ш.м.

исмоилов
Ф.М. НОДИРОВ

хуцу ки
ицтисоди

Душанбе - 2010
Ш.М.ИСМОИЛОВ., Ф.М. НОДИРОВ.

^ У к У щ_
ИКГИСОДИ

ДУШАНБЕ - 2010
 Б Б К 67.99(2)2+65.9(2)261.3
И-71
УДК: 34 (575.3)

М увоф ищ царори мушовараи Вазорати маорифи

Чумхурии Тоцикистон 6а сифати китоби дарсй барон
донишчуёни муассиса.\ои тах^силоти олй тавсия карда
шудааст

Мууаррири масъул
Д октори илмх,ои хукук, проф. Ш.М. Исмоилов

Муцарризон:
Д октори илмхои хукук, проф. Р.Ш. Сотиволдиев
Н ом зади илмхои хукук, дотсент Н.Ш. Шонасурдинов

Исмоилов Ш.М.,Нодиров Ф.М.

У Д К : 34 (575.3) Хукуки иктисодй. К итоби дарсй барои
дониш чуёни факултахои иктисодии м актабхои о л й .-
Д уш анбе: «Ш учоиён», 2010. - 466 сах.

Китоби дарсии «Хукуки иктисодй» бори нахусг ба забони

тоники таълиф шуда, барои факулта ва макотиби олии
иктисодии Чумхурии Точикистон пешбинй шудааст. Д ар
китоби мазкур масъалахои мухдмтарини хукук, хукуки
иктисодй, аз чумла, масъалахои марбут ба фаъолияти
сохибкорй, андозбандй, фаъолияти мухосибавй, аудит, сугурта,
хисоббаробаркунй, шартнома, чиноятхои бахши иктисодй ва
гайра бори нахусг дарч гардидаанд. Таваччухи асосй ба он
масъалахои хукукие дода шудааст, ки дар фаъолияти
мутахассисинн сохахои иктисодиёти киш вар зарур мебошанд.
К итоби мазкур на танхо барои дониш чуёни факултахои
гайрихукукин Д они ш гох ва Д они ш кадахои киш вар, балки
барои хамаи ашхосе, ки ба м асъалахои хукуки иктисодй
таваччух доран д пеш ниход кар д а меш авад.

© Исмоилов Ш.М., Нодиров Ф.М. 2010

1Гп
 МУНДАРИЧД
Сарсухаи 8

ФАСЛИ1
М АФ ХУМ ^ОИ ХУКУКИ ВА ИКТИСОДИ

Боби 1 Маълумоти умумй оидн хукук

§ 1. Мафхум, нишонахо ва функсияхои хукук.................................... 11
§ 2. Мафхум, намуд ва таркиби меъёрхои хукукй............................. 14
§ 3. Мафхум ва таснифи сарчашмахои хукук..................................... 16

Боби 2. Хукук, иктисодиёт, бозор

§ 1. Иктисодиёт: хусусиятхои асоси ва функсияхо.............................19
§ 2. Таносуби иктисодиёт ва хукук....................................................... 21
§ 3. Мазмун ва сохтори бозор................................................................25

ФАСЛИ 2
СОХИБКОРИ
хукукй
Боби 3. Сохибкор ва хукукй сохибкорй
§1. Мафхуми сохибкор ва фаъолияти сохибкорй.......................... 27
§ 2. Хукукй сохибкорй ва чойи он дар низоми хукукй
Чумхурии Точикистон.....................................................................35
§ 3. Мафхум ва намудхои сарчашмахои хукукй сохибкор...............39

Боби 4. Холати хуку кии сохибкор

§ 1. Хукук ба фаъолияти сохибкорй асосхои бавучудой ва
тарзхои амали намудани он.................................................................46
§2.Мафхум ва намудхои субъектхои фаъолияти охибкорй............ 60
§3.Хукук ва ухдадорихои сохибкор......................................................63

Боби 5. Асосхои амволии фаъолияти сохибкорй

§ 1.Амвол хамчун асоси фаъолияти сохибкор.................................... 71
§ 2. Моликият ва дигар хукукхои амволии сохибкор....................... 73

Боби 6 . Асосхои ташкилм-хукукии фаъолияти сохибкорй

§ 1. Сохибкории инфиродй.................................................................... 78
§ 2. Шаклхои корпоративии фаъолияти сохибкорй:
а) ширкати комил ва ба бовари асосёфта (коммандитй)................. 84
б) чамъиятхои дорой масъулияти махдуд ва иловагй...................... 90
в) чамъияти сахомй............................................... ................. ..............100
§ 3. Кооперативхои истехсолй..................... Н а ”
§ 4. Корхонахои давлатй................................ А ш а с в « н .*©i
§ 5. Фаъолияти сохибкории ташкилотхои гайр гтичоратТ*Ч ГЖ
ВИВЛИОТ1КА
T lK M c r f V ., Ifi J l ’N t f C i T t
i Л tJ ЛJ
Бобн 7. Асосхон хукукии муфлисшави
8 ].Мафхум ва аломатхои муфлисш авй....„................................... 148
§ 2 .Субъектхои муносибатхои муфлисшави................................... 155
§ 3. Суди иктисодй дар корхои муфлисшави.................................... 165
§ 4. Расмиятхои муфлисшавй................................................................167
§ 5. Маросими баркароркунй............................................................... 167
.................................................................................................................... 169
§ 7 .Мудири беруиа...............................................'•.................................*™
§ 8 . Истехсолоти озмунй....................................................................... 183
§ 9. Созишномаи мусолиха...................................................... .......... 191

Боби 8 . Мафхум, мазмуну мухтаво ва таъмини

хукукии менечмент
§ 1. Мафхум, мазмун ва намудхои менечмент............................. 194
§ 2. Функсия ва приисипхои менечмент...........................................203
§ 3. Таъмини хукукии менечмент......................................................206
§ 4. Накшаи сохибкорй.......................................................................... 208
§ 5. Х,олати хукукии менечер..............................................................211

Боби 9. Танзими давлатии фаъолияти сохибкорй

§1. Мафхум ва максади танзими давлатии фаъолияти
сохибкорй...................................................... ....................................217
§2. Усулхо, воситахо ва шаклхои танзими давлатии
иктисодиёт........................................................................... ............226
§ 3. Назорати давлатии фаъолияти сохибкорй.................................238

Боби 10. Танзими хукукии ракобат ва инхисор дар бозор

§ КМафхуми ракобат............................................. ............................... 248
§ 2. Хукуки субъекти сохибкорй ба ракобат.....................................255
§ З.’Ганзими хукукии фаъолияти инхисорй........................................257
§ 4. Маън намудани монополияи сохибкорон ва фаъолияти
гайриконунии макомотхои хокимияти давлатй ва макомотхои
худидораи махаллй.............................................................. .............. 267
§ 5. Хифзи хукукй аз ракобати бевичдонона.................... ............... 274

Боби 11. Шартномахо дар бахши фаъолияти сохибкорй

§1.Мафхум ва хусусиятхои шартномахо дар бахши фаъолияти
сохибкорй........ ....................................................................................277
§ 2 Бастан, тагйир ёфтан ва катъ шудани шартномахо дар бахши
фаъолияти охибкорй........ ................................................................. 282
§ 3 Намуди шартномахо дар бахши фаъолияти.
■ сохибкорй...........................................................................................288

4
 Боби 12. Усулхои таъмин намудани ичрон ухдадорихои сохибкорн
§1 Ноустуворона.....................................................................................I
§2 .Гарав................................................................................................... 292
§ 3. Замонат............ ................................................................................. 293
§ 4. Кафолати бонкй.............................................................................. 294
§ 5 .Байъона.............................................................................................. 295
§ 6 . Нигох доштан..... ............................................................................. 296

Воби 13. Танзими хукукии хисоббаробаркунй

§ 1. Х^соббаробаркунии накдй ва гайринакдй................................ 297
§ 2. Хисоббаробаркунй бо супоришномаи пардохт........................ 298
§ 3. Аккредитив.......................................................................................299
§ 4. Инкассо.............................................................................................. 301
§ 5. Бечунучаро аз суратхисобхо сокит кардани маблаг............... 303
§ 6 . Чек.................................... ................................................................ 304
§ 7. Шартномаи суратхисоби бонкй................................................... 304
§ 8 . Коидахои аз тарафи бонк ичро кардани амалиётхо аз руи
су ратхисо бхо.................................................................................... 306

Боби 14. Асосхои хукукии сугурта

§ 1. Мафхум ва вазифахои сугурта......................................................311
f) 2. Муносибатхои хукукии сугурта....................................................313
§ 3. Шартномаи сугурта....................................................................... 316

Боби 15. Асосхои хукукии фаъолияти сармоягузорй

§ 1. Фаъолияти сармоягузорй...............................................................319
i} 2 . Фаъолияти ташкилотхои дорой сармояи хоричй.....................322

Боби 16. Танзими хукукии бозори когазхои киматнок

§ 1. Бозори когазхои киматнок ва танзими хукукии он............... 324
§ 2 . Фаъолияти биржаи фондй.............................................................328

Боби 17. Танзими хукукии намудхои алохидаи фаъолияти

сохибкорй
§ 1. Танзими хукукии фаъолияти икгисодии хоричй..................... 331
§ 2 . Танзими хукукии савдои биржавй............................................... 333
§ 3. Танзими хукукии асъор ва назорати ас ъ о р ...............................338

Боби 18. Асосхои хукукии фаъолияти реклама

§ 1- Танзими хукукии реклама............................................................. 343
§ 2 . Мафхум ва намудхои реклама......................................................344
§ М аф\ум ва намудхои субъсктхои муносибатхои реклама....345
ь 4. Галаботе, ки ба реклама пешниход карда мешавад................ 347
>>s Мафхум ва намудхои рекламаи номуносиб...............................349

5
Боби 19. Химояи хукукхои сохибкорон
§ 1. Шакл ва тарзхои хнфзи хукукхои сохибкорон..................... 351
§ 2. Шакли судии химояи хукукхои сохибкорон.......................... 355
§ 3. Шаклхои гайрисудии химояи хукукхои сохибкорон...........359

ФАСЛИ 3
ЧИНОЯТХОИ ИКТИСОДИ
Боби 20. Намудхои алохидаи чнноитхои иктисодй
§ 1. Монеъ шудан ба фаъолияти конунии сохибкорй................. 362
§ 2. Сохибкории гайриконунй.......................................................... 366
§ 3. Сохибкории сохта.......................................................................... 375

ФАСЛИ 4
АСОСХОИ ХУКУКИ АНДОЗ
Боби 21. Маълумоти умумй оиди хукуки андози Чумхурии
Тоникистон
§ 1.Мафхум, предмет ва принсипхои хукуки андоз.......................378
§ 2. Система ва намудхои андоз дар Ч,умхурии Точикистон........379
§ 3. Андоз ва бочи г^рукй.....................................................................381
§ 4. Вазифаи андозбандй ва шаклхои амалй гардонидани он дар
муносибатхои бозоргонй............................................. ........................382

ФАСЛИ 5
ТАНЗИМИ ХУКУКИИ ФАЪОЛИЯТИ АУДИТОРИ
Боби 22. Танзими хукукии фаъолияти аудиторй
§ 1. Мафхум, мохият ва намудхои аудит.......................................386
§ 2. Субъектхои бозори хизматхои аудитй.......................................392
§ 3. Танзими хукукии фаъолияти аудиторй..................................... 398
§ 4. Хулосаи аудиторй........................................................................... 403

ФАСЛИ 6 .
АСОСХОИ ХУКУКИ МЕХНАТИ
Боби 23. Маълумоти умумй оиди хукуки ме\натй
§ 1. Предмет ва мафхуми хукуки мехнатй..........................................407
§ 2.Сарчашмахои хукуки мехнатй......................................................409
§ 3. Принсипои хукуки мехнатй........................................................ 410
§ 4 .Хукукхои асосии мехнатй ва вазифахои корманд ва

корфармо............................................................................................ 41
0
§ 5. Мафхум ва таъиноти шартномаи коллективи.......................... 414

Боби 24. Шаргномаи (карордод)-и мехнатй

§ 1.Мафхум, накш ва намудхои шартномаи (карордоди)
мехнатй............................................................................................... 426
б
§ 2 .Мазмуни шартномаи (карордоди) мехнатй............................... 428
§ З.Тартмби умумии бастани шартномаи (карордоди) мехнатй... 429
§ 4. Ба кори дигар гузаронидани корманд........................................430
§ 5 . Катъшавии шартномаи (карордоди) мехнатй...........................432
§ б.Бекор кардани шартномаи (карордоди) мсхнатй бо ташаббуси
корманд..................................................... ..............................................432
§ 7. Бскор кардани шартманои (кдрордоди) мехнатй
бо ташаббуси корфармо.............................................................. 433
§ 8 . Катъ шудани шартманомаи (карордоди) мехнатй дар холатхое,
ки ба иродаи тарафхо вобаста несганд...................................... 439

Боби 25. Интизоми мехнат ва масъулияти моддии тарафхои

муносибатхои мехнатй
§ 1.Мафхум ва усулхои таъмин намудани интизоми мсхнат........439
§ 2.Чорахои танбехи интизоми ва тартиби татбики онхо............ 440
§ 3.Мафхум, вазифа ва намудхои масъулиятии моддии
коркунон...............................................................................................

Боби 26. Бахсхои мехнатй

§ 1.Мафхуми бахсхои мехнатй ва намудхои онхо.......................... 449
§ 2.Бахсхои фардии мехнатй.................................................................449
§ 3. Бахсхои мехнатии коллективй............................... ............ 456

7
 САРСУХЛН

Д ониш хои хукукй д ар бахш хои гуногуни хукуки

ватанй, аз кабили назари яи умумии хукук, хукуки
сохибкорй, мехнатй, чиной, андоз ва д и гар бахш хои хукук
на танхо бар о и хукукш иносон, балки б арои мутахассиони
сохаи и ктисод н из зарур мебош анд.
Дар шароити дигаргунсозихои демократй, нак,ш ва
мавкеи хукук Дар танзими хаёти иктисодй, идтимой ва
давлатй устувор мегардад. Хдмаи ин дигаргунихо тавассути
тахия ва кабул намудани конунхои мукаммал ба амал
бароварда мешавад. Ислохот дар хамаи сохахои хаёти чомеа
танхо тавассути татбики мукаррароти конунгузорй амалй
мегардад.
Дар замони муосир дар ^ухурии Точикистон заминаи
дахлдори хукукии гузариш ба муносибатхои бозаргонй ва
сохибкорй гузошта шудааст. Татбики амалии онхо аз
донишхои хукукии ахли чомеа ва бахусус мутахассисони
сохаи иктисодиёт хело вобаста мебошад. Бинобар ин
зарурати бо донишхои хукукй мусаллах намудани
донишчуёни факултахои бахши иктисодй ва дар ин замина
баланд бардоштани сатхи маърифати хукукй ва тарбияи
хукукии онхо ба миён омадааст.
Тарбияи хукукй - ин чараёни муташаккил ва
максадноки таъсиррасонй ба шуури одамон аст, ки максади
ташаккули донишу арзишхои хукукй, таъмини рафтори
конунии шахсро дорад1.
Дар ин чо накши фармони Президента Чумхурии
Точикистон аз 09.04.1997 тахти раками 691 «Дар бораи
снссати хукукй ва тарбияи хукукии шахрвандони Ч,умхурии
Точикистон» ва карори Хукумати Ч,умхурии Точикистон аз
22.08.1997 тахти раками 383 «Дар бораи баъзе чорахои
бехтар намудани тарбияи хукукии шахрвандон ва кори
хукуки Дар чумхурй»-ро номбар намудан мумкин аст, ки

’НитмИсмоилов III.М., Сотиволдиев Р.Ш. Назарияи хукук ва

давлат: Китоби дарсй барои донишчуёни сохаи хукук ва иктисод.
Душанбе.Деваштич; 2008. С.284-285.
8
дар тарбияи хукукии шах,рвандон ва баланд шудани шуур
ва маданияти хукукии онхо накши муассир бозидаанд.
Тартиботи хукукй бошад, низоми муносибатхои
ичтимоие мебошад, ки дар натичаи риояи анику пурраи
мукаррароти меъёрхои хукукй аз чониби хамаи субъектони
хукук таъмин мегардад. Х,амин тавр, дар мачмуъ, тартиботи
хукукй чузъи таркибии тартиботи чамъиятй буда, аз
рафтору кирдор ва андешаву амали бошууронаи хар
шахрванд вобастагии амик дорад.
Боло бардоштан савияи маърифати хукукии ахолй ва
ба одати хамешагй табдил додани итоат ба конун аз
масъалахои асоситарини сиёсати хукукии кишвар мебошад.
Масъалаи мазкур дар мадди назари хамешагии сарвари
давлат Э. Рахмон карор дорад. Президента Чумхурии
Точикистон дар Паёми хеш ба Мачлиси Олии Ч,умхурии
Точикистон 30 апрели соли 2007 зикр намудаанд, ки «Дар
раванди созмон додани чомеаи шахрвандй накши конун,
эхтиром, риоя ва ичрои он нихоят бузург аст. Конун бояд
меъёри муайянкунандаи рафтори харрузаи шахе, фаъолияти
ташкилоту муассисахо ва воситаи танзимкунандаи
муносибатхои чомеа бошад».1
Таъмини хукукии иелохоти иктисодй дар мамлакат
шарти халкунандаи тачдиди низоми иктисодй ва ичтимой
махсуб мегардад. Китоби дарсии дар дасти Шумо
карордошта махз бо дарназардошти омузиши заминаи
хукукии иелохоти иктисодй тахия шудааст.
Китоби дарсии мазкур мутобики барномаи таълимии
«Хукук» барои макотиби олй ва факултахои иктисодй омода
шуда, аз шаш фасл иборат аст.
Фасли 1 -Мафхумхои хукукй ва иктисодй;
Фасли 2 - Хукукй сохибкорй;
Фасли 3 - Чиноятхои иктисодй;
Фасли 4 - Асосхои хукукй андоз;
Фасли 5 - Танзими хукукии фаъолияти аудиторй;
Фасли 6 - Асосхои хукукй мехнатй.
Итминони комил дорем, ки китоби дарсие, ки ба
ИХ1иёри Шумо вогузор мешавад, барои азбар намудани

аеми Президенти Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон ба

ачлиси Олии Чумхурии Точикистон аз 30 апрели соли 2007 //
щ ахриёр.№] 7-18. 9 майи соли 2007.
9
донишхои хукукй, бардоштани сатхи шуур ва чахоибинии
хукукии на танхо донишчуён, балки хамаи он ашхосе, ки ба
донишхои хукукй таваччух доранд, таъсири муассир хохад
расоид.
Албатта китоби пешниходшуда аз камбудихо орй
нест. Бинобар ин аз хонандагони мухтарам хохиш менамоем,
ки фикру андешаи хешро чихати боз хам мукаммалтар
гардонидани китоби мазкур ба сурогаи мо ирсол доранд.
Дар китоби дарсй конунгузории Цумхурии
Точикистон то 01.11.2009сол ба назар шрифта шудааст.

