (potomci izbeglica iz Španije i Portugala).
Reference
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Virtual Jewish History Tour - Serbia and Montenegro
- ↑ „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2006-04-29. Pristupljeno 2012-06-25.
- ↑ Schneider, Getrude. "Exile and Destruction: The Fate of Austrian Jews, 1938-1945". p. 53 [1]
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 Raul Hilberg, La Destruction des Juifs d'Europe, é, « Folio »-histoire, 2006, tome II, pp. 1264 - 1284
- ↑ 5,0 5,1 Dictionnaire de la Shoah, Larousse, Paris, 2009.
- ↑ David Albahari, Goetz et Meyer, Gallimard, Paris 2002.
- ↑ Stefan, Ljubica. "Anti-semitism in Serbia during World war II"[mrtav link]
- ↑ 8,0 8,1 „Synagogues Without Jews-Croatia and Serbia”. Arhivirano iz originala na datum 2006-04-29. Pristupljeno 2012-06-25.
- ↑ Spomen poloča na mestu nekadašnje sinagoge
- ↑ Jews of the Former Yugoslavia After the Holocaust
- ↑ „Statistical Office of the Republic of Serbia, 2002 Census Results, p12”. Arhivirano iz originala na datum 2013-10-18. Pristupljeno 2012-06-25.
- ↑ International Religious Freedom Report 2005, Serbia and Montenegro (includes Kosovo) (released by US Department of State)
Spoljašnje veze
- Grad Beograd o beogradskim Jevrejima
- Jevrejska zajednica u Beogradu
- Jevrejska zajednica u Zemunu Arhivirano 2006-07-01 na Wayback Machine-u
- Jevrejski muzej u Beogradu Arhivirano 2011-09-29 na Wayback Machine-u
- O koncentracionom logoru Sajmište
- Stradanja srpskih Jevreja („Večernje novosti“, feljton 9-21.12.2009) Arhivirano 2019-01-10 na Wayback Machine-u