Sociologija

Sociologija je nauka koja izučava društvo, podrazumijevajući s tim različite oblike društvenih odnosa, društvenih interakcija i njihov kulturološki aspekt. Područja kojima se sociologija bavi variraju od analiza običnih, svakodnevnih kontakata među anonimnim pojedincima na ulici pa do izučavanja socijalnih interakcija na globalnom nivou. Brojne su oblasti u sociološkoj nauci koje se disciplinarno bave kako i zašto ljudi vode organizirano društvo, bilo kao individue ili kao članovi raznih asocijacija, grupa, institucija i slično. Kao akademska disciplina sociologija se nalazi kao jedna od branši društvenih nauka.

Posebne sociologije izučavaju pojedina područja društva. Posebne sociologije se naglo razvijaju šezdesetih godina 20. vijeka, i to prije svega u zemljama s većom tradicijom u razvoju sociologije općenito (Francuska, SAD, Njemačka i druge).

U izučavanju općih zakonitosti nastanka i razvoja društva, sociologija mora polaziti od zakonitosti koje utvrđuju posebne društvene nauke, izučavajući posebne oblasti društvene stvarnosti ili pojedine društvene pojave. Sociologija daje posebnim društvenim naukama teorijski i metodološki okvir za izučavanje onih oblasti društvene stvarnosti ili pojedinih društvenih pojava koje su predmet njihovog izučavanja, a posebne društvene nauke daju sociologiji, prije svega ogroman empirijski materijal, kao i rezultate do kojih su došle izučavanjem zakonitosti posebnih oblasti društvene stvarnosti i pojedinih društvenih pojava.

Naučne metode sociologije

Teorijski
Logički
Tehnički

Historija učenja o društvu

Glavni članak: Historija sociologije:

Antička misao o društvu

Stari robovlasnički sistemi u kojima je vladar bio poistovijećen s bogom, nisu ostavljala puno prostora za razmišljanje o društvu, odnosno za čuvanje informacija o razmišljanju o društvu. Takvi uslovi su se stekli tek u antičkoj Grčkoj. U staroj Grčkoj su se svi ljudi (u što nisu bili uvršteni robovi i žene) bavili politikom i sudjelovali u uređenju polisa (direktna demokratija).

Srednjovjekovna misao o društvu

statua Ibn Halduna

Feudalni sistem je period u kome se društvo vezuje za djelovanje nadprirodnih i svemoćnih sila koje sa neba reguliraju čitav život na zemlji. Među srednjovjekovnim misliocima izdvajaju se, po cjelovitosti tumačenja društva, dva velika imena — Sveti Augustin i Toma Akvinski.

Misao o društvu u novom vijeku

Žan Žak Ruso

Sa pojavom kapitalizma, pojavile su se dvije nove klase — buržoazija i proletarijat. Iako su svi bili jednaki pred pravom i zakonom, postojala je velika razlika zasnovana na ekonomskoj moći pojedinca. Tada su se pojavile dvije struje u sociologiji:

Apologetska koja je težila da objasni i opravda postojeći društveni i ekonomski sistem (teorija društvenog ugovora).
Kritična koja je analizirajući kapitalističko društvo ukazivala na nužnost njegovog ukidanja i uspostavljanja novog i pravednog društva za sve njegove članove (utopistička, socijalutopistička, naučni socijalizam). Teorije društvenog ugovora govore da su ljudi po prirodi jednaki i da ni jedan društveni zakon ne može da dovede u pitanje zakone prirode. Kao jednaki i slobodni ljudi mogu da odluče kako će organizovati međusobne odnose i uopšte kako će živjeti. Oni kao jednaki i slobodni kao potpisuju ugovor kojim uspostavljaju društvo koje im odgovara. S obzirom da ugovor, kao pravni akt, mogu da potpišu samo slobodni i jednaki građani, to oni tim činom uspostavljaju i odgovarajuće društvo — građansko društvo. Glavni predstavnici teorije društvenog ugovora su: Tomas Hobbes, Baruch de Spinoza, John Locke i Žan Žak Ruso.

Tomas Hobbes (1588-1679) kaže da je čovjek po prirodi sebičan i zao i teži da ostvari svoje potrebe nezavisno od drugih ljudi, ali pošto su svi ljudi takvi, oni se svijesno i dobrovoljno odlučuju da ograniče svoju prirodu da bi dobili garanciju za egzistenciju. Sklapaju sporazum, ugovor kojim stvaraju društvo, a sva svoja prava prenose na državu i vladara koji vlada u njihovom interesu i kome su oni dužni da se pokoravaju. Takvu državu on naziva Levijatan i kaže da pojedinac praktično i nema drugog izlaza nego da se za nju opredjeli.