10
 ФАСЛИ 1
М АФХУМ ХОИ ХУКУКИ ВА И К ТИ СО ДИ

БОБИ 1
М АЪЛУМ ОТИ У М У М И О И ДИ ХУКУК

§ 1. Мафхум, нишонахо ва функсияхои хукук

'Хукук - масъалаи марказии улуми хукукй мебошад.

Хукук воситаест, ки тавассути он давлат коидаю рафтори
барои там ом и зинахои тараккиёт заруриро мукаррар
менамояд. Аз ин ру, хукук бо давлат дар робигаи
ногусастанй карор дорад. Хукук умуман к,оидаи рафтори
барои хама хатмиест, ки аз чониби давлат мукаррар туда,
ичрои он тавассути чорахои мачбуркунии давлатй таъмин
карда мешавад.
Меъёрхои ичтимой, аз чумла меъёрхои хукукй пеш аз
хам а барои танзими муносибатхои чамъиятй зарур
мебошанд.
Хукук мафхуми умумй буда, бо якчанд маъно
фахмида мешавад. Масалан, ба фикри профессор P.III
Сотиволдиев, вожаи хукук ба ду маънои асосй истифода
мешавад: якум ба маънои умумиичтимой ва дуюм ба
маънои юридикй.
Ба маънои якум, хукук озодии рафтори инсон аз
нигохи ахлок, одатхо, коидахои рафтори иттиходияхои
чамъиятй, талаботхои ичтимоии чамъият аст. Ба ин маъно
мафхумхои хукуки ахлокй, хукуки аъзоёни хизбхои сиёсй,
хукуки миллат ба худмуайянкунй истифода мешаванд.
Ба маънои юридикй - хукук озодии рафтори инсон аз
нигохи меъёрхои хукук аст. Масалан, хукуки шахрванд ба
тахсил, ба мехнат. Ба ин маъно хукуке низ фахмида
мешавад, ки дар конуни чорй инъикос шудааст. Дар ин
маврид хукук дар шакли хукуки иозитнвй чой дорад, ки
онро давлат мукаррар карда аст.1

Ниг.: Сотиволдиев Р.Щ Назарияи умумии хукук ва давлат.

Душанбе 2006. С. 93-116.
11
 Кайд кардан бамаврид аст, ки хукук аз замонхои
кадим дар маркази диккати мухаккикон карор дошта, имруз
низ перомуни он олимон фикру акидахои худро иброз
медоранд.
Новобасга аз бахсу мунозирахои мухаккикон, хукук
воситаи асосии танзими муносибатхои байни одамон, ва
ташкилотхо, байни ташкилотхо ва байни онхо ва давлат
мебошад. Махз тавассути хукук ваколат ва холати хукукии хамаи
аъзоёни чомеа ва сохибкорон мукаррар карда мешавад.
Хукукхои фитрй ва хукукхои позитивиро низ чудо
намудан мумкин аст. Хукукхои фитрй ё табии гуфта, он
хукукхоеро меноманд, ки инсон аз лахзаи таваллуд сохиби
онхо мегардад, аз чумла, хукук ба хаёт, кадр, номус ва дигар
хукукхои фитрие, ки дар моддаи 5 Конститутсияи Чумхурии
Точикистон дарч гардидаанд.
Хукукхои иозитивй гуфта, он хукукхоеро меноманд,
ки аз чониби давлат мукаррар шудаанд. Кдйд намудан зарур
аст, ки номгуи хукукхои позитивй бо мурури тараккиёти
чомеа тагйир меёбанд. Масалан, фаъолияти хусусии
сохибкорй дар замони Шуравй ба хайси таркиби чиноят дар
кисми махсуси Кодекси Диноятии Ч.ШС Точикистон к,айд
шуда буд. Дар замони имруза бошад фаъолияти иктисодй ва
сохибкорй дар моддаи 12 Конститутсияи Чумхурии
Точикистон ба хайси яке аз хукукхои асосии инсон ва
шахрванд эълон шудааст.
Хукук аз нигохи мо ба се маъно фахмида мешавад: 1)
ба маънои объективй; 2) ба маънои субъективй; 3) хамчун
фанни таълимй1.
Х укук ба маънои объективй, аз м ачм уи меъёрхое
и борат аст, ки муносибатхои чам ъи яти ро тан зи м менамоянд.
Танзими муносибатхои чамъиятй бо рохи мукаррар
намудни коидахои рафтори муайяни умумихатмй будани
онхо барои хамаи аъзоёни чомеа, ихтиёран ичро намудани
онхо ва бо чорахои мачбуркунии давлатй таъмин намудани
ичрои онхо муяссар мегардад.
Х укук бо м аънои субективй, ин пеш аз хам а раф тори
бо меъёрхои хукук м укараркардаш удае мебош ад, ки
субъекти муносибатхои муш ахасси чам ъи яти ро чихати

■Ниг.: Нодиров Ф.М. Хукук. Китоби дарсй. Душанбе. 2007. С.11.

12
содир памудани амали муайян ё худцорй намудан аз содир
намудани он ваколатдор (вазнфадор, манъ) менамояд.
Умуман дар амалия хукукй субъективй бо ваколати муайяни
хукукй омехта карда мешавад. Дар вокеа истилохи хукук ба
м аънои субъективй, аз хукукй субъективй фарк дорад.
Хукук ба маънои субъективй ин мачмуи имкониятхои
бо конун мукарраргардидаи шахсро меноманд, ки метавонад
аз онхо истифода кунад ё на.
Хукук хдмчун фанни таълимй дар хдмаи донишгоххо
ва донишкадахои кишвари мо таълим дода мешавад.
Хукук як катор нишонах,о дорад, аз чумла:
- шакли ифодаи расмии ирода мебошад, яъне дар
конун ё дигар санадхои зерконуние, ки аз чониби макомоти
дахлдори давлатй кабул карда мешаванд, дарч мегардад;
- расмй будани хукук, яъне хукук як шакли зухуроти
махсус дорад, ки танхо дар он шакл барои ичро хатмй
мегардад. Масалан, он дар шакли Конститутсия, Конунхои
конститутсионй, конунхои чорй, фармонхо, низомномахо ва
гайра вучуд дорад;
- умумихатмй будани хукук, яъне бо баробари кабул
шудан меъёрхои хукукй аз чониби хамаи аъзоёни чомеа бояд
ичро карда шаванд;
- кафолатнок будани хукук, яъне хукукхои эълонн1уда
бо низоми хукукй Ч;Т кафолат дода мешаванд. Масалан,
хукук ба фаъолияти сохибкорй бо рохлои гуногун ба амал
бароварда мешавад, аз чумла бо рохи фаъолияти инфиродии
сохибкорй ё бо рохи фаъолияти коллективии сохибкорй.
- бо чорахои мачбуркунии давлатй таъмин намудани
ичрои хукук. Бо ин нишона хукук аз дигар меъёрхои
ичтимой фарк дорад.
Функсияи хукук - ин амалй шудани таъминоги
ичтимоии хукук мебошад, ки хам аз танзимнамоии хукукй
(дар асоси воситахои хукукй, аз кабили меъёрхои хукукй,
муносибатхои ХУКУКЙ, санадхои татбики хукук ва f .) ва
таъсиррасонии хукукй (тавассути воситахои гайрихукукй ба
монанди воситахои ахбори умум, ташвикоти хукукй ва г. )
чборат аст.
Хамин тарик, функсияи хукук гуфта, роххои асосии
танзим ва таъсиррасонии хукукиро меноманд.

13
 Дар адабиётхои хукукй функсияхои гуногуни хукук,,
аз кабили функсияи иктисодй, функсияи сиёсй, функсияи
тарбиявй, экологй ва гайрахоро чудо менамоянд.
Дар баробари ин, функсияхои махсуси Хукукиро низ
чудо мекунанд, аз кабили, функсияи танзимсозанда ва
хифзкунанда.1

§ 2. Мафхум, намуд ва таркиби меъёрхои хукукй

Меъёри ХУКУК чузъи ибтидоии хукук мебошад.

Хамчун унсури ибтидой, меъёри хукук гуфта, коидаи
рафтори муайянеро меноманд, ки барои танзими
муносибатхои чамъиятй равона карда шудааст.
Оиди меъёрхои хукукй дар адабиётхои хукукй бахсхо
вучуд доранд, чунки конунгузор мафхуми меъёри хукукро
надодааст, чуноне, ки мафхуми конунии худи хукук низ
вучуд надорад.
Меъёри ХУКУК аз се кисмати асосй, яъне гипотеза,
диспозитсия ва санксия иборат мебошад.
Тавассути нишонахои зайл меъёрхои хукукй аз дигар
меъёрхои ичтимой фарк мекунанд:
- меъёрхои хукукй аз чониби макомотхои давлатй ва
дар холатхои бо конун пешбинигардида, тарики райъпурсии
умумихалкй кабул карда мешаванд;
- меъёрхои хукукй хусусияти фардй надоранд, яъне
онхо барои доираи номахдуди шахсон пешбинй шудаанд;
- меъёрхои хукукй одатан бемухлат мебошанд ё дар
доираи муайяни вакт амалй менамоянд;
- ичрои меъёрхои хукукй бо чорахои мачбуркунии
давлатй таъмин карда мешавад.
Меъёрхои хукукиро вобаста ба асосхои гуногун тасниф
намудан мумк™ аст. Масалан, вобаста ба тарзи ифодаёбй:
меъёрхо - мафхумхо; меъёрхо - принсипхо, меъёрхои техникй,
меъёрхо - коидахои рафтор, меъёрхои умумй ва меъёрхои махсус.
Вобаста ба сохахои ХУКУК: меъёрхои ХУКУКИ
конститутсионй, маъмурй, мехнатй, сохибкорй ва гайра.
Вобаста ба хусусият меъёрхои хукуки моддй ва
меъёрхои хукуки мурофиавй.

1ГIиг .: Сотиволдиев P. III. Асари зикршуда. С. 312

14
 В обаста ба усули танзим иам ой: меъёрхои
императивй, диспозитивй, тавсиявй, хавасм андгардонй.
В обаста б а ш аклхои ифодаёбй:
1) меъёрхои ваклатдоркунанда. Масалан, хукук ба
х.аёт, тахсил, мусофират, ихтиёрдорй намудани кобилияти
мехнатй ва гайра:
2) меъёрхои ухдадоркунанда, яъне меъёрхое, ки ба
зиммаи шахе ичро намудани ухдадории муайянро
мегузоранд. Масалан, мувофики моддаи 10 Конститутсияи
Ч,умхурии Точикистон давлат ва хамаи макомоти он,
шахсони мансабдор, шахрвандон ва иттиходияхои онхо
вазифадоранд, ки Консти-тутеия ва конунхои чумхуриро
риоя ва ичро намоянд;
3) меъёрхои манъкунанда - меъёрхое, ки содир
намудани амалхои муайянро манъ мекунанд. Масалан,
мувофики моддаи 97 Конститутсияи Ч[Т- прокурор ба
истиснои фаъолияти илмй, эчодй ва омузгорй наметавонад
вазифаи дигареро ичро намояд: вакили макомоти
намояндагй; узви ягон хизб ва созмонхои сиёсй бошад; ва ё
ба фаъолияти сохибкорй машгул шавад.
Чуноне кайд намуда будем, меъёрхои хукук аз се
унсур иборатанд: гипотеза, диспозитсия ва санксия.
Гипотеза, гуфта он кисми меъёри хукукиеро меноманд, ки
шароитхои татбики онро мукаррар менамояд. Тазаккур бояд дод,
ки гипотезаи меъёрхои хукукй аз мазмуни он бароварда
мешавад, яъне бевосита дар худи меъёр нишон дода намешавад.
Якчанд намуди гипотезаро чудо мекунанд: 1) гипотезаи оддй; 2)
гипотезаи мураккаб; 3) гипотезаи алтернативй.
Диспозитсия - кисми меъёри ХУКУК аст, ки дар он
коидаи рафтор инъикос шудааст. Диспозитсияро низ ба
намудхо чудо намудан мумкин аст: 1) диспозитсияи оддй; 2)
диспозитсияи мукаммал; 3) диспозитсияи хаволакунанда; 4)
диспозитсияи бланкетй.
Санксия - он кисми меъёри хукукй мебошад, ки
окибатхои номусоидро барои вайрон намудани дисопзитсия
мУКаррар менамояд.
Якчанд намуди санксия мавчуд аст:
а) санксияи чаримавй; б) санксияи пешгирикунанда; в)
санксияи баркароркунанда.

15
 Санксияро инчунин вобаста ба сохахои хукук, тасниф
намудан мумкин аст. Масалан, санксияхои хукуки чиной,
хукуки маъмурй, хукуки гражданй, хукуки мехнатй.
Вобаста ба хадци окибатхои номусоид чунин
намудхои санксияро чудо намудан мумкин аст:
- санксияхои мутлако муайяншуда, яъне окибати
номусоидро аник нишон додаанд. Масалан, хачми чарима,
аз кор озод кардан;
- санксияи нисбатан муайяншуда, ки дар он хадци
окибатхои номусоид аз камтарин то зиёдтарин мукаррар
шудааст;
- санксияи алтернативй, ки бо истифода аз
пайвандакхои «-ё», «ё ин ки» якчанд намуди окибатхои
номусоидро мукаррар менамояд.