Baruch de Spinoza za razliku od Hobbesa daje liberalniju, demokratskiju verziju teorije društvenog ugovora. On smatra da ljudi ne prenose sva prava već zadržavaju pravo na slobodu savesti, dostojanstvo i svojinu. To su neotuđiva prava čovjeka. Džon Lok, engleski teoretičar, kaže da je čovjekovo pravo na svojinu neotuđivo pravo čovjeka. Također, naglašava da se društveni ugovor odnosi samo na onoga ko ga je potpisao, a da se ne prenosi na potomke. On takođe razvija ideju o podjeli vlasti na zakonodavnu i izvršnu vlast.

Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), francuski filozof, smatra da su ljudi po prirodi dobri, ali da ih društvo kvari, i u skladu sa tim, on je veliki protivnik povratne svojine. On se zalaže za uspostavljanje takvog društva u kom će ljudi moći da sačuvaju svoja prirodna prava na slobodu, jednakost i ravnopravnost, u kojoj se prava ne prenose, već je sam narod nosilac suvereniteta koji je nedjeljiv i neotuđiv. Rusoove ideje su posle Buržoaske revolucije ugrađene u Jakobinski ustav.

Charles de Montesquieu (1689-1755), autor "Duha zakona", pridaje veliki značaj geografskom položaju i klimi, pa i veličini države. Social-utopistička učenja su učinila veći doprinos za dalji razvoj misli o društvu. Najizrazitiji predstavnici su Henri de Saint-Simon, Šarl Furije i Robert Oven. Njihove preteče su Tomas Mor ("Utopija") i Kampanela.

Henri de Saint-Simon (1760-1825) zasnovao je svoje učenje na snažnoj kritici kapitalističkog društva. Posebno je kritikovao privatnu svojinu i hijerarhijsku organizaciju društva. Buduću organizaciju naziva socijalističkom, a njegove ideje će ući u osnove Marksove teorije naučnog socijalizma. Njegove ideje su pre svega ideja o ukidanju privatne svojine, ideja o ukidanju države, ideja o raspodjeli prema radu u prvoj fazi odnosno prema potrebama u drugoj fazi socijalizma i najzad ideja o tome da proizvodnjom treba da upravljaju oni koji u njoj rade. On smatra da treba uvesti nauku koja će izučavati društvo u cjelini i takvu nauku naziva socijalnom fiziologijom. Istovremeno on definiše i metod ove nauke kao istorijski da bi se upoznala prošlost, sa ciljem da se predvidi budućnost. Smatrao je da se društvo može urediti reformom,bez revolucije,što je kasnije preuzeo i njegov učenik Ogist Kont. Po njemu nauka,umetnost i industrija treba da obezbeđuju stabilnost društvu. Šarl Furije (1772-1837) zastupao je slične ideje kao i Sen Simon. U vezi sa tim idejama, došlo je do nastojanja da se one ostvare. Osnovane su takozvane falange u kojima ljudi žive udruženi kao proizvođači i kao potrošači, pri čemu svako radi ono za šta ima prirodne sklonosti.

Robert Oven (1771-1858) jasno i izričito kaže da socijalizam treba da bude društvo sa društvenom svojinom.

Sociološke teorije i pravci

Ogist Kont

Društvo je i ranije izučavano u okviru filozofije, ali se polahko došlo do potrebe da se stvori posebna nauka o društvu. To je prvi ostvario Auguste Comte (1798-1857) u svom djelu "Kurs pozitivne filozofije" u kome je vršio klasifikaciju nauka. On je sociologiji odredio zadatak da izučava društvo u cjelini, kako u stanju mirovanja, tako i u stanju kretanja. Odatle se sociologija odmah djeli na socijalnu statiku i dinamiku.

Socijalna statika ima za zadatak da prikaže anatomiju društva u mirovanju i da otkrije neophodne uslove za održavanje harmoničnih odnosa u društvu, pa na taj način i jedinstva društva kao cjeline. Po Auguste Comteu, osnovna jedinica društva ja porodica jer ona predstavlja prirodno stanje čovjekove aktivnosti i u njoj vladaju odnosi koji čine prirodni temelj svih odnosa u društvu. To su odnosi nejednakosti (između polova, generacija) i odnosi podređenosti (između generacija i po osnovi starešinstva). U skladu sa tim, on u socijalnoj strukturi navodi četiri klase: Spekulativna klasa predstavlja nosioce naučne, filozofske i estetske djelatnosti, zbog čega imaju najviši položaj u društvu. Praktičnu klasu čine predstavnici proizvodnje i prometa (bankari, trgovci, preduzetnici). Poljoprivredna klasa Radnička klasa Socijalna dinamika po Comteu treba da bude opšta teorija prirodnog napretka čovječanstva. Ona treba da izučava uzroke i zakonitosti društvenih promjena.