§ 3. Мафхум ва таснифи сарчашмахои хукук

Сарчашмаи хукук пеш аз хама шакли ифодаёбии

натичаи фаъолияти хукукэчодкуиии макомотхои дахлдори
давлатро меноманд. Сарчашмахои хукук вобаста ба мавкеъ
ва холати хукукии макомоти давлатие, ки ощ оро кабул
намудаанд, гуногун мебошанд.
Ду тарзи асосии ба вучуд омадани санадхои хукукиро
чудо намудан мумкин аст. Якум, тавассути хукукэчодкунй ва
дуюм, бо рохи маъкулшумории санадхое, ки аз чониби
ташкилотхои чамъиятй ё макомотхои худидораи чамъиятй
кабул карда шудаанд. Дар замони хозира тарзи нави ба
вучуд омадани сарчашмахои хукукиро низ чудо менамоянд,
ки бо номи сарчашмахои ваколатй машхур мебошанд.
Хукукэчодкунй фаъолияти махсуси макомоти
давлатй ва халк мебошад, ки дар натичаи он санадхои
хукукй кабул карда мешаванд. Хукукэчодкунй якчанд
давраро дар бар мегирад:
1) тайёр намудани лоихаи санади хукукй;
2) мухокимаи лоихаи санади хукукй;
3) кабул намудани санади хукукй;
4) нашр намудани санади хукукй;
5) мавриди истифода карор додани санади хукукй.
Маъкулшуморй низ фаъолияти макомоти дахлдори
давлатй5-буда, тавассути он ба меъёри баркароршаванда
кУввай хукукй дода мешавад. Дар ин чо пеш аз хама
16
санадхои меъёриеро н ом бар кардан мумкин аст, ки аз
чониби ташкилотхои чамъиятй ё ин ки ташкилотхои
худидораи чамъиятй кабул карда шудаанд ва минбаъд аз
чониби макомоти дахлдори давлатй ба онхо кувваи хукукй
дода шудааст. Масалан, оинномаи намунавии колхози
Ч,умхурии Точикистон аз чониби съезди колхозчисни
Чумхурии Точикистон (соли 2004) кабул карда шудааст.
Азбаски ин макомот ташкилоти худидораи чамъиятй аст,
меъёрхои он хусусияти тавсиявй доранд. Агар хамин
оинном аро макомоти дахлдори давлатй дида бароянд ва ба
он кувваи хукукй диханд, меъёрхои он барои ичро хатмй
мегардад ва ин тарзи дуюми ба вучуд омадани сарчашмахои
х,укукй мебошад.
Сарчашмахои хукукии ваколатй дар сохаи хукукй
сохибкорй, кишоварзй, маъмурй ва гайрахо чой доранд.
Таъйиноти асосии ин сарчашмахо низ танзими
муносибатхои чамъиятй мебошад, вале хусусияти
фарккунандаи ин сарчашмахо дар он зохир меёбад, ки онхо
аз чониби макомотхои поёнй ё худидораи чамъиятй кабул
карда мешаванд. Дар сохаи хукукй маъмурй ин гуна
сарчашмахо пас аз тасдик шуданашон аз чониби макомоти
дахлдор мавриди истифода карор дода мешаванд. Дар сохаи
хукукй сохибкорй чунин тартиб талаб карда намешавад.
Сарчашмахои хукукро вобаста ба асосхои гуногун
тасниф намудан мумкин аст. Аз чумла, вобаста ба кувваи
хукукй, сарчашмахои хукукро ба конун ва санадхои
зерконунй чудо мекунанд.
Конун санади меъёрй-хукукест, ки аз чониби
макомоти Олии конунгузор кабул шуда, кувваи . олии
хукукиро дорад ва муносибатхои мухимтарини чамъиятиро
танзим менамояд. Чунин намуди конунхоро чудо намудан
мумкин аст: конуни асосй Конститутсия (Сарконун);
конунхои конститутсионй; конунхои чорй.
Санадхои зерконунй дар асоси конун ва бахри ичро
намудани конун кабул карда мешавад, аз чумла фармонхои
Президента Чумхурии Точикистон, Карорхои хукумат, амр,
Дастурамал, оиннома, низомнома ва гайра.
Вобаста ба амал дар макон, сарчашмахЬиаукуярр <?ах о
°арчашмахое чудо менамоянд, ки дар тамсД^ИЧфяуд!»*
1умхурии Точикистон ё ин, ки дар кисматхой яппхшст? cfa*. т *"
амали мегардад. ВИВЛ ЙОТЕ
. • ,ra
1 > д лмнис щ а
17
ИН В. № оШ6<f
 Вобаста ба доираи шахсон низ сарчашмахоро такс им
намудан мумкин аст, яъне сарчашмах,ое, ки нисбати тамоми
ахолии мамлакат ва сарчашмахое, ки нисбати кисми
алохидаи онхо, аз кабили занон, чавонон ва гайра пахн
мешаванд.
Сарчашмахои хукукиро вобаста ба макомоте, ки
онхоро кабул намудаанд, низ тасниф намудан мумкин аст.
Сарчашмахои хукук вобаста ба сохахои хукуки
Чумхурии Точикистон ба сарчашмахои хукуки
конститутсионй; хукуки сохибкорй, хукуки мехнат ва гайра
тасниф мешаванд.

18
 БОБИ 2
\ У К У К И К ТИ СО Д И ЁТ, Б О ЗО Р
§ 1. Иктисодиёт: хусусиятхои асосй ва функсияхо

Иктисодиёт тавассути тавсиф додани чунин

махсадхои он шарх дода мешавад:
' 1) инкишофи иктисодиёт, яъне таъмин намудани
истехсоли микдори муайяни мол (кор, хизмат) бо сифати
бехтарин ва дар ин замина таъмин намудани сатхи баланди
хаёти ахолй;
2) шугли пурра, яъне ба кор таъмин намудани хамаи
онхое, ки хохиш ва кобилияти кор кардан доранд;
3) самаранокии иктисодиёт, яъне бо харочоти
камтарин ба даст овардани фоидаи зиёд аз захирахои
махдуди истехсолии чойдошта.
4) устувории дарачаи нарх, яъне пешгирй намудани
пасту баландшавии нарх;
5) озодии иктисодй;
6) таксимоти боадолатонаи даромадхо;
7) таъминоти иктисодй, яъне таъмин намудани
беморони доимй, одамони гайрикобили мехнат,
гайрикобили амал, кухансолон ва гайра;
8) мувозинати савдо, яъне мувозинати
хирадмандонаи савдои байналмилалй ва нигохдории
ахдхои молиявии байналмилалй.1
Ду омили бунёди асосй хама гуна иктисодиётро
ташкил медиханд. Ба сифати омили аввал, талаботи моддии
Чомеа, яъне талаботи одамон ва дигар институтхои чомеа,
ки одатан бехудуданд баромад менамоянд.
Ба хайси омили дуюм - захирахои иктисодй - яъне
воситахо барои истехсоли мол ва хизмат баромад
менамоянд, ки хамеша махдуд мебошанд.

'Нмг.: Кеэмпбелл Р. Макконнелл, Стэнли JT. Брю. Экономикс.М.:

'992. С.23-24.
19
 Чуноне кайд намудем, талаботи моддй номахдуд
буда, бо рохи харид намудани молхо ва хизматхои фоиданок
конеъ карда мешавад1. Номгуи молхое, ки тавассути онхо
талаботи чомеа ва инсон конеъ гардонида мешаванд нихоят
зиёд мебошанд, аз чумла, манзили истикоматй, воситахои
наклиёт, хамираи дандоншуй, радио, хурокворй, либос ва
гайра.
Неъматхои моддии номбаршударо ба ду гурухи асосй
чудо намудан мумкин аст:
1) МОЛХ.ОИ зарурии якумдарача, аз чумла, маводи
гизой, чойи истикомат, сарулибос ва гайра;
2) молх,ои бошукух, аз кабили атр, мошин, кнштй ва
гайра.
Талаботи моддй на танхо ба одамон, балки ба
корхонахо ва хукумат низ хос мебошад. Масалан, корхонахо
мехоханд, бо максади амалй гардонидани истехсолот бино,
воситаи наклёт, анбор дошта бошанд.
Хукумат хдмчун тачассумкунандаи талаботхои
коллективии шахрвандони кишвар ба сохтани мактабх,о,
беморхонахо, техникаи харбй машгул мешавад.
Захирахои иктисодй одатан махдуд ё камчин
мебошанд. Зери мафхуми захирах,ои иктисодй, хамаи
захирахои табий, инсонй, захирахои истехсолкунанда
фахмида мешавад, ки барои истехсоли мол ва хизмат зарур
мебошанд. Захирахоро бо ду намуди асосй чудо менамоянд:
- захирахои моддй - замин, ашёи хом ва маблагхо;
- захирахои инсонй ва кобилияти сохибкорй.2
Чамъият барои хал намудани масъалахои иктисодй аз
сохторхои гуногуни институтсионалй ва механизмхои
хамохангсозй истифода менамояд. Умуман давлатхои
мутамаддини чахони муосир бо аломатхои муайян аз
якдигар фарк мекунанд, аз чумла:
1) бо шакли моликият ба воситахои истехсолот;
2) бо тарзхое, ки тавассути онхо идоракунй ва
хамохангсозии фаъолияти иктисодй ба амал бароварда
мешавад.

1 Ниг.: Нодиров Ф.М. Хукук. Китоби дарсй. Душанбе. 2007. С.18.

2Ниг.: Кемпбелл Р. Макконнелл ва дигар. Асари зикршуда. С. 36 -
37.
20
 Вобаста ба ин аломатх,о чунин навъхои низоми
иктисодиро чудо намудан мумкин аст:
1) капитализми соф;
2) иктисодиёти амрй;
3) иктисодиёти омехта;
4) иктисодиёти анъанавй.
Капитализми соф с капитализми давраи ракобати
озод дорой ду хусусияти асосй мебошад:
а) моликияти хусусй будани захирах,о;
б) истифодаи низоми бозор ва нарх барои
хамохангсозии фаъолияти иктисодй ва идоракунии он.
Иктисодиёти амрй баръакси капитализми соф буда,
ба моликияти чамъиятй будани хамаи захирахо ва
идоракунии марказонидашуда тавсиф дода мешавад.
Дар олами вокей дигар низомхои иктисодй байни
капитализми соф ва иктисодиёти амрй карор доранд.
Масалан, иктисодиёти ИМА ба капитализми соф наздик аст,
аммо хукумат низ дар ин чо накши муассирро ичро
менамояд, яъне истехсоли номгуи муайяни молхоро, ки дар
шароити иктисодиёти бозоргонй камфоида мебошанд, ба
зиммаи худ мегирад, аз чумла, таъмин намудани бехатарии
зкологй, пешгирй намудани обхезй ва ичунин хамохангсозии
фаъолияти ширкатхои калон ва гайрахо.
Иктисодиёти анъанавй хоси давлатхое мебошад, ки
тараккиёти онхо нихоят суст буда, низоми иктисодй ба
одатхои муайяни миллй ё динй асос ёфтааст. Дар ин
мамлакатхо прогресси техникй ва лоихахои инноватсионй
нихоят суст татбик карда мешаванд, чунки онхо мухолифи
анъанахои нав ва мутаносибан устувории сохти чамъиятй
мебошанд. Арзишхои динй ва маданй дар ин давлатхо
нисбат ба фаъолияти иктисодй мукаддамтар мебошанд.

§ 2. Таносуби иктисодиёт ва хукук

Иктисодиёт ва хукук таносуби бевосита доранд,

чунки фаъолияти муътадили иктисодиётро бидуни хукуки
мутамаддин тасаввур кардан мумкин нест.
Вобаста ба зинахои тараккиёти давлатдорй таносуби
■'Ктисодиёт ва хукук дар шаклхои гуногун зох,ир меёбад.
у муман хукук ифодакунандаи муносибатхои иктисодй буда,

21
онхоро дар меъёрхои худ мустахкам менамояд ва барои ба
даст овардани натичахои нихоии онхо мусоидат менамояд.
Ба фикри олимони муосири точик: «Таносуби
иктисодиёт ва хукук атрофи як масъалаи мухим - моликият
сурат мегирад. Интихоби ин ва ё он шакли моликият, речаи
хукукии шаклхои гуногуни моликият, бартарии намудхои
алохидаи моликият таносуби иктисодиёт ва хукукро муайян
мекунад».1
Албатга, масъалаи моликият - масъалаи асосии тамаддуни
инсонй буда, дар хамаи давру замон ва дар хамаи мамлакатхои
олам новобаста аз сохти давлатдориашон мавриди таваччухи
сиёсатмадорону иктисоддонхо, олимону мухаккикон, файласуфу,
сотсиологхо ва хукукщиносон буд ва мебошад.
Тавассути моликият сохти иктисодии ин ё он давлат
муайян карда мешавад. Масалан, иктисодиёти сотсиалистй
ба як шакли моликият, яъне моликияти давлатй асос меёфт,
бинобар ин ба фикри профессор Р.Ш. Сотиволдиев чунин
иктисодиёт ба танзими давлатй асос ёфта буд.
Хдмин тарик, вобаста ба зинахои гунох7 ни
тараккиёти давлатдорй зинахои гуногуни таносуби
иктисодиёт ва хукукро чудо намудан мумкин аст.
Тибки моддаи 12 Конститутсияи Ч,умхурии
Точикистон фаъолияти озоди иктисодй ва сохибкорй,
баробархукукии шаклхои гуногуни моликият, аз чумла,
моликияти хусусй дар кишвари мо ичозат дода шудааст.
Аз ин меъёри конститутсионй баромеояд, ки
таносуби иктисодиёт ва хукук на танхо тавассути моликият,
хамчунин тавассути механизмхои гуногуни хукукй ва
иктисодй ба амал бароварда мешавад, масалан, тавассути
чунин воситахои танзими давлатии иктисодиёт, аз кабили
нарх, карз, андоз, бочи гумрукй, сиёсати иктисодии беруна
ва гайрахо. Ба замми ин, воситахои гуногуни хукукии
танзимнамоии давлатии иктисодиёт ва сохибкориро низ
номбар намудан мумкин аст, ки ба дигар самтхои
иктисодиёти муосир таъсир мерасонанд. Бинобар ин муайян
намудани таносуби иктисодиёт ва хукук танхо тавассути
моликият кобили кабул нест.

■Ннг. Сотиволдиев Р.Ш. Асари зикршуда. С. 141 - 149.

22
 Дар мисоли се давраи инкишофи давлатдории
точикон таносуби иктисодиет ва хукукро бараъло мушохида
намудан мумкин аст.
Давраи якум ба ибтидои солхои 20 - уми асри XX
рост меояд, ки он давра бо номи сиёсати нави иктисодй дар
т а ъ р и х машхур гардидааст. Чихати мусбии ин давраро
иктисодиёти бисёрукладй инъикос менамуд.
Давраи дуюм то ибтидои солкой 80-уми садаи XX
давом намуда буд, ки дар ин давра шакли ягонан моликияти
давлатй вучуд дошт ва иктисодиёт дар асосй накшахои
давлатй рушд менамуд ва хусусияти тавсифкунандаи ин
давра '«давлатикунонии иктисодиёт» номида мешуд.
Давраи сеюм ба охирхои солхои 80-уми аф и XX рост
меояд, ки ин давраи тараккиёти давлатдорй бо номи «бозсозй»
дар таърих боки мондааст. Низоми иктисодии он давра бо шакли
ягонаи моликияти давлатй ё ин ки умумихалкй асос ёфта буд.
Хусусияти дигари ин давра аз он иборат буд, ки
хукумати шуравй тавассути хукук кушиши тагйир додани
низоми иктисодиётро намуда буд.
Дар он давра дар ИЧ^ШС конунхои зиёде ба максади
ташкил намудани иктисодиёти бисёрукладй кабул туда
буданд.
Аз чумла, Конуни СССР «Дар бораи кооператсия
дар СССР», Конуни СССР «Дар бораи фаъолияти
инфиродии мехнатй», Конуни СССР «Дар бораи асосхои
ичора ва муносибатхои ичоравй дар СССР», Конунхои
СССР «Дар бораи моликият», Конун «Дар бораи
сохибкории шахрвандон дар СССР», Асосхои конунгузории
гражданин умумииттифок ва чумхурихои иттифокй ва даххо
конунхои дигар. Хамаи кушишхои хукумати шуравй
бинобар набудани заминаи зарурии иктисодй ба натичахои
мусбй оварда натавонистанд.
Пас аз бархам хурдани ИЦШС ва ба даст овардани
^охибистиклолй, Чумхурии Точикистон ба зинаи нави
гаРаккиёти давлатдории худ дохил гардид. Ин давра бо
гУзориш ба муносибатхои бозаргонй тавсиф дода мешавад,
ки асосй иктисодиёти онро гуногуншаклии моликият, аз
чумла моликияти хусусй ташкил медихад.
Иктисодиёти бозаргонй аз рун мохият худганзимкунанда
Мебошад, вате ин маънои онро надорад, ки дар ин сохти иктисодй
Давлат ва хукук накш надоранд. Баръакс, дар ин давра накдхга
23
хукук, дар хаёти иктисодй меафзояд. Ба чойи усулхои маъмурй -
фармонфармой, усулхои нави танзим, аз кдбили усулхои
индикативии идоракунй ба мадци аввал мебароянд. Усулхои
индикативии танзим ба воситахои мушахасси иктисодй ва хукукй
асос меёбанд ва ба субъектной муносибатхои иктисодй имконияти
интихобро медиханд.
Кайд кардан зарур аст, ки иктисодиёти бозаргонй
низ ниёзманди танзими давлатй мебошад. Вобаста ба накш
ва дарачаи танзими давлатй ду намуди иктисодиёти
бозоргониро чудо менамоянд: якум, иктисодиёти
бозоргоние, ки дар танзими он накши давлат муассир ва
дуюм, иктисодиёти бозаргоние, ки дар танзими он накши
давлат махдуд аст.
Накши ХУКУК дар танзими муносибатхои бозаргонй
дар шаклхои зерин ифода меёбад.
Якум, хукук асосхои меъёрии муносибатхои
бозаргониро муайян мекунад. Дар Чумхури Точикистон
санадхои меъёрии хукукие кабул карда шудаанд, ки
фаъолияти муътадили муносибатхои бозаргониро таъмин
менамоянд, аз чумла, меъёрхои Конститутсияи Чумхурии
Точикистон ( м.м. 12, 13, 32, 45, 25), конунхои алохида дар
бора химоя ва дастгирии давлатии сохибкорй, дар бораи
фаъолияти бонкй, сугурта, аудиторй, мухосибавй ва гайра.
Дуюм, танзими хукукии муносибатхои бозоргонй дар
асоси воситахои гуногуни иктисодй ва хукукй ба амал
бароварда мешаванд. Х,атто давлат барои хал намудани
вазифахои худ бо субъектони бозор дар муносибатхои
шартномавй дохил мешавад.
Сеюм, хукук доираи иштирокчиёни муносибатхои
бозаргониро муайян мекунад. Мувофики Конститутсияи
Чумхурии Точикистон на хамаи шахрвандон ХУКУКИ ба
фаъолияти сохибкорй машгул шуданро доранд (мм.58, 68,
73, 90 ). Дар баробари ин, дар Конуни Чумхурии Точикистон
«Дар бораи химоя ва дастгирии давлатии фаъолияти
сохибкорй» низ чунин меъёрхо вучуд доранд. Албатта ин
махдудиятхо мухолифи озодии фаъолияти иктисодй ва
сохибкорй набуда, баръакс барои химоя намудани
манфиатхои чомеа равона карда шудаанд.
Чорум, хукук тартиби баррасй намудани бахсхои
байни иштирокчиёни муносибатхои бозаргониро пешбинй
менамояд. Мутобики конунгузории чорй бахсхое, ки аз
24
ф а ъ о л и я т и сохибкорй бармеоянд ба тобеияти суди иктисодй
д о х и л к а р д а шудаанд, гарчанде баъзе аз бахсхо бо иштироки
с о х и б к о р о н а з чониби суди умумй ва дигар макомотхои бо
к о н у н ё шартнома мукарраркардашуда низ халлу фасл
ш у д а н а ш о н мумкин аст.
П анчум, д ар меъёрхои ХУКУКЙ, инчунин чавобгарии
и ш т и р о к ч и ё н и муносибатхои бозаргонй м укаррар карда
ш у д а ас т.
§ 3. Мазмун ва сохтори бозор