Mehanicističke teorije su ona shvatanja koja objašnjavaju društvene pojave i procese pomoću zakona koji vladaju u prirodi, odnosno fizici i hemiji (fizikalizam). U mehanicistički orijentisane sociologe ubraja se Vilfredo Pareto (1848-1923) koji je razvio teoriju o socijalnoj ravnoteži koju je objasnio pomoću dva pojma: reziduum i derivatum.

Biologističke teorije shvataju da je društvo deo organskog svijeta koji proučava biologija, te isti zakoni i metodi koji važe za biologiju, moraju da važe i za sociologiju. Zbog otkrića da sva živa bića imaju ćelijsku strukturu i zbog otkrića borbe za opstanak, razdvaja se biologistički pravac koji se može podijeliti na organicistički i vulgarno darvinistički.

Najznačajniji predstavnik organicističkog pravca je Herbert Spencer koji je smatrao da za društvo važe zakon evolucije, zakon održanja energije (materije) i borba za opstanak. On je izložio svoj koncept prelaska društva iz niže faze u višu. Militaristička faza je faza u kojoj su ljudi organizovani u horde i ukojoj se organizuje čvrsta vojna organizacija i disciplina, odricanje ličnih prava i pokoravanje vojnom vođi. Vremenom to prelazi u despotizam u kome se stvara hijerarhija. Industrijska faza je faza u kojoj je ličnost slobodna, pa mogu da dođu do izražaja njene sposobnosti i potrebe. Ovde je borba za opstanak manifestovana tako što preživi ono društvo koje se bolje prilagodi industrijskom radu, ali i koje uvažava lične potrebe.

Vulgarno darvinistički pravac smatra da se društvo može objasniti samo pomoću zakona o borbi za opstanak. Najznačajniji predstavnik ovog pravca je Ludwig Gumplowicz (1838-1909). On smatra da se u društvu vodi nemilosrna borba između rasa, od kojih su neke više, a neke niže.

Psihologističke teorije ističu svijest i psihu kao najbitnija svojstva čovjeka. Među prvima sa ovakvim stavovima bio je John Stuart Mill (1806-1873) koji je smatrao da ljudi u društvu zadržavaju ista svojstva kao i pojedinci. Takvo tumačenje se brzo razvijalo i diferenciralo u više pravaca. Najznačajnija tri su individualno-psihološki, kolektivno-psihološki i socijalno-psihološki pravac.

Individualno-psihološki pravac (koji se razlikuje od socijalne psihologije) objašnjava društvo, kao i sve pojave, procese i odnose u njemu, i zakonitosti društva uopšte, elementima individualne psihe. Gabrijel Tarde (1843-1904) smatra da je ključni element psihe podražavanje. William McDougall (1871-1938) tome dodaje i instinkt. Siegmund Freud (1876-1939) smatra da su ključni elementi nagoni, i to dva ključna: polni nagon i agresivni nagon. Max Weber (1864-1920) smatra da se sve društvene pojave mogu objasniti njihovim unutrašnjim smislom. Zbog toga ne treba ispitivati uzroke pojava, već treba da ih razumeju(idealno-tipske konstrukcije).

Kolektivno-psihološki pravac nastao je u klasičnoj nemačkoj filozofiji, posebno u Hegelovim djelima. Najistaknutiji predstavnik ovog pravca je Émile Durkheim (1858-1917) kaže da društvo nije prost zbir činilaca, već da ima svoja obeležja i zakonitosti.

Socijalno-psihološki pravac nastao je sa težnjom da se prevaziđe ekstremnost prethodna dva pravca.

Najistaknutiji predstavnik je Georges Gurvitch (1897-1965). On, vršeći klasifikaciju sociologije, društvene pojave djeli na strukturalne i na astrukturalne. Struktuirane pojave su i konkretno-apstraktne, tj. to su velike društvene grupe. Astrukturalne pojave su apstraktne i to su mikrosociološke pojave, male društvene grupe. Struktuirane pojave izučava makrosociologija, dok astrukturalne izučava mikrosociologija. Pojave koje izučavaju mikro i makro sociologija, spadaju u sferu horizontalnog pluralizma. Pored ovoga postoji i vertikalni pluralizam koji izučava strukture društva kroz slojeve iz kojih se ono sastoji, i to izučava dubinska sociologija. Prema Gurviču, postoji deset slojeva od kojih se sastoji društvo u vertikalnoj strukturi. To su:

Morfološka i ekološka površina
Društvene organizacije ili organizovane nadgradnje
Društveni uzori
Kolektivna ponašanja koja se odvijaju sa izvesnom privlačnošću, ali van organizacionih aparata
Spletovi društvenih uloga
Kolektivni stavovi
Društveni simboli
Eruptivna, novatorska i stvaralačka kolektivna ponašanja
Kolektivne ideje i vrednosti
Kolektivna društvena stanja i kolektivni psihički akti

Bihevioristička sociologija nastoji da objasni društvo, društvene pojave i pojedinačnu psihu kao rezultat društvenog ponašanja pojedinaca, koje je u krajnjoj liniji njihova reakcija na spoljnu sredinu.