Бозор ин институт ё механизме мебошад, ки

харидорон ва фурушандагони молхо ва хизматхоро ру ба ру
мекунад. Бозор шаклхои гуногун дорад. Масалан, нуктаи
фуруши сузишворй барои наклиёти автомобилй, магозаи
фуруши молхои рузгор ва гайрахо ба сифати бозорхои оддй
баромад мекунанд. Биржаи сармояии Ню-Йорк ё биржаи
галлаи Чикаго алакай бозорхои инкишофёфтае мебошанд,
ки харидорон ва фурушандагони тамоми чахонро ба худ
чалб намудаанд.
Хдмин тарик* як намуди бозорхо хусусияти махаллй ва
намудхои дигарашон бошад, хусусияти миллй ё байналхалкиро
дора1щ. Дар баъзе аз бозорхо алокди шахсии харидор ва
фурушанда чой дошта, дар баъзеи онхо умуман чунин алокд вучуд
надорад, яъне харидор ва фурушанда якдигарро намебинанд.
Бозорхои махсулот ва бозори захирахоро чудо
менамоянд. К^онуни асосии фаъолияти бозор - ин конуни
талабот ва пешниходот мебошад.
Талабот гуфта микдори махсулотеро меноманд, ки
истеъмолкунандагон тайёранд ва метавонанд бо нархи
муайян ва дар давраи муайян онро харидорй намоянд.
Ба талабот пеш аз хама нарх таъсир мерасонад. Агар
нарх наст бошад, пас истеъмолкунандагон метавонанд, моли
пешниходшударо харидорй намоянд. Дар баробари ин,
омилхои гайринархие низ мавчуданд, ки ба талаботи бозор
таъсир мерасонанд, аз чумла, шумораи истеъмолкунандагон
Дар бозор, завки харидории истеъмолкунандагон, ки бо
Харчй бехтар донистани хусусиятхои истеъмолии мол тавсиф
Дода мешавад, даромадхои пулии харидорон, таваччухи
11стеъмолкунандагон нисбати нарх ва даромадхои оянда.
П еш ниходот гуфта, м икдори гуногуни махсулотеро
Меноманд, ки истехсолкунанда мехохад ва метавонад онро
25
истехсол намуда, бо нархи мушаххас ва дар давраи муайян
пешниходи харидорон намояд.
Истехсолкунанда хамеша хохиши бо нархи баланд
фурухтани махсулоти худро дорад, аммо муайянкунандаи
нарх на хохиши шахси мушаххас, балки ба хам мувофик,
омадани талаботу пешниходот мебошад. Бинобар ин, то
андозае, ки нарх паст бошад, то хамон андоза хохиши
харндкунии харидорон меафзояд. Бинобар ин нарх ё монеаи
фуруш ё ин ки мусоидаткунандаи он мегардад.
Дар баробари ин як катор омилхои гайринархие низ
вучуд доранд, ки ба таклифот таъсир мерасонанд, аз чумла,
нархи захирахо, технологияи истехсолот, андоз ва дотатсия,
нархи молхои дигар, интизории тагйирёбии нарх, микдори
фурушандахои бозор.
Барои муайян намудани фаъолияти муътадили
иктисодиёти бозаргонй зарур аст, ки мавчудияти панч
масъалаи бунёдиро эътироф намоем, ки хар як низоми
иктисодй бояд чавобгуи онхо бошад:
Чй кадар бояд истехсол карда шавад?
Чй бояд истехсол карда шавад?
Ин махсулотро чй хел истехсол намуд?
Кй бояд ин махсулотро харидорй намояд?
Оё низом метавонад ба тагйиротхо мутобик гардад?
Мухаккикони иктисодиёти бозоргонй ба якчанд
норасоихои ин сохти иктисодй ишора намудаанд:
1) бо мурури замон суст шудани механизми назорат
ва ракобат;
2) нобаробарии даромадхо, ба инобат гирифта
нашудани талаботхои коллективй ва вучуд доштани фоидаи
беруна ва харочот, ки имконияти истехсол намудани мол ва
хизматхои заруриро барои чомеа бартараф менамояд;
3)иктисодиёти ракобатноки бозорй шугли пурра ва
устувории нархро кафолат намедихад1.

'Кэмпбелл Р. Макконнелл ва дигарон. Асари зикршуда. С. 90-91.

26
 ФАСЛИ 2
ХУКУКИ с о х и б к о р й

БО БИ 3
СО Х И БК О Р ВА ХУ КУ К И СО ХИ БКО РЙ

§1. М аф хум и сохибкор ва фаъолияти сохибкорй

Барои тахкики амикд мафхуми сохибкорй ва

фаъолияти сохибкорй зарурати муайян намудани асоси
иктисодиёт ба миён меояд. Ду омил асосй иктисодиёти
муосирро ташкил медихад. Омили аввал- талаботи моддии
чомеа, яъне талаботи фардхо ва институтхои чомеа, ки чун
коида номахдуд ё ин ки конеънашавандаанд ва омили дуюм-
захирахои иктисодй, яъне воситахои зарурй барои истехсоли
мол ва хизмат, ки хамеша махдуд мебошанд.
Зери мафхуми захирахои иктисодй-захирахои табии
инсонй ва захирахои истехсолнамудаи инсон фахмида
мешаванд, ки барои истехсол намудани мол ва хизмат зарур
мебошанд. Азбаски дар боби дуюм тавсифи ин омилхо дода
шуда буд, бинобар ин диккати асосиро ба кисматхои
таркибии захирахои инсонй, ки бо номи кобилияти
сохибкорй ифода мешаванд, медихем.
Кобилияти сохибкорй аз захирахои мехнатй маншаъ
мегирад, аз ин ру эътироф намудани кобилияти сохибкории
шахсони хукукй ва дигар субъектхое, ки ба захирахои
мехнатй алока надоранд, шартй мебошад. Барои муайян
намудани мафхум ва мохияти истилохи сохибкорй якчанд
функсияи онро шарх додан зарур мебошад.
Яукум, сохибкор пеш аз хама ташаббускор мебошад,
ки бо ин рох захирахои табий, аз чумла: замин, сармоя ва
мехнатро ба максади истехсол намудани мол ва хизмат якчоя
менамояд. Дар ин чо сохибкор накши катализаторро ичро
камуда, дар як вакт кувваи харакатдихандаи истехсолот ва
миенаравиро ичро менамояд, ки дар натичаи он фоида ба
Ласт оварда мешавад.

27
 Дуюм, сохибкор вазифаи мураккаберо ичро
менамояд, ки он бо кабул намудани карорхо алокаманд
буда, максади асосии онхо муайян намудани самти
фаъолияти корхона ва дар ин замина ба зиммаи худ
гирифтани окибатхои онхо мебошад.
Сеюм, сохибкор навовар мебошад, яъне махсулоти
нав, технологияи нави истехсоли ё шакли нави гашкили
корро дар асосхои тичоратй чорй менамояд.
Чорум, сохибкор ин шахсест, ки дар асосй таваккал
фаъолият мекунад. Сохибкор на танхо тахти хатари
таваккали вакт, мехнат ва шарафи кории худ, балки тахти
таваккали маблагхои гузошташудаи худй ва чалбшуда
фаъолият менамояд.
Конститутсияи Чумхурии Точикистон ба хар як шахе
имконияти истифода бурдани кобилият ва молу мулкро
барои ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй ва дигар
фаъолияти бо конун манъ карда нашуда, додааст.
Фаъолияти сохибкорй кисми таркибии фаъолияти
иктисодй мебошад.
Фаъолияти иктисодй ба бозор ва муносибатхои
пулию молй алокаманд аст. Давлат фазой ягонаи иктисодй,
озодии харакати мол, хизмат ва воситахои молиявй, озодии
фаъолияти иктисодиро кафолат медихад (м. 12.
Конститутсияи Чумхурии Точикистон).
Фаъолияти иктисодй чараёни такрористехсоли
бойигарихои моддй ва маънавиро дар бар мегирад ва аз
истехсолот, таксимот, мубодила ва истеъмол иборат
мебошад.
Максади фаъолияти иктисодй, конеъ намудани
талаботи моддй ва маънавии инсон мебошад. Махз дар
доираи фаъолияти иктисодй самаранокии иктисодиёт,
шугли ахолй, нархи муайян, озодии иктисодй ва таъминоти
моддй ба амал бароварда мешавад.
Фаъолияти иктисодии муосир дорой чунин
хусусиятхо мебошад:
- мавчудияти истехсолоти молй ва ташкили
иктисодиёти бозорй;
- таъмин намудани такрористехсоли неъматхои
моддй;
- дар истехсоли мол, ичрои кор, расонидани хизмат ва
таксиму истифодан онхо тачассум меёбад.
28
 М азм уни ф аъолияти иктисодй м охият ва таъиноти
дигар намудхои ф аъолият, аз чумла, ф аъолияти хочагй,'
с о х и б к о р й ва ти чоратиро муайян менамояд.
фаъолияти хочагй як намуди фаъолияти иктисодй
буца, тартиби ташкил, рохбарй ва бевосита баамалбарории
ф аъолияти иктисодиро
мутобики коидахои
м у к а р р а р н а м у д а и макомоти
хокимияти давлатй, идоракунй
ва худи субъектхои хочагидорй муайян менамояд.
Фаъолияти сохибкорй - як намуди фаъолияти
иктисодй ва хочагй буда, ба таваккали сохибкор алокаманд
мебош ад ва максади асосии онро чустучуи усулхои нави
идоракунй, навоварй, истифодаи дастовардхои илмй ва
гайра чихати мунтазам ба даст овардани фоида ташкил
медихад.
Сохибкорй як самти фаъолияти хочагй буда,
хусусияти асосии онро гирифтани фоида ташкил медихад,
вале даххо субъектони хочагй таъсис ёфта, фаъолият
менамоянд, ки максади асосии онхо хал намудани вазифахои
ичтимой буда, гирифтани фоидаро хадафи натачай нихоии
фаъолияти худ намегузоранд. Мисол, корхонахои саноатй,
сохтмонй, наклиёт ва хоказо бо максади ба амал
баровардани фаъолияти хочагй таъсис дода шуда, максади
фаъолияти онхо танхо гирифтани фоида намебошад.
Сохибкорй чунин низоми хочагидориест, ки субъекта
асосии он сохибкор мебошад ва хамчун кувваи
харакатдиханда ва миёнарав баромад менамояд. Сохибкор
захирахои моддй ва инсониро пайваста, раванди
гакрористехсокуниро ташкил ва идора менамояд ва дар ин
замина ба натичахои нихоии фаъолияти сохибкорй, яъне
гирифтани фоида ноил мегардад.
Фаъолияти тичоратй низ як намуди фаъолияти
сохибкорй, хочагй ва иктисодие мебошад, ки ба савдо ва
муомилот алокаманд аст.
Чунин тарзи масъалагузорй ба акидахои олимони
гУ'«шта ва муосирй хукукшинос асос ёфта ба фикри мо
яктарафа, яъне танхо дар асоси дастовардхои олимони гарб ё
олимони рус, оилахои хукукии англо-саксонй ё хукукй
к°нгиненталй, бахо дода шудааст. Мухаккикон яке аз оилахои
^-УКукии чахони муосир, яъне хукукй мусулмониро сарфи назар
»амудаанд. Масалан, дар китоби дарсии «Хукукй сохибкории
еДератсияи Россия» чунин омадааст, ки аввалин маротиба
29
И.Т.Посошкова оиди истилохи сохибкорй тахкикот
гузаронидааст1.
Х,ануз хазору чорсад сол мукаддам дар сарчашмаи
беназири хукуки мусулмонй Карьон истилохи тичорат ба
таваккал истифода бурда шудаанд, ки бевосита ба
фаъолияти инсон алокаманд мебошанд. Дар ин сарчашма
истилоххои гуногуни хукукй, аз кабили, ахд, шартнома,
гарав, карз ва садхо масъалхои дигари хукукй на танхо
гузошта шудаанд, балки нихоят хуб халлу фасл шудаанд2.
Олими дигар А. Хоскинг мафхуми сохибкориро ба
воситаи истилохи «корчаллонй» муайян намуда, онро
“фаъолияти аз чониби шахсони хукукй, корхона ва ё
ташкилот чихати аз худ намудани боигарихои табий,
истехсол ё ин ки харидорй намудан ва фуруши молу хизмат,
чихати иваз намудани онхо бо дигар молхо, хизмат ё ин ки
пул ба манфиати тарафайни шахсон ё ташкилот” меномад.
Хамин тарик, истилохи корчаллонй ва сохибкорй
истилохоти ба хам монанд мебошанд. Фаркият дар он аст,
ки сохибкорй ин як намуди фаъолият буда, ба шахсияти
инсони - сохибкор алокаманд аст, ки хамчун корчаллон
кори навро огоз намуда, навовари чорй менамояд,
воситахои худиро барои кори нав гузошта, ба худ таваккали
онхоро кабул мекунад.-1
Олими Олмонй Фон Тюнен сохибкорро хамчун
навовар мехисобад. И. Шумпетер сохибкориро бидуни
таваккал ва навоварй тасаввур карда наметавонад. Ба
акидаи у сохибкор созанда буда, амалхои навро анчом
медихад, аз чумла:
- истехсол намудани махсулоти нав;
- чорй намудани технологияи нав;
- аз худ намудани бозори нави фуруш;
- аз худ намудани сарчашмахои нави ашё;

>Ниг.: Губин Е.П., Лахно П.Г. Понятие предпринимательства и

предпринимательской деятельности // Предпринимательское право
РФ. Москва. Юристь. 2005. С.24-25.
2Нодиров Ф.М. Договор в мусульманском праве // Давлат ва
хукук. Душанбе.2005.№ 4.С.70-75.
3Ниг.: Предпринимательское право РФ. Москва. Юристь. 2004.С.
24-25.
30
 - ба амал баровардани тачдид мувофики сохтори
соха-
Дар илми иктисодиёт ва хукук чунин функсияхои
ф а ъ о л и я т и сохибкориро чудо менамоянд:
- ч о р й намудани комбинатсияхои нави омилхои
и с т е х с о д й , аз чумла, кобилият, истсъдод, навоварй;
- таксими захирахо дар самтхои фоидаовар;
- идоракунй- хамчун механнзми кабул намудани
карор барои оянда;
- ташкил ва ичрои онхо.
Эхёи сохибкорй дар СССР бо кабули як катор
конун'хо, аз кабили, Крнун “Дар бораи фаъолияти
инфиродии мехнатй” 19861. «Дар бораи кооператсия дар
С С С Р (1988)»2, «Дар бораи сохибкории шахрвандон дар
ССС Р» (1991)3 алокаманд буд.
Барои эхёи сохибкорй дар Чумхурии Точикистон
бинобар гузариш ба муносибатхои бозоргонй зарурияти
созмон додани заминахои иктисодй-хукукй ба вучуд омад.
Д ар ин чо пеш аз хама, кабули Конститутсияи соли 1994,
тагй и р додани муносибатхои моликият ва давра ба давра ба
ам ал баровардани ислохоти низоми иктисодиро номбар
кардан зарур аст.
Озодии фаъолияти иктисодй ва сохибкорй, озодона
ихтиёрдорй намудани кобилияти мехнатй, интихоби касбу
кор, чойи истикомат ва машгул шудан ба намудхои
гуногуни фаъолияти бо конун манънашуда ва гайрахо бо
чунин асосхои хукукй кафолат дода мешаванд:
- шаклхои гуногуни моликият ва пеш аз хама
моликияти хусусй;
- хукук ба фаъолияти сохибкорй;
- озодии фаъолияти мехнатй.
Конунгузории гражданй муносибатхои байни
шахсони ба фаъолияти сохибкорй шуглмандро танзим
менамояд.
Сохибкорй фаъолияти мусгакили ба таваккали худ
амалишавандаи шахсони ба чунин сифат бо тартиби
мУКарраркардаи конун ба кайд гирифташудае мебошад, ки

‘ Ведомости СССР 1986. №47. С.964.