Funkcionalizam je jedan od najuticajnijih pravaca u savremenoj građanskoj sociologiji. Javlja se u tri varijante: prvobitnoj biologističkoj, normativnoj i socijalno-kibernetskoj. Osnovna ideja je shvatanje da je društvo trajna i stabilna struktura, čiji su elementi čvrsto povezani i čine skladan sistem. Svaki element tog sistema ima određenu funkciju, čiji je zadatak da vrši određenu djelatnost koja predstavlja doprinos održavanju sistema, pre svega u stanju harmonične ravnoteže. Osnovni principi su:

Princip funkcionalnog jedinstva društva, po kome je društvo zatvoren sistem harmonično usklađenih dijelova,
Princip univerzalnosti, po kome svaki dio društva ima pozitivnu ulogu u održavanju sistema,
Princip nužnosti, po kome svaki dio, vršeći svoju ulogu održava kontinuitet sistema,
Princip dinamične ravnoteže i kontinuiteta, po kome u svakom društvenom sistemu postoje mehanizmi koji ga drže u ravnoteži ili su sposobni da ga posle poremećaja ravnoteže vraćaju u prethodno stanje.

Strukturalizam je preuzet iz socijalne antropologije. Njegova suština je u isticanju, naglašavanju značaja društvene strukture, odnosno u nastojanju da se težište istraživanja društva pomjeri od čovjeka ka strukturi. Glavni predstavnik je Michel Foucault.

Formalno-sociološki pravac utvrđuje specifičnost predmeta sociologije u formi, odvojeno od sadržaja. Najdalje je otišao Leopold von Wiese sa svojim djelom Sistem opće sociologije. On kaže da sociologija, kao opća nauka o društvu, izučavajući društveno, međuljudsko, izučava odnose između ljudi, a posebne sociologije izučavaju odnose između ljudi i stvari. Shodno tome Wiese konstruiše četiri osnovne kategorije svog sociološkog sistema:

Socijalni proces definiše kao proces kojim se ljudi vezuju tešnje jedni sa drugima ili se više razdvajaju jedni od drugih.
Socijalni odnos je labilno stanje povezanosti ili razdvojenosti između ljudi koje je proizvedeno od jednog ili više socijalnih procesa.
Socijalni prostor je univerzum u kome se odigravaju socijalni procesi.
Socijalna tvorevina je množina socijalnih odnosa koji su tako povezani da u praktičnom životu predstavljaju jedinstvo.

Marksizam

Karl Marx

Glavni članak: Marksizam:

Marksističko shvatanje svijeta nastalo je u okviru učenja Karla Marksa (1818-1883) i Friedrich Engels (1820-1895) i njihovih sledbenika. Ono predstavlja skup teorija koje se odnose na sva područja objektivne stvarnosti, kao što su filozofska, ekonomska, sociološka, antropološka teorija. Sve ove teorije zajedno predstavljaju cjelinu i označavaju jedinstven pogled na svijet. U okviru njemačke klasne filozofije, najveću idejnu inspiraciju marksizmu dao je Hegel (1770-1831). Preuzimajući od Hegela princip dijalektike, Marks i Engels su mu dali materijalističku sadržinu.

Učenje britanskih ekonomista XVII i XVIII veka zasnivalo se velikim delom na činjenici da je Engleska tog doba bila najrazvijenija kapitalistička zemlja i da je u tom smislu pružala solidnu iskustvenu osnovu za izučavanje kapitalističkog načina proizvodnje i buržoaskog društva uopšte. Najistaknutiji predstavnici engleske političke ekonomije bili su Adam Smit (1723-1790), čiji je najvažniji rad "Istraživanje o uzrocima i prirodi bogatstva naroda" i David Ricardo (1779-1823), čiji je najvažniji rad "Načela političke ekonimije i oporezivanja". Oni su analizirali rad kao izvor bogatstva i dali temelj radne teorije vrijednosti, koju su kasnije Marks i Engels upotrijebili za stvaranje teorije viška vrijednosti, koja predstavlja suštinu njihovog ekonomskog učenja. Socijal-utopistička učenja su takođe doprinjeli marksizmu snažnom kritikom kapitalizma i ukazivanjem na potrebu njegovog ukidanja. Filozofsku osnovu marksizma, dakle, predstavlja jedinstvo filozofskog materijalizma i dijalektike.