‘ Ведомости СССР 1988 №22. С. 355.
’ Ведомости СССР 1991. №16.С. 442.
31
барои мунтазам ба даст даровардани фоида аз истифодаи
молу мулк, фуруши мол, ичрои кор ё расонидани хизмат
равона карда шудааст (к.З, м.1 КГ Ч,Т).
Аз ин но чунин аломатхои фаъолияти сохибкориро
чудо намудан мумкин аст:
- мунтазам ва доимй будани он;
- мустакилона ба амал баровардани фаъолияти
сохибкорй;
- таваккалй будани он;
- мунтазам ба даст овардани фоида.
Мунтазам ва доимй. Ин яке аз нишонахои асосии
фаъолияти сохибкорй мебошад.
Нишонаи мазкур дар он зохир мегардад, ки ин
фаъолият дар давоми вакди муайян ё вакти тулонй давом
меёбад, ё умуман бо вакт махдуд карда намешавад.
Мунтазамй дар хукукй сохибкорй на бо нишонаи
микдорй чун дар дигар сохахои хукук, балки бо нишонаи
сифатй тавсиф дода мешавад.
Мустакилияти сохибкор дар интихоби озодонаи самт
ва усулхои кор, ихтиёран кабул намудани карор, рох
надодан ба дахолати беасоси ин ё он шахе ба корхои хусусй,
амалигардонии бечуну чарой хукук, таъмини ичрои онхо,
хифзи судии хукуку озодихои сохибкор, бо йродаи худ ва бо
манфиати худ фаъолият намудан, зохир мешавад. Сохибкор
дар интихоботи шартхои шартнома, ки мухолифи
конунгузорй намебошанд, озод ва мухтор буда, дар асоси
онхо хукук ва ухдадорихои худро мукаррар менамояд.
Мустакилият дар таваккалй шахей ва чавобгарии шахсии
амволии у низ зохир мегардад. Ч,авобгарии сохибкор баланд
мебошад. Ба зиммаи у окибатхои ногувор, на танхо барои
харакатхои гунахкорона, инчунин харакатхои бидуни гунох
содиршуда низ гузошта мешавад. Танхо кувваи
рафъноиазир уро аз чавобгарй озод карда метавонад.
Фаъолияти сохибкорй дар холатхои бо конун
мукарраршуда, яъне ба максади химояи сохти
конститутсионй, ахлок, таъмини хукук ва манфиатхои
конунии шахсони дигар, таъмини мудофиа ва бехатарии
кишвар махдуд карда шуданаш мумкин аст. Ба ибораи дигар
хатто махдудиятхо дар фаъолияти сохибкорй бояд бо конун
пешбинй шуда бонтанд.

32
 Дар адабиёти точик низ масъалаи таваккал мавриди
„стифодаи мухаккикон карор дода шудааст.

Гар таваккул мекунй дар кор кун,

Кор кун, пас такя бар Цаббор кун.
(Мавлавй)
Сохибкорй бо таваккал алокаманд мебошад. Ба амал
баровардани фаъолияти сохибкорй тахти таваккали худ
нишонаи бандубасткунадаи фаъолияти сох,ибкорй мебошад.
Истилохи таваккал аз истилохи португалй ва испонии Risco
бар меояд ва дар тарчумаи тахтулафзи ба забони точикй ку*
ё харсангро ифода менамояд. Бахрнава рдони испонй ва
португалй ва мохидорон бо ин калима хатареро ифода
м е к а р д а н д , ки ба киштихои онхо тахдид мекард. Ба хамин
маъно, яъне “хатар” ё “тахдиди хатар”- калимаи “таваккал”
дар забони муосири точикй чой гирифтааст.
Таваккалро хамчун холати хукукие тавсиф додан
мумкин аст, ки хатари эхтимолй ё вокеиро дар раванди ба
даст овардани фонда ба бавучуд меорад1.
Муваффакияти фаъолияти сохибкорй бо таваккал
алокаманд мебошад. Хамзамон бояд кайд кард, ки истилохи
таваккали сохибкориро бо бесалохиягии бевичдонона
омезиш набояд дод. Дар мавриди дуюм окибатхои ногувор
натичаи таваккал набуда, балки натичаи норасоии донишу
малакаи шахси мутасаддй дар ин ё он сохаи сохибкорй
мебошад.
Аз лихози микдорй - таваккал - фаркияти байни
самараи интизорй аз амалигардонии кароре, ки дар шароиги
номуайяни кабул шудааст ва самарае, ки аз кабули карор
дар шароити муайян ба даст оварда шудааст, фахмида
мешавад.
Мунтазам ба даст овардани фоида мувофики
'аърифи конунии фаъолияти сохибкорй- максади асосии
сохибкор аст.

И 'V'eH3HXT В.А.Проблемы риска в гражданском праве. Душанбе:

Рфон, 1972; Рахимов М.З. Предпринимательский риск //
‘ агериалы международной научно-теоретической конференции
^ нященной памяти В.А.Ойгензихта. Коммерческое
1 "Чодатсльство Республики Таджикистан: становление и
Развитие. Душанбе. 2 0 0 4 .
33
 Фоида мафх,уми иктисодй аст. Азбаски дар мафхуми
конунии фаъолияти сохибкорй гирифтани фоида ба хайси
яке аз нишонаи асосй баромад менамояд, бояд тавсифи
хукукии онро низ пешниход намоем.
Умуман фоида ин фаркияти байни даромадхои ба
даст овардашуда ва харочотхо мебошад. Тибки моддаи 143
Кодекси андози Чумкурии Точикистон «Фоида фарки
мусбии байни даромади умумии андозсупоранда ва
маблагхои тархшаванда мебошад».
Барои корхонахои хоричие, ки тавассути муассиаи
доимй дар Чумх.урии Точикистон фаъолият менамоянд,
фоида аз чунин фаъолият ба хисоб меравад, яъне даромади
умумии он аз манбаъхои Чумхурии Точикистон вобаста ба
муассисаи доимй, ки ба маблаги тархшаванда нисбати чунин
даромад пешбининамудаи хамин Кодекс кам карда шудааст
(К-2, м. 143 КА Чумхурии Точикистон).
Намудхои даромади умумии корхонахои хоричй, ки
ба муассисаи доимии он алокаманд нестанд, агар манбаи
даромад дар Чумхурии Точикистон вокеъ бошад, бояд бе
тархи харочот дар манбаи пардохт андозбандй гарданд (к.З,
м. 143 КА Чумхурии Точикистон)1.
Дар адабиётхои хукукй хамчун нишонаи фаъолияти
сохибкорй хусусияти ба расмият даровардани онро низ
хисоб менамоянд. Сухан дар бораи зарурияти кайди
давлатии шахси хукукй ва сохибкории инфиродй меравад,
ки чунин фаъолиятро бо ташкили шахси хукукй ё бе
ташкили шахси хукукй ба амал мебарорад ва инчунин
сохибкории сардори хочагии дехконй, ки дар макомотхои
дахлдори давлатй гузаронида мешавад (М.24 КГ ЧТ).
Ба фикри мо, ин аломати фаъолияти сохибкорй
набуда, балки шарти машгул шудан ба ин фаъолият
мебошад, чунки бе ба кайдгирй ва беичозати махсус
фаъолияти сохибкорй, фаъолияти гайриконунй хисобида
мешавад.
Дар адабиётхои хукукй дигар нишонахои ин
фаъолият низ кайд шудаанд, аз чумла, касбй будани

'Кодекси андози Чумхурии Точикистон. Душанбе.2005. С. 114-115.

34
(Ь а ъ о л и я тисо х и б ко р й 1, м асъулияти баланди сохибкор,
хусусияти и новатсиоиии ин ф аъ оли ят ва гайра.
Б аъзе нам удхои ф аъолияти сохибкорй дониш хои
зарурии касбиро тал аб менам оянд, маслан фаъолияти
б он к й , тиббй, ро н ан дагй ва гайра.
Б арои машгул шудан ба баъзе намудхои фаъолияти
сохибкорй талаботи супоридани имтихонхои
квалификатсионй мукаррар шудааст, аз чумла, мудири судй,
иш тирокчии касбии бозори когазхои киматиок ва гайра.

§ 2. Хукуки сохибкорй ва нойи он дар низоми хукуки

Чумхурии Точикистон

Мавкеъ ва накдни хукуки сохибкорй дар низоми

х,укукй, мазмун ва сохти он дар адабиётхои хукукй якхела
фахмида намешавад. Барои дида баромадани ин масъала ба
баъзе мафхумхои назариявй, аз чумла назарияи умумии
хукук ва назарияи хукуки сохибкорй руй овардан зарур аст.
Я кум, низоми хукукшиносй ва низоми хукукй
истилоххои ба хам алокаманд бошанд, вале якхела нестанд.
Низоми хукукй истилохи васеъ ва умумие мебошад, ки дар
худ хам низоми хукук ва хам дигар чузъхои он, аз чумла
идеологияи хукукй, тафаккур, шуур, маданият ва амалияи
х,укукй (хукуктадбиккунй) ва амалиёгхои хукукиро дар бар
мегирад. Дуюм, низоми ХУКУКЙ - як чузъи асосй низоми
хукукшиносй ё ин ки асосй меъёрии он мебошад. Сохтори
асосии низоми хукук сохаи хукук мебошад. Сохаи хукук аз
зерсоха ва институтхои хукукй иборат аст.
Чудо намудани сохахо дар асосй махакхои гуногун ба
амал бароварда мешавад. Дар бештари мавридхо аз ду
махак истифода мешавад: яъне предмети танзими хукукй ва
усули танзими хукукй.
Зери мафхуми предмети танзими хукукй доираи
муносибатхои чамъиятие фахмида мешавад, ки бо меъёрхои
ин сохаи хукук танзим карда шудаанд.

01,асридинов Н. Правовые основы предпринимательской

К() Тсль' ности в аграрном секторе Республики Таджикистан //
Нституционное развитие Таджикистана и США. Материалы
*ДУнарод-ного научного семннара. Душанбе - Ура Тюбе, 20-24
Юля 1995г.-Душанбе, 1996. С.95;
35
 Зери мафхуми усули танзимнамоии хукукй мачмуи
тарзу василахои таъсиррасонии хукукй ба муносибатхои
чамъиятие фахмида мешавад, ки предмети ин сохдро
ташкил медиханд.
Дар назарияи умумии хукук илова ба ин ду махак,
инчунин дигар махакхо, аз чумла функсияи хукук,
прилсипхо, сарчашмахо ва гайрахоро дохил менамоянд.
Чудо намудани сохахо ва асоснок намудани
мустакилияти онхо на танхо масъалаи мухими илми ХУКУК,
балки масъалаест, ки ахамияти мухими амалй дорад.
Низоми хукук вобаста ба предмет ва усули
танзимнамой ба се гурухй асосй тачцид мешаванд.
Якум, сохахои асосй ё бунёдие, ки речаи асосии
хукукро дар бар мегиранд (масалан, хукукй гражданй,
маъмурй ва чиной). Мувофик ба ин се сохаи хукукй моддй се
сохаи хукукй мурофиавй, яъне хукукй мурофиаи гражданй,
мурофиаи маъмурй ва мурофиаи чиной амал мекунанд.
Дуюм, сохахои махсус, ки дар онхо речахои хукукй
ба сохахои махсуси хаёти чамъиятй мутобик гардонида
шудаанд, аз чумла, хукукй мехнат, хукукй замин, хукукй
таъминоти ичтимой, хукукй оилавй, хукукй ичрои чазо.
Сеюм, сохахои комплексй, ки дар онхо институтхои
гуногуни сохахои асосй ва махсус муттахид карда шудаанд.
Аз чумла, хукукй тичорат, хукукй назорати прокурорй,
хукукй кишоварзй, хукукй сохибкорй, хукукй экологй ва
гайра1.
Муносибатхои чамъиятие, ки ба предмети хукукй
сохибкорй дохил карда шудаанд, аз нигохл мазмун ва сохт
мураккаб буда ба якчанд гурух чудо карда мешаванд.
Гурухи якуми ин муносибатхо - муносибатхое
мебошанд, ки бо ташкили фаъолияти сохибкорй алокаманд
мебошанд. Онхо аз хукукхои конститутсионии шахрвандон
оид ба машгул шудан ба фаъолияти сохибкорй манъ
гирифта, минбаъд дар КГ инкишоф ёфтаанд, ки дар он
мазмуни кобилияти хукукдории шахрвандон муайян карда
шудааст, ки мувофики он шахрвандон хукук доранд тамоми
навъхои фаъолияти бо конун манънашударо амалй кунанд,

'Риг.: Предпринимательское право РФ. Москва Юность.- 2006.

С.42-43; Алексеев С.С. Право Азбука. Теория.Философия. Опыт
комплексного исследования. М.: 1999 С. 45-46.
36
а3 чумла танх,о ё якчоя бо д игарон ш ахсони хукукй таъсис
чиханд, ахдаои гуногунро ба ам ал бароранд, аз кайди
давлатй гузаранд, и чозатном а ги ран д ва гайрахо.
Гурухи дую ми муносибатхо ба худи ф аъолияти
с о х и б к о р й алокам ан д мебош анд, ки д ар натичаи он фоида
ба даст овар д а меш авад. Д ар ин чо истифодаи ам вол,
фуруши мол, ичрои кор ва расонидани хизматро ном бар
намудан мумкин аст. Д ар ин самт чойи асосиро
танзимнамоии граж данй и ш гол нам ояд хам, вале таъсири
хукукй умумиро низ муш охида менамоем, аз чумла, танзими
давлатии нарх ба м ахсулот ва хизматхои м онополияхои
табий.
Гурухи сеюми муносибатхое, ки ба предмети хукукй
сохибкорй дохил карда ш удаанд, бо муносибатхои гурухи
якум ва дую м алокам ан д м ебош анд. Вале агар д ар гуруххои
якуму дую м ш ахси таш аббускор ш ахрванди сохибкор ва
дигар субъектхои сохибкорй накш и муассирро ичро мекарда
бошанд, пас д а р гурухи сеюми муносибатхо чунин накш ро
давлат ичро менамояд. Д ар ин самт давлат коидахои маш гул
шудан ба ф аъолияти сохибкорй, окибати вайрон намудани
онхоро м укаррар намуда, м анф иатхои умумй ва хусусиро
химоя мекунад.
Гурухи чоруми муносибатхои сохибкорй - ин
муносибатхои дохилихочагй ва дохиликоорпоративй
мебошанд. Д ар ин чо ф аъолияти сохибкории сохторхои
калон ва м ураккабро н ом бар намудан зарур аст, ки дар
дохилй онхо м уносибатхои гуногун ба вучуд меоянд.
П айдоиш ва инкиш оф и муносибатхои бозаргонй д ар
кишвар зарурати тахкики самтхои хукукии категорияхои
иктисодиро ба вучуд меорад. Д ар ин чо пеш аз хам а он
категорияхоеро, ки то хануз хамчун категорияхои иктисодй
махсуб медонистанд, аз чумла, бозор, намудхои бозор,
таклифот, тал аб о т, арзиш , арзиш и истеъмолй, арзиш и аслй,
фоида, д ар о м ад, нарх, аудит ва гай рахоро кдйд бояд кард.
И стилохоти ном барш удаи иктисодй талаби тахкики
хУкукиро то казо менамоянд, ки чи гуна д ар хукук тачассум
меебанд ва д ар конунгузорй д арч мегарданд.
И н истилохотро танхо д ар доираи хукукй сохибкорй
°Мухтан мумкин аст, чунки конунгузории граж данй
мУносибатхоеро, ки аз ф аъолияти бозор ба вучуд меоянд
1анзим н акар да, танхо м уносибатхои молумулкиро танзим