Sociologija vs. marksizam

U vremenu kada je nastajalo Marksovo učenje o društvu javlja se sociologija kao nauka u djelima Ogista Konta i Herberta Spensera. Marksizam i sociologija, nastali u isto vrijeme i u sličnim društvenim i političkim uslovima, pokazali su jedan prema drugome krajnju ignoranciju. A u stvari, radilo se o dubokoj i opravdanoj netrpeljivosti. Prvi sociolozi i njihovi kasniji sljedbenici, smatrali su da je Marksovo učenje o društvu opasna ideologija nižih slojeva koji preko nje žele da se domognu vlasti i promene svijet u svoju korist. A Marks i Engels su, u novoj nauci o društvu — sociologiji, vidjeli konzervativnu društvenu misao koja je nastala sa ciljem da autoritetom nauke, ne samo objasni, već i opravda postojeće društvene odnose i na taj način obezbjedi njihovu stabilnost, a po mogućstvu i vječnost.

Svojom teorijom Marks i Engels su zaista željeli da ukinu postojeći i uspostave novi svijet, a kasnije će ta teorija stvarno i poslužiti radničkoj klasi kao sredstvo, oružje u borbi za osvajanje vlasti, promenu svijeta. A i buržoaski sociolozi su svoj veliki teorijski sistem zaista stavili u službu naučne argumentacije za očuvanje klasnog društva buržoaskog tipa. Istina, Marksovo učenje o društvu nije strogo sociološko jer se tiče i ekonomije, filozofije i antropologije, ali bi se sa aspekta savremene sociologije u manjoj ili većoj mjeri slične primjedbe mogle uputiti i Marksovim savremenicima građanske orijentacije, koji se smatraju gotovo oficijelnim tvorcima sociologije kao nauke. Suština Marksovog učenja o društvu sadržana je u rečenici: "Ne određuje svijest ljudi njihovo biće, već obrnuto, njihovo društveno biće određuje njihovu svijest"

Oblast djelovanja i teme u sociologiji

Glavni članak:Teme u Sociologiji:

Sociolozi proučavaju društvo i akcije koje se zbivaju u njemu ispitujući grupe i društvene institucije koje tvore ljudi, kao i različite socijalne, religijske, političke i poslovne organizacije. Također se bave proučavanjem socijalnih interakcija ljudi i grupa, utvrđujući nastanak i razvoj društvenih procesa, analizirajući uticaj aktivnosti grupa na pojedinog člana kao i vice versa. Rezultati socioloških istraživanja su oblik smjernica nastavnicima, donosiocima zakona, administratorima kao i drugim kojima je u interesu rješavanje društvenih problema, rad na postizanju socijalne pravde i poboljšanju opšte sigurnosti.

Sociolozi istražuju makro-strukture i procese koji tvore ili mijenjaju društvene okolnosti, kao što je rasa ili etničnost, rodovi, globalizacija, klasna stratifikacija. Ispituju institucije kao što je porodica i socijalne procese koji predstavljaju devijaciju ili potpune prekide u određenoj društvenoj strukturi kao što je kriminal ili razvod. Također istražuju mikro-procese kao što su interpersonalna interakcija i socijalizacija pojedinaca. Sociolozi se također bave efektima pojava koje danas prolaze kroz duboke promjene a to su spolovi, dobne granice, rase a što sve utiče na svakodnevni život pojedinaca.

Većina sociologa je posvećena jednoj ili više pojava u društvu kao što su socijalna stratifikacija, socijalna organizacija, socijalna pokretljivost; etnički i rasni odnosi; obrazovanje; porodica; socijalna psihologija; urbana, ruralna, politička i komparativna sociologija; uloge spolova i njihovi odnosi; demografija; gerontologija; kriminologija (kriminalistika); kao i sociološka praksa. Ovo su pokazatelji da se sociologija bavi zaista mnogim dimenzijama društva.

Iako je sociologija, prema Comteovom ubjeđenju, bila predodređena da zauzme sami vrh svih nauka ona danas stoji kao jedna od mnoštva društvenih nauka (kao što su antropologija, ekonomija, političke nauke, psihologija itd.). Svojevremeno sociologija jeste preuzimala dostignuća raznih disciplina kao što je to slučaj i s drugim društvenim naukama. Prvobitno je posebno bila zaokupljena organizacijom u kompleksnim industrijskim društvima. Današnja sociologija širom svijeta je u trendu proučavanja mnogih kultura širom svijeta a pod uticajem i metoda u antropologiji koja je inače više okrenuta kulturološkom aspektu.