37
менамояд. Фаъолияти сохибкорй бошад танхо дар бозор ба
амал бароварда мешавад. Бинобар ин хукуки сохибкорй
хамчун кисми таркибии низоми хукук- хукуки иктисодиёти
бозаргонй мебошад.
Муносибатхое, ки аз фаъолияти ташкилотхои
корпоративй ба вучуд меоянд муносибатхое мебошанд, ки
хам хусусияти амволй ва хам шахсии гайриамволиро доро
мебошанд ва тавассути ин хусусиятхо шомили предмета
хукуки сохибкорй мебошанд.
Дар танзимнамоин ин муносибатхо омезиши усулхои
танзими хукуки хусусй ва хукуки умумиро бараъло
мушохида намудан мумкин аст.
Муносибатхои гайриамволии иштирокчиёни ширкат
ва чамъиятхои хочагиро оиди иштирок намудан дар
идоракунй, гирифтани иттилоот дар бораи фаъолияти
ширкат ва Faftpaxo ба муносибатхои ташкилй- идоракунй
дохил намудан мумкин аст.
Новобаста аз он, ки муносибатхои сохибкорй бо
сохахои гуногуни хукук танзим карда шудаанд аз руи
мохияти худ ягона мебошанд.
Предмети комплексии интегратсияшудаи хукуки
сохибкорй чунин маъно дорад, ки вобаста ба самтхои
муносибатхои сохибкорй усулхои мувофики ин самтхои
муносибатхо татбик карда мешаванд. Мувофики назарияи
анъанавии адабиёти хукукй ба хар як сохаи асосии хукук
усули мувофики танзимнамои хос мебошад. Бинобар
хусусияти комплексй дар хукуки сохибкорй на як усул, балки
усулхои гуногуни танзими хукукй татбик карда мешаванд, аз
чумла, усули нишондодихии хатмй, мухторияти карор,
мухторияти иродаи иштирокчиёни муносибатхои хукукй,
усули тавсия.
Ба воситаи усули нишондоди хатмй тавассути
меъёрхои императивй хукук ва ухдадорихои субъектхои
муносибатхои сохибкорй мукаррар карда мешаванд. Ин
усул вакте татбик карда мешавад, ки як тарафи
муносибатхои хукукй ба тарафи дигари ин муносибатхо
нишондодхои хатмй дода метавонад. Ин усул ба
танзимнамоин давлатии бевоситаи фаъолияти сохибкорй
тааллук дорад (ухдадории кайди давлатии субъектхои
сохибкорй; меъёрхои зиддинхисорй; андоз ва хоказо). Хамин

38
тарик, тавассути ин усул манфиатхои умумии чомеа мавриди
химоя карор дода мешаванд.
Усули карорхои мухтор - барои танзими
муносибатхое хос дониста мешавад, к и иштирокчиёни онхо
молистехсол-кунандагони мустакил ва аз нигохи хукуки
баробархукук мебошанд. Ин муосибатхо бештар бо
меъёрхои конунгузории гражданй танзим карда шудаанд.
Б а ъ з а н ин усулро усули созиш низ меноманд, чунки ХУКУК ва
у х д а д о р и х о и тарафхои муносибатхои хукуки дар асосй
с о з и ш и дутарафа мукаррар карда мешаванд. Ин усул бештар
д а р муносибатхои шартномавии байни иштирокчиёни
муносибатхои сохибкорй татбик карда мешавад.
Усули тавсиядихй дар он зохир мегарад, ки як тарафи
муносибатхои хукукй ба тарафи дигари ин муносибатхо
к,оидаи муайяни рафторро пешниход менамояд ва дар асосй
он хукук ва ухдадорихои тарафхо ба вучуд меоянд.

§ 3. Мафхум ва намудхои сарчашмахои хукуки сохибкорй

Дар адабиётхои хукукй истилохи «сарчашмаи хукук»

ба ду маъно моддй ва расмй фахмида мешавад. Ба акидаи
М.В.Баглай, “хангоме ки дар бораи сарчашмахои хукук
хдмчун шакли санадхои хукукй сухан ронда мешавад, одатан
истилохи «сарчашмаи хукук» дар назар дошта мешавад.
Х,амин тарик, ин мафхум аз мафхуми «сарчашмаи хукук» ба
маънои моддй фарк дорад, чунки зери он мафхуми
сарчашмахои моддии ташаккулёбии хукук, яЪне шароити
хаёти одамон ва чомеа фахмида мешавад. Ин истилох ба
ИЛМИ хукук аз чониби материализмн таърихи - марксиста
дохил карда шудааст ва бинобар пн ахамияти амалй барои
фахмиши хукук надорад1. Сарчашмаи хукуки сохибкорй ба
маънои моддй хамаи тачрибаи инсоният мебошад, ки тули
фаъолият ба даст овардааст ва дар назарияхо, илм ва
равияхо чамъ оварда шудааст.
Зери мафхуми сарчашахои хукуки сохибкорй ба
маънои расмй тарзхои гуногуни инъикосёбии коидахои
хУКукие фахмида мешавад, ки дар доираи сохибкорй

'Чиг.: Баглай М.В. Конститутционное право РФ. Учебник. М.:

'998. С.118
39
ташаккул ёфтаанд. Дар навбати худ ин коидахо натичаи
хукукэчодкунии мак,омоти махсуси давлатй мебошанд.
Аз ни гохи баамалбарорй ва татбик, фахмиши
сарчашмахои хукукй сохибкорй, ба маънои расмй аз
ахамият холй нест1.
Сарчашмаи хукук ба маънои расмй - конструксияи
махсуси хукукй буда, тавассути онхо меъёрхои хукукй
хусусияти объективиро кашф намуда, бо хусусиятхои хоси
худ ба сифати меъёри хукукй баромад менамоянд.
Дар кишвархои гуногуне, ки ба ин ё он оилаи хукукй
тааллук доранд, таркиб ва ахамияти сарчашмахои алохидаи
расмй фарк карда мешаванд.
Новобаста аз хусусиятхои дар боло нишон дода
шуда, ба сифати сарчашмаи танзими хукукй инхоро эътироф
намудан мумкин аст:
а) конун ва дигар санадхои меъёрй- хукукй;.
б) амалияи суда;
в) одатхо.
Ахамияти хосаро дар танзими фаъолияти сохибкорй
конун ишгол менамояд. Дар байни конунхо чойи аввалро
конунхои конститутсионй, албатта пас аз Конститутсия,
сипае конунхои чорй, коидахо ва конунхои
кодификатсияшуда ё ин ки кодексхо ташкил медиханд.
Ташаккули конунгузории бахши сохибкорй бо ду рох
ба амал бароварда мешавад:
- кабули конунхое, ки шартхои умумии фаъолияти
сохибкориро муайян мекунанд, аз чумла, Кодекси Гражданй,
Конун “Дар бораи химоя ва дастгирии давлатии сохибкорй
дар Чумхурии Точикистон» ва хоказо;
- кабули конунхое, ки бахри танзими фаъолияти
сохибкорй дар бахшхои алохидаи иктисодйёт равона карда
шудаанд. Масалан, конунхои Чумхурии Точикистон Дар
бораи бонк ва фаъолияти бонкй, Дар бораи муфлисшавй,
хочагихои дехконй ва хоказо.
Низоми конунгузории сохибкорй дар Чумхурии
Точикистон гуфта таснифи санадхои конунгузориро ба
воситаи аломат ё асосхои гуногун меноманд.
Махакхои асосии тасниф инхо мебошанд:

'Калинин А.Ю., Комаров А.С. Форма (источник) права как

категория в теории государства и права // Правоведение. 2000. № 6 .
40
 . кувваи юридики ва чойи он дар иерархияи санадхои
меъёрй-хукукй;
- доираи татбик;.
Вобаста ба нишонаи якум санадхои конунгузории
сохибкорй ба ду намуди асосй чудо карда мешаванд: конун
ва санадхои зерконунй.
Дар байни конунхо чойи асосиро Кодекси гражданин
Чумхурии Точикистон ИШГОЛ менамояд. Кодекси гражданй
муносибатхои чамъиятиро байни шахсоне, ки ба фаъолияти
сохибкорй машгуланд танзим менамояд ( к 3 м. 1 КГ
Чумхурии Точикистон).
Хамин тарик, коидахои умумии конунгузории
гражданй пурра ба муносибатхое, ки аз фаъолияти
сохибкорй бар меоянд пахн карда мешаванд. Хдмзамон дар
Кодекси гражданин Чумхурии Точикистон нисбати
муносибатхои амволие, ки иштирокчиёни онхо сохибкорон
мебошанд, коидахои махсус пешбинй шудааст. Хусусияти
махсус дар он меъёрхои кодекси гражданй чой дода
шудаанд, ки масъулияти баланди сохибкоронро дар бар
мегиранд. Дар баробари ин дар меъёрхои зерини Кодекси
гражданин Чумхурии Точикистон, аз чумла, меъёрхо оиди
речаи фаъолияти сохибкорй, одатхои муомилоти корй, рох
надодан ба истифодабарии хукукхои граждаий ба максади
махдуд намудани ракобат, суиистеъмоли холати
бартариятнок дар бозор, махсулотсупорй, нигохдории мол
дар анборхо, идоракунии боэътимоди амвол ва гайрахо
бевосита ба фаъолияти сохибкорй бахшида шудаанд.
Хамин тарик, муносибатхои чамъиятие, ки аз
фаъолияти сохибкорй бармеоянд, бо Кодекси гражданй ва
конунхои алохида танзим карда шудаанд1.
Дар баъзе аз давлатхои собики шуравй дар баробари
кодекси гражданй, кодекси хочагй низ кабул шудааст, ки ин
самти нави инкишофёбии конунгузории сохибкорй мебошад.
Ба гайр аз кодекси гражданй муносибатхои
сохибкорй бо конунхо танзим карда мешаванд. Дар ин чо ду
намуди чунин конунхоро, аз кабили, конунхои умумй, яъне
Конунхое, ки ба хамаи намудхои фаъолияти сохибкорй пахн

Исмоилов Ш.М. Правовое регулирование предпринимательской

и налоговой деятельности в Республике Таджикистан. Душанбе:
Конуният, 1998. С.6 6 .
41
 чванд ва бинобар ин конунхои умумй ном доранд ва
Mei" 1 конунхои махсус, ки барои танзимнамоии намудхои
дуКт' ’ и фаъолияти сохибкорй кабул шудаанд. Ба конунхои
якум, конун дар бораи гарав, дар бораи муфлисшавй,
ГУР бораи реклама, дар бораи хусусигардонй, дар бораи
а дар бораи ракобат, дар бораи асъор ва гайрахоро
почил намудан мумкин аст.
Ба хайси конунхои махсус, конунхо дар бораи бонк,
бораи сармоягузорй, дар бораи сугурта ва гайрахо
баромад менамоянд.
С а н а д х о и зерконунй низ чоии махсусро бинобар
мукаррар намудани асосхои хукукии бозори ягона ишгол

ме"‘1МОд ар ин чо пеш аз хама фармонхои Президент,

юрхои ХУКУМЯТ ва дигар санадхоеро номбар намудан
кар ин хает, ки дар асос ва бахри ичрои Конститутсия,
“ У|1унхо ва фармонхои меъёрии Президенти ЧТ кабул
шудаанд.
Хамчу» санадхои зерконунй санадхои хукукии
чорату муассисахо, кумитахо ва Бонки миллии Чумхурии
точикистон низ баромад менамоянд.
° Макомотхои хокимияти ичроия санадхои меъёриро
шакли карор, фармон, амр, коида, дастурамал ва
Д Оомнома бароварда метавонанд. Кабули санадхои меъёрй
Ш'п шакли мактуб ё телеграмма катъиян манъ аст.
Д Аз руи нишонаи дуюм - санадхои меъёрй - хукукии
пказй ва санадхои танзимнамоии локалиро чудо намудан
Мл1кин аст, ки аз чониби макомотхои марказии идоракунй ё
М>, ки махаллй кабул карда шудаанд. Дар байни санадхои
м еъёрии махаллй чойи асосиро меъёрхои корпоративй
ишгол менамоянд.
Тули солиёни дароз илми хукукй шурави амалияи
чнро ба хайси сарчашмаи хукук эътироф намекард,1
С',рчанде ки дар баробари ин акидахои дигар низ вучуд
Г1,штанд.: Д аР кишвари мо ва дигар давлатхои дорой
Д\ шми хукукй романо - олмонй амалияи судй имруз низ ба
хайси сарчашмаи хукукй кабул нашудааст.

И г • ЗивсС.Л. Источники права. М., 1981. С. 176.

п иг"- Вильнянский С.И.Значение судебной практики в
г р а ж д а н с к о м праве//Ученые труды Виюн. М., 1947.Вып.1Х. С.244.
 Д а р адабиётхои хукукй кайд карда м еш авад, ки
номгуи сарчаш м ахои вучуддош та барои х д л л и бахсхое, ки
д ар зам они хози ра ба вучуд меоянд кодир нестанд ва
бин обар ин зар у р ати татбики ам алияи судй ба хайси
сарчаш м а так о зо м еш авад . 1
Б ар о и хукуки сохибкорй н овоб аста аз бахсхо дар
адабиётхои хукукй, ам алияи судй, сарчаш м аи нихоят
мухими н ав мебош ад.
А малияи судй оиди масъалахои сохибкорй гуногун
мебош ад. Д ар ин чо пеш аз хам а карорхои суди
К онститутсионии Ч ум хурии Точикистонро н ом б ар кардан
зарур аст, ки бевосита ам ал менам оянд ва барои тасдик
эхтиёч надоранд. К ар о р х о и суди К онститутсионй ам алияи
мухими таф сириро доранд.
С удхои ю рисдиксияи умумй хукук доран д карорхои
м аком отхои хоким ияти давлати ро дар бораи сохибкорй
бекор нам оянд.
К ар о р х о и Суди О лй ва Суди Олии И ктисодй барои
фахмиш ва татб и ки якхелаи конунгузорй д ар бораи
сохибкорй аз ахам ият холй нестанд.
Д ар илми хукукш иносй м асъалаи эътирофи назария,
яъне акддахои илм ии олим он, идеяхо, равияхо ба хайси
сарчаш м аи хукук бахснок мебош ад. Эчодиёти хукукии
олим онро д ар д оираи сохибкорй, ки дар ш акли назария
инъикос меёбанд, ба сифати сарчаш маи танзим нам оин
хукукии ф аъолияти сохибкорй эътироф намудан мумкин
аст.
А збаски сохибкорй - ин натичаи истифодаи кобилият
ва ам воли ш ахсони хусусй ва умуман сохаи манфиати хусусй
мебош ад пас, тар ти б оти хукукиро дар ин чо на танхо
м аком отхои расмии д авл атй чорй менамоянд.
Д ар ин чо овардани акидаи Р. Д авидро бам аврид
мешуморем, ки ба ф икри у, хукук гуфта, танхо меъёрхои
хукукй фахмида меш аванд, вале барои онхое, ки вокеиятро
эхсос м енам оянд ва хукукро нисбатан васеътар мефахманд,
н азарияро низ ба хайси сарчаш маи хукук эътироф
менамоянд, чунки назария мафхумхо ва истилоххои

'Ниг.: Топоркин Б.Н. Система источников права: тенденция

развития //Судебная практика как источник права. М. 2000. С. 19.
43
хукукиеро кашф менамояд, ки минбаъд аз чониби
конунгузор истифода мешаванд1.
Дар санадхои расмии хукуки умумй ин масъала ба
таври мусбй халли худро ёфтааст. Масалан, дар моддаи 38
Статуей Суди байналхалкии СММ кайд шудааст, ки
назарияи муттахасисони нисбатан босалохияти миллатхои
гуногун ба хайси воситахои ёрирасони муайянкунандаи
меъёрхои хукукй баромад менамоянд.2
Хангоми истифодаи киёси конун низ зарурати
истифодаи назария ба сифати сарчашмахои хукук ба миён
меояд.
Одат - ин коидаи рафторест, ки бинобар истифодаи
дуру дароз ба хайси танзимкунандаи муносибатхои
чамъиятй баромад менамояд. Ба истилохи одат истилохи
анъана наздик мебошад.
Агар ягон рафтори одамон дар ин ё он бахши
фаъолият аз чониби давлат маъкул шуморида шавад, пас он
хусусияти одати хукукиро пайдо мекунад.
Одати хукукй ба сифати сарчашмаи хукуки
сохибкорй баромад менамояд. Одати хукукй бо рохи
пайваст намудани ду чузъ ба вучуд меояд: чузъи дохилй,
яъне аз чониби иштирокчиёни муносибатхои чамъиятй риоя
намудани коидаи муомилот ва чузъи берунй, яъне ба он
додани кувваи хатмй тавассути меъёрхои хукукй.
Одати муомилоти корй гуфта, коидаю рафтореро
меноманд, ки дар ин ё он бахши фаъолияти сохибкорй васеъ
истифода мешаванд ва бо конунгузорй пешбинй шудаанд.
Баъзе меъёрхои конунгузории гражданй ба одатхои
муомилоти корй хавола мекунанд.
Одатхои муомилоти корй дар муносибатхои савдои
байналмилалй мавриди истифодаи васеъ карор дода
шудаанд.
Одатро аз расму таомул фарк кардан зарур аст.
Такозои муносибати тафрикавй ба ин истилоххо аз
Конвенсияи СММ дар бораи Шартномаи байналмилалии
хариду - фуруш бармеояд (1980 с.). Дар м. 9 Конвенсия кайд

1 Ниг.: Давид Р. Основные правовое системы современности. М.:

1988. С. 193.
2 Международное публичное право. Сборник документов. М.: 1996
Т.1. С. 14.
44
карда ш удааст, ки “Тарафхо ба одати дилхохе, ки нисбати
он созиш ба даст овардаанд аловдманд м ебош анд ва ам али
онро дар муносибати байнихамдигарй м укаррар
менамоянд” .
Одатхои муомилоти корй - коидаи умумие
мебошанд, ки дар конун тачассум наёфта бошанд хам, вале
барои гатбики меъёри диспозитивй истифода мешаванд,
агар бо конун ё созиши тарафх,о чизи дигаре мукаррар
нашуда бошад.
Ш.М. Менглиев якчанд аломатхои одатро пешниход
намудааст, ки чавобгуи талаботи замон мебошанд1. Дар
баробари ин муаллиф дар бораи одатхои хукукй, одатхои
муомилоти корй, расму таомул ва гайрахо фикрхои чолиб
иброз доштааст.
Расму таомул низ ба сифати коидаи гашаккулёфта
баромад менамоянд ва аз одати муомилоти корй бо он фарк
мекунанд, ки тарафхо хангоми бастани шартнома бевосита
ба зарурати истифодаи онхо ишора менамоянд.
Одатхои муомилоти кориро хамчун меъёри хукукие,
ки бо истилохи танзимнамоин умумй фаро гирифта
мешаванд, эътироф намуда, расму таомулро ба чунин сифат
намешиносанд2.
Расму таомул бо иродаи тарафхо дар шартнома
дохил карда мешаванд.
Асос барои татбики расму таомул мачмуаи расму
таомули савдои байналхалкй баромад мекунанд. Онхо барои
тартиб додани шартхои шартнома хамчун намуна баромад
мекунанд.