Osporavanje sociologije kao nauke

Kroz profiliranje sociologije kao zasebne nauke, naučne discipline, usljed promijenjenog povijesno-kulturnog iskustva, kontinuirano se mijenjao sadržaj njenog proučavanja. Analogno tim promjenama su se javljali oponenti koji su osporavali njen naučni legitimitet.

Tako nailazimo na jedno sociološko-teoretsko stajalište koje sociologija reducira na proučavanje običaja, pravnih i političkih normi. Norme uvijek nastoje da kanaliziraju ljudsko ponašanje prema idealno-tipskoj slici same norme. Ovo stajalište koje osporava legitimitet sociologije definiramo kao normativističko, tj. norma određuje ljudsko ponašanje, kakvo bi trebalo biti. Ako sociologija proučava samo norme, ono što treba biti, a ne realnu, objektivnu stvarnost, onda imamo na djelu utopiju, idealizam, metafiziku.

Odlika svake nauke je da proučava objektivnu stvarnost, ono što jeste a ne ono što bi trebalo biti. Sociologija je sa svojim razvojem, sociološke teorije praktično pokazala da i kada proučava norme, pravne i političke kodekse, onda ih proučava sa stajališta materijalne zbilje realnih društvenih i političkih procesa. Na ovaj način sociologija nam daje ključ da se pravo, politika, običajne norme ne mogu objasniti same iz sebe, nego da im ključ leži u materijalnoj zbilji date epohe.

Sa stajališta rezultata do kojih je došla sociologija, ovo normativističko stajalište je postalo izlišno. Krajem 19.-og vijek javlja se savremeni, njemački filozof Wilhelm Dilthey, koji će u svom djelu „Konstitucija humanističkih nauka, pod humanističkim naukama podrazumijevati socijalne nauke, zastupati stav na socijalnim naukama, i da po svojoj prirodi, ne mogu biti egzaktne objektivne, kao i prirodne nauke. Ali on je predmet socijalnih nauka reducirao, isključivo na sferu kulture, duhovnog, književnog, umjetničkog, kulturnog stvaralaštva. Ovi kulturni fenomeni prema Diltheyu se ne mogu u potpunosti naučno objasniti, već je naša zadaća prevashodno da otkrijemo, spoznamo značenje kulturnih činjenica i njihovo razumijevnje. Ovdje se zaboravlja da zadaća socijalne nauke ne leži samo u tome, da spozna duhovne fenomene, već se duhovni fenomeni mogu spoznati u kontekstu same historije.

Ovo Diltheyovo stajalište, gdje se nauka sociologije svodi na razumijevanje i značenje, je osporavalo naučni legitimitet socijalne nauke. Ali ono je predstavljalo jak socijalno intelektualni temelj (zavojac) za produbljivanje metodologije kao nauke, u proučavanju socijalne nauke.

Wilhelm Dilthey je kategorijju razumijevanja shvatio kao kategoriju objektivne spoznaje. Ova kategorija razumijevanja je prevashodno utemeljena na intuiciji. Kod njega razumijevanje objektivne zbilje nije racionalnog nego intuitivnog karaktera. Intuicija podrazumijeva da čovjek postojeći svijet saznaje putem osjećaja, instikta, unutrašnjih poriva, emocija, a ne racionalnim putem. Stoga je ova kategorija intuicije iracionalnog karaktera, a nauka je prevashodno racionalan, progamiran cilj, čovjekova teološka djelatnost kao takva.

Ovo da se objektivna spoznaja može dokučiti intuicijom, je u krajnjoj konsekvenci, negacija nauke kao takve. Intuicija je dakako pored racionalnog faktora bitan momenat, onom iracionalnom čovjeku, koje određuje njegovo afektivno ponašanje, a nikako put do naučne spoznaje. Intuicija je dakako sadržaj gnoseologije, jer čovjek putem unutrašnjeg doživljaja poima svijet, a to se izražava u njegovim različitim segmentima poimanja i stvaranja umjetnosti, književnosti, slikarstva, poezije i sl. To nisu nauke, već oni sadržaji života baz kojih nema esencije, tj.biti i egzistencije, tj. postojanja čovjeka. Ali, ovu kategoriju intuicije Diltaj nije proučavao kao unutrašnji doživljaj vanjskog svijeta, nego je tu kategoriju nastojao da projektira kao jedan znanstveni princip.