'Ниг.: Менглиев Ш.М. Международное частное право. Душанбе

«Деваштич-2002 ». С. 132-144.
2Ниг.: Зыкин И.С. Обычай и обыкновение в международной
торговле. М.: 1983.
45
 БОБИ 4
ХОЛАТИ Х У КУ КИ И С О Х И БК О Р

§ 1. Хукук ба фаъолияти сохибкорй: асосхои ба вучудой ва

тарзхои амали намудани он

Машгул шудан ба фаъолияти сохибкорй яке аз

хукукхои асосй ва озодихои инсон ва шахрванд мебошад.
Конститутсияи Ч,умхурии Точикистон ба хар як кас хукуки
озодона истифода намудани кобилият ва амволи хешро
бахри фаъолияти сохибкорй ва фаъолияти дигари бо конун
манънашуда пешниход намудааст. Озодона ба амал
баровардани фаъолияти сохибкорй чузъи таркибии
принсипи Конститутсионии озодии иктисодй ва сохибкорй
мебошад (м. 12 Конститутсияи Чумхурии Точикистон).
Хукуки машгул шудан ба фаъолияти сохибкорй
якчанд пахлухоро дар бар мегирад, аз чумла интихоби
озодонаи самти фаъолият, намуд ва шакли фаъолияти
сохибкорй. Фаъолияти сохибкорй дар самти истехсолот,
савдо ё расонидани хизмат сурат гирифтанаш мумкин аст.
Шахрванд хукук дорад ба ин ё он намуди фаъолияти
сохибкорй, аз кабили фаъолияти бонкй, сугуртавй, биржавй
ва ё ба истехсоли намуди алохидаи махсулот ва гайра
машгул шавад. Шахрванд дар баамалбарории фаъолияти
сохибкорй озод буда, метавонад онро дар шакли инфиродй,
яъне бидуни таъсиси шахси хукукй ё бо таъсиси шахси
хукукй амалй гардонад. Хангоми таъсис додани шахси
хукукй шахрванд хукуки мустакилона интихоб намудани
шакли ташкили - хукукии ташкилотро, ки конун пешбинй
намудааст, дорад. Дар баробари шахрвандони ватанй
шахрвандони хоричй низ метавонанд ба фаъолияти
сохибкорй машгул шаванд'.
Конун дар шаклхои алохида ба амал баровардани
фаъолияти муайяни сохибкориро махдуд мекунад. Масалан,
Конун “Дар бораи фаъолияти аудиторй” мукаррар
менамояд, ки ташкилоти аудиторй дар хамаи шаклхои

■Ниг.: Раджабов М.Н. Гражданско - правовой статус иностранцев

в Республике Таджикистан.Душанбе «Ирфон», 2004.С.139-140.
46
ташкилй-хукукй, ба истиснои намъияти сахомии шакли
кушода, таъсис дода мешавад.
Шартхои хукукй барои огоз намудани фаъолияти
сохибкорй бо конунгузории чорй мукаррар карда шудаанд.
Табиати хукукии принсипи озодии сохибкорй чунин
маъно дорад, ки чамъият талаботхои табиии инсонро оиди
ба амал баровардани манфиатхои иктисодие, ки бо ба даст
овардани даромади шахсй, таъмини заминаи моддй барои
амали намудани фаъолияти сохибкорй ва ба даст овардани
дигар самарахои мусбй, ки ба таъмини боигарии чамъият
алокаманд мебошанд, эътироф менамояд.
' Фаъолияти сохибкорй бо максади химояи сохти
конститутсионй, ахлок, бехатарй, хифзи хаёт, саломатй,
хукук, манфиат ва озодихои дигар шахсон, таъмин намудани
манфиатхои мудофиаи кишвар ва бехатарии давлат, хифзи
мухити зист, арзишхои маданй, рох надодан ба
суиистеъмоли холати бартариятнок дар бозор ва ракобати
бевичдонона махдудиятхо мукаррар менамояд (к 3 м. 14
Конститутсияи Ч,Т; к 3 м. 3 КГ ЧТ).
Ба сифати махдудиятхо инчунин шартхои огоз
намудани фаъолияти сохибкориро низ дохил намудан
мумкин аст. Аз чумла:
- кобилияти шахрвандои ва ташкилотхо барои ба
сифати субъекти хукук баромад намудан;
- кайди давлатии субъекти фаъолияти сохибкорй;
- гирифтани ичозатномаи махсус барои машгул
шудан ба намудхои алохидаи фаъолияти сохибкорй.
Дар сурати ба амал баровардани фаъолияти
сохибкорй бидуни бакайдгирии давлатй ё ичозатномаи
махсус чунин фаъолият гайриконунй махсуб шуда, барои он
чавобгарии чиноятй мукаррар шудааст1.
Хукук ба фаъолияти сохибкорй кисми таркибии
Кобилияти хукукдории шахрвандон ( м 19 КГ ЦТ) ва
шахрвандони хоричй низ мебошад. Дар Чумхурии
Точикистон шахрвандони хоричй низ метавонанд ба
фаъолияти сохибкорй машгул шаванд ба истисной
шахрвандони он давлатхое, ки нисбати онхо реторсия
татбик карда шудааст2.

'Ниг.: Тафсири кодекси Чиноятии Ч,Т. Душанбе 2006. С.559 .

2Ниг.:Менглиев Ш.М. Асари зикршуда. С. 232-238.
47
 Бинобар ин танхо шахрванде, ки дорой кобилияти
иурраи амалкунй мебошанд ба фаъолияти сохибкорй
машгулшуда метавонаид.
Кобилияти хукукдории ташкилотхои тичоратй бошад
мутобики кисми 2 моддаи 51 КГ Ч,Т аз лахзаи кайди давлатй
ба вучуд меояд. Дар адабиётхои хукукй ин кисмати
конунгузории гражданй зери шубха гузошта шудааст. Дар
хакикат кайд бояд кард, ки кайди давлатии ташкилоти
тичоратй ин тасдик намудани иттилооти муайян дар бораи
шахси хукукй ва хамин тарик химояи манфиатхои чамъиятй
мебошад ва набояд хамчун шарти машгул шудан ба
фаъолияти сохибкорй, бахо дода шавад.
Талаботи кайди давлатй хам ба шахрвандон ва хам
ба шахсони хукукй дахл дорад (М. 24 ва 51 КГ Ч,Т), чунки ин
талабот барои бахисобгирй ва назорати онхо зарур аст1.
Конунгузорй дар бораи кайди давлатй аз КГ ЧД\ Конун
«Дар бораи бакайдгирии давлатии шахсони хукукй ва
сохибкорони инфиродй» (19 майи соли 2009, № 508) ва
Карори Хукумати Чумхурии Точикистон аз 30 - уми майи
соли 2008, тахти раками 273 «Дар бораи тартиби гирифтани
патент аз чониби шахрвандоне, ки фаъолияти сохибкориро
бидуни таъсиси шахси хукукй ба амал мебароранд» ва дигар
санадхои хукукй иборат аст.
Бакайдгирии давлатй мувофики иринсипи «равзанаи
ягона» аз чониби макомоти андоз ба амал бароварда
мешавад.
Бакайдгирии давлатй аз чониби макомоти
анчомдихандаи бакайдгирии давлатй мувофики принсипи
«равзанаи ягона» бе гузаронидани экспертизаи хукукии
хуччатхои пешниходгардида амалй гардонида мешавад.
Бакайдгирии давлатй мувофики принсипи «равзанаи
ягона» мазмуни зеринро дорад:
1) барои бакайдгирии давлатй аризадихан
хуччатхои пешбининамудаи Конуни мазкурро танхо ба
макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй аз руи
махаллй чойгиршавии (сурогаи) шахси хукукй (махаллй
зйсти рохбари шахси хукукй), махаллй зисти (фаъолияти)

‘Муфассалтар ниг.: Исмоилов Ш.М. Правовые аспекты

государственной регистрации юридических лиц в Республики
Таджикистан // Предпринимательское право, 2008. №1.С.39-45.
48
сохибкорй инфиродй, махдлли чойгиршавии (сурогаи)
филиал ё намояндагии итхси хукукии хоричй (махалли
зисти рохбари филиал ё намояндагии шахси хукукии хоричй)
пешниход менамояд. Барои дурустии хуччатхои
пешниходгардида ва пуррагии маълумоти дар онхо
инъикосёфта аризадиханда тибки конунгузории Чумхурии
Точикистон чавобгариро ба зимма дорад;
2) макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй
маълумотро дар бораи шахси хукукй, сохибкорй инфиродй,
филиал ё намояндагии шахси хукукии хоричиро ба Фехристи
ягонаи давлатй ворид намуда, хуччати тасдиккунандаи
бакайдгирии давлатиро медихад. Бакайдгирии давлатй дар
Фехристи ягонаи давлатй бакайдгирии яквактаро дар
макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй, макомоти
давлатии омор ва макомоти сугуртаи ичтимоии давлатиро
дар назар дорад.
3) хангоми бакайдгирй дар Фехристи ягонаи давлатй
ба субъектхо Раками ягонаи мушаххас дода мешавад, ки
барои хар як шахси хукукй, сохибкорй инфиродй, филиал ва
намояндагии шахси хукукии хоричй такрорнашаванда
мебошад. Раками ягонаи мушаххас хам барои бакайдгирй
дар Фехристи ягонаи давлатй, хам барои кайди бахисобгирй
дар макомоти давлатии омор ва макомоти сугуртаи
ичтимоии давлатй истифода бурда мешавад.
Макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй:
1) дар муддати се руз пас аз анчом додани
бакайдгирии давлагй маълумоти ба Фехристи ягонаи
давлатй воридкардашударо ба макомоти давлатии омор ва
макомоти сугуртаи ичтимоии давлатй дар шакли электронй
мефиристад;
2) дастрасии гирифтани маълумот аз Фехристи ягонаи
давлатй барои макомоти давлатии омор ва макомоти
сугуртаи ичтимоии давлатй таъмин менамояд.
Раками ягонаи мушаххас танхо як маротиба хангоми
бакайдгирии аввалия дода мешавад, дар тамоми давраи
фаъолият бояд тагйир наёбад ва дар мавриди бекор
гардидани бакайдгирии субъекти мушаххас ба дигар субъект
дода нашавад.
Субъектхои бакайдгирнфташуда ухдадор аст, ки раками
ягонаи мушаххаси худро дар мукотибаи худ бо шахсони
сеюм нишон диханд.
49
 Макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй
Хангоми додани хуччати тасдиккунандаи бакайдгирии
давлатии шахси хукукй, сохибкорй инфиродй, филиалхо ва
намояндагихои шахсони хукукии хоричй онхоро дар бораи
ухдадории пешниход намудани хисоботи давлатии
мукарраргардида ба макомоти давлатии омор, сугуртаи
ичтимоии давлатй бо рохи кайд намудани ин ухдадорй дар
хуччати тасдиккунандаи бакайдгирии давлатй хабардор
мекунад (м. 4 Конун «Дар бораи бакайдгирии давлатии
шахсони хукукй ва сохибкорони инфиродй»).
Макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй
макомоти андози Чумхурии Точикистон мебошад.
1. Макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй
дорой ваколатхои зерин мебошад:
1) пешбурди сиёсати ягонаро дар сохаи бакайдгирии
давлатии шахсони ХУКУКЙ, сохибкорони инфиродй,
филиалхо ва намояндагихои шахсони хукукии хоричй
таъмин менамояд;
2) Пешбурди Фехристи ягонаи давлатиро амалй
месозад ва дастрас будани маълумоти онро таъмин
менамояд;
3) шакли аризахоро барои бакайдгирии давлатй,
ворид намудани тагйиру иловахо ба Фехристи ягонаи
давлатй, инчунин шакли хуччатхои тасдиккунандаи
бакайдгирии давлатии шахсони хукукй, сохибкорони
инфиродй, филиалхо ва намояндагихои шахсони хукукии
хоричиро мукаррар менамояд;
4) маълумотро дар бораи шахсони хукукии ба
кайдгирифгашуда, аз нав ташкилгардида ва
бархамдодашуда, сохибкорони инфиродии ба
кайдгирифташуда ва фаъолияташон катъгардида,
намояндагихои таъсисдодашуда ва фаъолияти худро
катънамудаи шахсони хукукии хоричй, тагйир ёфтани
маълумоти ба Фехристи ягонаи давлатй воридгардидаро дар
сомонаи расмии худ чойгир намуда, онро мунтазам нав
мегардонад;
5) дигар ваколатхоро тибки конунгузории Ч,Ум ХУрии
Т очикистон ам алй менамояд.
Макомоти андози Вилояти Мухтори Кухистони
Бадахшон, вилоятхо, шахри Душанбе ва шахру нохияхо
дорой ваколатхои зерин мебошанд:
50
 1) бакайдгирии давлатии шахсони хукукй,
сохибкорони инфиродй, филиалхо ва намояндагихои
шахсони хукукии хоричиро амалй менамоянд ва хуччати
тасдиккунандаи бакайдгирии давлатиро медиханд;
2) маълумотро дар бораи бакайдгирии давлатй ба
Фехристи ягонаи давлатй ворид менамоянд;
3) ба Фехристи ягонаи давлатй тагйиру иловахоро
ворид менамоянд;
4) нусха ва маълумотномаро аз Фехристи ягонаи
давлатй тибки тартиби мукаррарнамудаи Конуни мазкур
медиханд;
' 5) дигар ваколатхои пешбининамудаи Конуни
мазкурро амалй менамоянд (м. 5 Ь^онун «Дар бораи
бакайдгирии давлатии шахсони хукукй ва сохибкорони
инфиродй»).
Бакайдгирии давлатии ташкилоти тичоратй дар чойи
макомоти ичроияи ин ташкилот ба амал бароварда
мешавад. Барои ба кайдгирии ташкилоти тичоратй ариза
дар бораи бакайдгирй пешниход карда мешавад, ки ба он
суратмачлиси мачлиси муассисон ё (ва) шартномаи таъснс
замима карда мешавад. Кайди давлатй дар мухлати то 5 рузи
корй аз лахзаи пешниход намудани хуччатхои
нишондодашуда ва пардохти бочи давлатй анчом дода
мешавад (м. 10 Конуни ЧТ «Дар бораи бакайдгирии
давлатии шахсони хукукй ва сохибкорони инфиродй»),
Чунин тартиби бакайдгирии давлатй аёнй - меъёрй
номнда мешавад ва чунин маъно дорад, ки давлат аз
дахолати бевосита ба ин тартибот даст мекашад ва ин
талабот ба маънои ичозатдихй набояд фахмида шавад.
Санади кайди давлатй маънои ба шахсони хукукй пешниход
намудани ваколати махсусро барои машгул шудан ба
фаъолияти сохибкорй надошта, балки дохил намудани
маълумот оиди ташкилоти тичоратй дар фехристхои давлатй
мебошад1.
Хангоми анчом додани кайди давлатй, макомоти
бакайдгиранда бояд ба се масъала диккат дихад, аз чумла:
- хуччатхои таъсисй бояд ба талаботхои конунгузор
мУВофик бошанд;

Рахимов М.З. Асари зикршуда. С.37-60.