Prema Diltaju, da bi čovjek dokučio objektivnu spoznaju proučavanog predmeta, on mora da se saživi sa tim predmetom. Ovo saživljavanje identifikacija je induktivni čin. Ovdje Diltaj unosi i kategoriju pored afektivnog djelovanja i kategoriju racionalnosti. Kod njega saživljavanje znači upoznavanje sa ovim tipičnim, što je vezano za proučavani predmet.

Ove Diltajeve kategorije razumijevanja, značenja i objašnjavanja, je u potpunosti preuzeo jedan drugi njemački socijalista, teoretičar Max Weber, koji će odbaciti Diltajevu kategoriju intuicije. Kategoriju razumijevanja i značenja, uzdići će na najviši epistemološki princip u metodologiji i spoznaji objektivne socijalne zbillje. Upravo one kategorije kod Diltaja, koje su osporavale znanstveni legitimitet socijalne znanosti, kod Webera će u njegovom sociološkom sustavu, postati paradigme naučne metodologije. Weber će u svojim raspravama o sociološkom metodu „politika kao poziv“, „nauka kao poziv“, kategorije razumijevanja i značenja učiniti fundamentom sociološke savremene metode.

Weber će ove kategorije razumijevanja i značenja vezati za uzročno-posljedičnu analizu, što je svrha i cilj svake znanosti, pa i sociologije kao takve. Weber će među prvim sociološkim teoretičarima, na bazi ovih kategorija, osobito razumijevanja i značenja uzročno posljedične analize, spoznati suštinu sa logičko-epistemološkog stajališta naučnog zakona. Ono što je on spoznao, bitne karakteristike naučnog zakona, u svojim radovima o sociološkom metodu, predstavlja i dan danas bitnu konstantu svih socijalnih znanosti.

Prema njemu naučni zakon prevashodno mora bit općeg karaktera. Ova općost nije ništa drugo nego logička, racionalna apstrakcija. Naučni zakon pored općosti mora bit precizan, stalan, konzistentan, nepromjenjiv u temporalnom prostoru. Ovdje se može zaključiti da u historiji sociologije, oni socijalni znanstvenici koji su osporavali njen znanstveni legitimitet, sa svojim teoretskim kategorijama koje su drugi teoretičari preuzeli, Weber od Diltaja, su nezavisno od svoje volje i teorijskih rezultata do kojih su došli, dali svoj doprinos profiliranjuu sociološke metode i teorije kao znanosti. Ali, jedna bitna konstanta svake socijalne znanosti, pošto ona govori o istini, i pošto ona zadire u religijske, etničko-političke, klasn i općenito inerese ljudi, onda se konstantno javljaju teoretičari koji osporavaju njen znanstveni legitimitet.

50-ih i 60-ih godina 20-og vijeka Žorža Gurviča u svom djelu „Lažni problem sociologije“, te u drugom „Sociologija kao poziv“ negira postojanje općih, konzistentnih, egzaktnih zakona u sociologiji kao nauci. On je smatrao da ne postoji jedna opća zakonitost koja je imanentna, kako u historiji, tako i u savremenom društvu. Prema njegovom stajalištu u savremenom društvu može se doći do nekih statističkih pokazatelja, pa uvjetno rečeno do neke vrste statističkih zakonitosti o kretanju stanovništva, natalitetu, mortalitetu, nacionalnom dohotku i sl. Međutim, to nisu opći, najopćiji, egzaktni, konzistentni zakoni jer statistički zakoni kao što znamo su zakoni vjerovatnoće.

Osporavajući historijsku i savremenu, imanentnu društvenu zakonitost Gurvič, dakle, negira nužnost historijskog i savremenog socijalnog zakona. Negira društveni determinizam, njegovo stajalište je indeterminističko. Prema ovom indeterminističkom stajalištu, sve zavisi od slobodne volje samog čovjeka. Ovdje je kod Gurviča slobodna volja, kategorija slobode individualna, a ne povijesno-kulturna stvar.

Analogno ovoj teoretskoj poziciji indeterminizma, prema Gurviču, kad sagledavamo historijski hod prijelaza jedne društveno-ekonomske formacije društva feudalizma u kapitalizam, nikako nije povijesna nužnost, te Gurvič smatra da su ljudi iz feudalizma, u zavisnosti od njihove volje mogli izabrati i povijesna, alternativna rješenja. Nužno nisu mogli ući u kapitalizam, mogli su izabrati asocijaciju slobodnih gradova, federaciju ili konfederaciju slobodnih komuna i sl. Ovdje Gurvič čovjeka pregledava prevashodno kao individualno-egzistencijalno slobodno biće, a ne čovjeka u svom povjesno-kulturnom određenju date etničke, nacionalne, religijske, socijalne i klasne skupine. Čovjek je tvorac povjesti i društva, ali ne kao individualno, slobodno, ničim opterećeno biće. Čovjek pravi povjest i i društvo, ali ne pod uvjetima i predpostavkama koje je sam izabrao već pod nasljeđenim i stečenim povijesno-kulturnim uvjetima i predpostavkama, koje nužno determiniraju njegovo ponašanje kao historijskog subjekta, a ovo nužno ponašanje i socijalno djelovanj stvara određene historijske i imanentne, savremene, socijalne zakone koji su opći, imanentni, konzistentni i temporalno određeni.

Praksa nas uči da u svom povijesno-političkom djelovanju (npr. niz revolucija, od francuske revolucije, pa do kineske), kada je riječ o imanentnom, historijskom i socijalnom zakonu ili zakonima, da je rezultanta tih zakona sve ono što je apriori čovjek zamislio, u svojoj glavi, nego što je historija imanentno izgradila, po svom rezultatu. Ovo Gurvičevo indeterminističko stajalište, savremeno-istorijska i socijalno politička znanost je izbacila kao izlišno i prevaziđeno.

Odnos općeg, posebnog i pojedinačnog u sociologiji

Kada je riječ o svom odnosu općeg, posebnog i pojedinačnog riječ je o logičko-epistemološkim kategorijama koje su logički struktuirane i između sebe se razlikuju, prevashodno u stupnju racionalne općenitosti, odnosno racionalne apstrakcije, a ta općost, posebnost, pojedinačnost je utemeljena u realnom, objektivnom životu. Sama socijalna zbilja ima svoju strukturu, genezu, statiku i dinamiku, i podijeljena je na njene sastavne dijelove, segmente, različite sfere (ekonomske, kulturne, političke, socijalne, državno-pravne itd.).

Kada ljudski um nastoji dokučiti tu objektivnu zbilju, da je misaono racionalno preradi, profilira kroz logičke kategorije, onda on uvijek polazi od datog predmeta. Taj predmet može biti pojedinačan, konkretan - dijalektika konkretnog identiteta koji se može izraziti, upravo, kroz to konkretno, posebno, opće. Riječ je o logičkim kategorijama koje su znanstveno diferencirane.

Ova znanstvena diferencijacija najbolje se može izraziti u ekonomskoj znanosti. Npr. znanost koju diferenciramo kao ekonomija poduzeća koja se bave konkretnim tipičnim poduzećima, njegovom ekonomskom organizacijom, produktivnošću, intenzivnošću i novostvorenom vrijednošću. Ekonomija poduzeća proučava ono što je tipično za sva poduzeća, određene nacionalne ekonomije ili date ekonomske epohe. Njena raconalna apstrakcija ja na konkretnom nivou. S druge strane, imamo drugu ekonomsku znanost koju definiramo kao nacionalnu ekonomiju, koja se bavi imanentnim, ekonomsko-socijalnim zakonitostima određene nacije, države. Ona je na višem racionalnom stupnju apstrakcije i u odnosu na ekonomiku poduzeća, i ona je posebna društvena znanost. Treća znanost koja se bavi općim ekonomskim zakonima određenih nacija, država, ono što je karakteristično za ekonomske zakonitosti tih nacija-država za datu epohu, bavi se politička ekonomija, koja je opća znanost u odnosu na posebnu nacionalnu ekonomiju. Ali kad političku ekonomiju stavimo u dijelektički odnos sa sociologijom, a sociologija je opća, najopćija znanost, po univerzalnim, globalnim zakonima date epohe, onda se politička ekonomija u odnosu na sociologiju javlja kao posebna društvena znanost.

Kada govorimo o socijalnoj znanosti, riječ je o slijedu logičkih, racionalno-misaonih kategorija koje izražavaju zbiljski, dijalektički odnos objektivne stvarnosti. Filozofska antropologija, npr. postavlja pitanje što je čovjek, kako i na koji način spoznaje svijet, što je njegova egzistencija i esencija. Tada se nađu odgovori, tu prestaje filozofija, a započinje i konstituira se socijalna antropologija, jer sociologija prihvaća naučne odgovore do kojih je došla socijalna antropologija, individualna, psihološka etnologija, etnogeografija, i dr. Znanost što uopćava i diže na viši stepen naučne apstraktnosti, jer sociologija proučavajuću opće socijalne zakone polazi prevashodno od čovjeka, kao rodnog, generičkog bića, koje se realizira u ljudskom rodu.

Relevantni članci

Literatura

Dr. Fuad Saltaga, Sociologija, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo 2002
Jože Goričar, Pregled socioloških teorija, Izdavačko preduzeće "Rad", Beograd 1969.