51
 - маълумогхое, ки дар хуччатхои бакайдгирй
омадаанд дурустанд;
- тартиби бо конун мукарраршудаи таъсиси
ташкил отхои тичоратй пурра риоя шуда, сармояи
оинномавй ва розигии макомоти ваколатдори давлатй вучуд
дорад.
Кайди сохибкорй инфиродй аз чониби макомоти •
андози махалли чойи истикомати доимии шахрвандон ба
амал бароварда мешавад. Кайди давлатии сохибкорй
инфиродй бо гирнфтани патент ё шаходатнома ва дохил ■
намудани у ба Фехрист тасдик карда мешавад.
Шахрвандон ба хама навъи фаъолияти бо конун манъ
нашуда машгул шуда метавонанд. Агар дар шаходатномаи
бакайдгири намуди алохидаи фаъолият нишон додашуда
бошад, пас ин чунин маъно дорад, ки шахрванд дорой
кобилияти махсуси хукукй мебошад.
Шахрвандон, ба истиснои холатхои пешбининамудаи
конунгузорй, метавонанд аз лахзаи бакайдгирии давлатй
бидуни таъсиси шахси хукукй ба фаъолияти сохибкорй
машгул шаванд.
Кайди давлатии сохибкорони инфиродй хусусияти
озод дошта, дар бакайдгирй ба сифати сохибкорй инфиродй
ифода ме ёбад.
Нисбати фаъолияти сохибкории шахрвандон, ки
бидуни таъсиси шахси хукукй ба амал бароварда мешавад,
агар аз конунхо ё мохияти муносибати хукукй тартиби
дигаре барнаояд, пас нисбати онхо коидахое истифода
мешаванд, ки фаъолияти ташкилотхои тичоратиро танзим
менамоянд.
Шахрвандони зерине, ки фаъолияти сохибкории
зайлро бидуни таъсиси шахси хукукй анчом медиханд, аз
бакайдгирии давлатй озод карда мешаванд:
а) дар хайати хочагии дехконй (фермерй) (Конуни
Чумхурии Точикистон «Дар бораи хочагихои дехконй
(фермерй)» аз 19 майи соли 2009);
б) шахрвандоне, ки дар асосй шартномаи пудраг ва
шартномахои дигари хукуки гражданй корхои якдафъаинаро
анчом медиханд;
в) шахрвандоне, ки дар баробари шабакаи савдои
яклухту чакана бо фуруши амволи ба онхо тааллукдошта,
инчунин махсулотн истехсолкарда, коркард, харидашуда, аз
52
чумла молхои саноатию озукаи воридотй дар чойхои махсус
барои ин максад чудогардида ё аз тарики магозахои
комиссионй машгуланд;
г) шахрвандоне, ки даромади аз анчоми кор в
х и з м а т р а с о н й бадастовардаашон
соле аз бист маоши хддди
акал зиёд н ес т.
Шахрвандони мазкур ба сифати андозсупоранда ва
тарти биандозбандии онхо мутобики конунхои андоз ба кайд
шрифта мешаванд.
Шахрвандоне, ки бидуни таъсиси шахси хукукй ба
фаъолияти сохибкорй машгуланд, дар асоси патента
харидааш он амал мекунанд. Патент шаходатномаи ба
сифати сохибкор ба кайди давлатй гирифта шудани
ш ахрванд мебошад, ки барои машгул шудан ба фаъолияти
сохибкории дар патент пешбинигардида хукук медихад.
Тартиби додани патент ва маблаги бочи патентро Хукумати
Чумхурии Точикистон муайян менамояд.
Мутобики замимаи 1 бо карори Хукумати Чум*урии
Точикистон аз 30 - уми майи соли 2008, тахта раками 273
коидаи додани Патент ва Шаходатнома оиди бакайдгирии
шахсони чисмонй ба хайси сохибкорони инфиродй, ки
фаъолияти сохибкориро бидуни таъсиси шахси хукукй ба
амал мебароранд, «Дар бораи бакайдгирии давлатии
шахсони хукукй ва сохибкорони инфиродй» номгуи
намудхои фаъолияти сохибкорие номбар карда шудааст, ки
барои ба амал баровардани онхо гирифтани патент зарур
мебошад.
Патент ба шахсе дода мешавад, ки бо тартиби
мукаррарнамудаи конунгузорй аз кайди давлатй гузашта
бошад. Агар ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй
якчанд намуди фаъолиятеро дар бар гирад, ки барои хар
кадоми онхо гирифтани патента алохида зарур аст, пас
чунин фаъолият аз лахзаи гирифтани патент хамчун
фаъолияти расмй эътироф карда мешавад.
Хамзамон барои хар корманди кироя ва аъзои оила,
ки мехнатй онхо дар фаъолияти сохибкорй истифода
мешавад, гирифтани патента алохидаро талаб менамояд.
Бо К^арори Хукумати ЧУм*УРии Точикистон аз 30
майи соли 2008 тахти раками 273 замимаи 3 ба карори дар
боло шпора шуда намудхои фаъолияти сохибкорие, ки
пардохти андози даромад дар асоси патент ва
53
коэффисентхои минтакдвй ба амал бароварда мешаванд,
мукаррар карда шудааст. Чунин хуччатхо ба шахсони
чисмоние дода мешавад. ки фаъолияти сохибкориро бидуни
таъсиси шахси хукукй ба амал мебароранд.
Бакайдгирии давлатии шахси вокей ба сифати
сохибкорй инфиродй дар замони имруза мутобики Конуни'
ЧТ «Дар бораи бакайдгирии давлатии шахсони хукукй ва
сохибкорони инфиродй» бо тартиби зерин ба амал
бароварда мешавад.
Бакайдгирии давлатии шахси вокеиро ба сифати
сохибкори инфиродй макомоти анчомдихандаи бакайдгирии
давлатй дар муддати се рузи корй аз рузи пешниход
намудани хуччатхои зарури амалй мегардонад.
Бакайдгирии давлатии шахси вокей ба сифати
сохибкорй инфиродй дар махалли зисти (сурогаи) у хангоми
гирифтани Шаходатнома дар бораи бакайдгирии давлатии
шахси вокей ба сифати сохибкорй инфиродй ё дар махалли
анчомдихии фаъолияти сохибкории у хангоми гирифтани
Патент барои хукуки амалй гардонидани фаъолияти
сохибкории инфиродй анчом дода мешавад.
Агар пас аз ба охир расидани мухдати дар кисми 1
моддаи мазкур нишондодашуда макомоти анчомдихандаи
бакайдгирии давлатй Карорро дар бораи бакайдгирии
давлатй ё рад кардани бакайдгирии давлатии шахси вокей
ба сифати сохибкорй инфиродй кабул накарда бошад,
макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй ухдадор аст,
бе таъхир пас аз гузаштани мухдати дар боло
нишондодашуда ба Фехристи ягонаи давлатй маълумотро
дар бораи шахси вокей ба сифати сохибкорй инфиродй
ворид созад ва ба аризадиханда хуччати тасдиккунандаи
бакайдгирии давлатии шахси вокеиро ба сифати сохибкори
инфиродй дихад ё онро ба сурогаи дар ариза
нишондодашуда фиристад (м. 21 Конуни ЧТ «Дар бораи
бакайдгирии давлатии шахсони хукукй ва сохибкорони
инфиродй»).
Барои амалй гардонидани бакайдгирии давлатии
шахси вокей ба сифати сохибкори инфиродй ба макомоти
анчомдихандаи бакайдгирии давлатй хуччатхои зерин
пешниход карда мешаванд:
1) ариза барои бакайдгирии давлатии шахси вокей
сифати сохибкори инфиродй аз руи шакли тасдикнамудаи
54
м а к ,о м о т и анчомдихандаи бакайдгирии давлатй. Дар ариза
м а ъ л у м о т и зерин нишон дода мешавад:
а) ному насаби шахси вокей;
б) махалли зисти (сурогаи) шахси вокей барои
г и р и ф т а н и Шаходатнома дар бораи бакайдгирии давлатии
ш а х с и в о к е й ба сифати сохибкори инфиродй, махалли
(с у р о г а и ) ф а р з и и анчомдихии фаъолияти сохибкории шахси
вокей барои гирифтани Патент барои хукуки амалй
г а р д о н и д а н и фаъолияти сохибкории инфиродй, маълумот
б а р о и тамос бо шахси вокей;
в) раками мушаххаси андозсупорандаи (РМА) шахси
вокей;'
г) намуди (намудхои) асосии фаъолияти сохибкории
инфиродй, ки шахси вокей хохиши анчом додани онро
(онхоро) дорад;
д) санаи пешниход гардидани ариза ва имзои
аризадиханда.
2) нусхаи хуччате, ки шахсияти шахси вокеиро тасдик
мекунад, инчунин ду расмй андозаи 4x6;
3) нусхаи хуччате, ки дар асосй он ба шахси вокеии
хоричй сукунат ва амалй намудани фаъолияти сохибкорй
дар худуди Ч,умхурии Точикистон ичозат дода шудааст
(раводид, варакаи бакайдгирй, ичозатномаи икомат;
4) пардохтномаи (квитансия) бочи давлатй, ё
пардохтномаи (квитансия)-и пешпардохти маблаги Патент
барои хукуки амалй гардонидани фаъолияти сохибкории
инфиродй барои шумораи муайяни мох (мухлати амалй
Патент) - барои шахсоне, ки хохиши гирифтани Патент
барои хукуки амалй гардонидани фаъолияти сохибкории
инфиродиро доранд (м. 22 Конуни ЧТ «Дар бораи
бакайдгирии давлатии шахсони хукукй ва сохибкорони
инфиродй»),
Хуччатхои тасдиккунандаи бакайдгирии давлатии
шахси вокеиро ба сифати сохибкори инфиродй
Шаходатнома дар бораи бакайдгирии давлатии шахси вокей
ба сифати сохибкори инфиродй ва ё Патент барои хукуки
амалй гардонидани фаъолияти сохибкории инфиродй
мебошанд.
Шахси вокей метавонад фаъолияти сохибкории
инфиродиро дар асосй ПатеНт барои хукуки амалй
гардонидани намудхои фаъолияти сохибкории инфиродй
55
тибки руйхате, ки аз чониби Хукумати Чумхурии 1
Т очикистон тасдик, мешавад, амалй намояд.
Шаходатнома дар бораи бакайдгирии давлатии щ
шахси вокей ба сифати сохибкорй инфиродй хуччате I
мебошад, ки барои машгул шудан ба хама намудхои
фаъолияти сохибкорй хукук медихад, агар санадхои меъёрии |
хукукии Чумхурии Точикистон тартиби дигареро пешбинй 1
накарда бошанд.
Шахси вокей наметавонад дар як вакт хам сохиби
патент барои хукукй амалй гардонидани фаъолияти j
сохибкории инфиродй ва хам сохиби шаходатнома дар
бораи бакайдгирии давлатии шахси вокей ба сифати
сохибкорй инфиродй бошад.
Дар холати гум кардани патент барои ХУКУКИ амалй
гардонидани фаъолияти сохибкории инфиродй ё
шаходатнома дар бораи бакайдгирии давлатии шахси вокей
ба сифати сохибкорй инфиродй, сохибкорй инфиродй хукук
дорад ба макомоти анчомдихандаи бакайдгирии давлатй
барои гирифтани нусхаи (дубликати) он мурочиат намояд.
Нусхаи (дубликати) патент барои хукукй амалй гардонидани :
фаъолияти сохибкории инфиродй ё шаходатнома дар бораи
бакайдгирии давлатии шахси вокей ба сифати сохибкорй
инфиродй дар асоси аризаи сохибкорй инфиродй дар
муддати ду рузи кори аз рузи пешниходи ариза бо кайди
«Нусха (дубликат)» дода мешавад. Ба ариза эълон дар бораи
аз зътибор сокит донистани шаходатнома ё патента
гумшуда, ки дар яке аз воситахои ахбори оммаи чумхуриявй
нашр гардидааст, замима мегардад (м. 23 Крнуни ЧТ «Дар
бораи бакайдгирии давлатии шахсони хукукй ва
сохибкорони инфиродй» Конуни ЧТ «Дар бораи
бакайдгирии давлатии шахсони хукукй ва сохибкорони
инфиродй»).
Мутобики кисми 2 моддаи 31 КА ЧТ бар хилофи
тартиботи мукаррнамудаи бакайдгирй ва гирифтани
ичозатнома ё дигар хуччат ба фаъолияти сохибкорй машгул
шудани шахси вокей боиси хамчун сохибкорй инфиродй
эътироф накардани чунин шахси бо максади андозбандй
асос нгуда наметавонад». Чунин тартибот дар конунгузории
гражданй низ мукаррар карда шудааст, яъне агар шахрванд
ба фаъолияти сохибкорй бидуни бакайдгирй (ичозатнома)
машгул шавад ё ин намуди фаъолият дар шаходатнома
56
 НИШОН дода нашуда бошад, хангоми ба вучуд омадани бах,с
дар хусусй озод шудан аз чавобгарй наметавонад нисбати
а х д х ° и бастааш ба он хавола кунад, ки сохибкор намебошад.
Дар ин холат суд нисбати ахдхои бастаи у он коидаю
меъёрхои конунгузории гражданиро татбик менамояд, ки ба
фаъолияти сохибкорй бахшида шудаанд.
Ичозатдихй низ фаъолияти макомоти махсуси
давлатй мебошад, ки дар натичаи он ба субъектони
фаъолияти сохибкорй ичозатнома дода мешавад. Храмин
тарик, номгуи фаъолияте, ки дар конуни махсус пешбинй
шудаанд, танхо дар асосй ичозатнома ба амал бароварда
мешаванд. Ичозатдихй гуфта, розигиро меноманд, ки бахри
ба амал баровардани намудхои алохидаи фаъолият бо
шартхои дар он пешбинишуда хосил мегардад. Намудхои
фаъолияте, ки дар асосй ичозат ба амал бароварда мешаванд
допиши махсусро талаб менамоянд ва чун коида фаъолияти
сердаромад низ мебошанд. Давлат бахри таъмин намудани
манфиатхои чамъиятй дар бахши мудофиаи мамлакат,
истехсоли лавозимоти харбй ва ё ба максади чорй намудани
назорати махсус аз болои фаъолияти муайян ва ба максади
хифзи манфиатхои шахрвандон гирифтани ичозатномаро
талаб менамояд.
Ичозатдихй барои машгул шудан ба фаъолияти
муайяни сохибкорй, аз кабили, фаъолияти тиббй ё
мушовири хукукй ё барои ба амал баровардани амалй
алохида дар дохили як намуди фаъолият ба амал бароварда
мешавад.
Хамин тарик, шахрванд новобаста аз кайди давлатй
б а хайси сохибкори инфиродй дар доираи кобилияти
умумии хукукй хамчун дорандаи хукук барои машгул шудан
б а фаъолияти сохибкорй бокй мемонад.
Талаботи кайди давлатии сохибкори инфиродй бахри
машгул шудан ба фаъолияти сохибкории коллективй вучуд
Дорад, масалан, барои ба амал баровардани фаъолияти
сохибкорй дар шаклхои ширкати хочагй чун коида
муассисони ширкати пурра сохибкорони инфиродй ё
ташкилотхои тичоратй мебошанд (м.69 КГ ЦТ).
Бинобар ин шахрванд ва хамкорон сараввал бояд ё
ташкилоти тичоратиро таъсис диханд ё ба хайси сохитбкори
инфиродй аз кайд гузаранд ва танхо баъд аз ин метавонанд
,ПнРкати хочагиро таъсис диханд
57
 Ичозатнома - гуфта розигии махсусро меноманд, ки
барои ба амал баровардани намуди мушахаси фаъолият бо
риояи хатмии талабот ва шартхои ичозат аз чониби
макомоти ичозатдихднда ба шахси хукукй ё сохибкори
инфиродй дода мешавад (к 1 м. 1. Конуни Чумхурии
Точикистон «Дар бораи ичозатдихии намудхои алохидаи
фаъолият»),
Зери мафхуми ичозатдихй - чорабинихое фахмида
мешаванд, ки бо пешниход намудани ичозатнома, аз нав ба
расмият даровардани хуччатхое, ки ичозатномаро тасдик
менамоянд, боздоштан ва аз нав огоз намудани амалй
ичозатнома, бекор намудан ва назорати макомотхои
ичозатдиханда аз руи риояи талабот ва шартхои
ичозатнома, хангоми амалй намудани фаъолияти
ичозатидихи фахмида мешавад (6.4 м.1 Конуни Ч,Т « Дар
бораи ичозатдихии намудхои алохидаи фаъолият»).
Як катор намудхои алохидаи фаъолияте, ки зарурати
ичозатномаро такозо менамоянд, дар моддаи 17 Конуни
мазкур мукаррар карда шудаанд, аз чумла фаъолияти,
алокаманд бо пахн намудани воситахои ракамй, воситахои
низоми иттилоотй, имзои электронии раками, воситахои
химояи иттилооти махфй, истехсоли лавозимот ва техникаи
харбй, таъмири лавозимот ва техникаи харбй, истифодаи
объектхои истехсолии тарканда, тиббй, хизмаграсонии
наклиётй, аудиторй ва хоказо.
Намудхои алохидаи фаъолият, аз кабили фаъолияти
биржавй, бонкй, сугурта, иктисоди беруна бо конунхои
алохида танзим мешаванд.
Азбаски ичозатдихй чораи дахлдори махдуд намудани
озодии фаъолияти сохибкорй мебошад, бинобар ин таъмини
адолат дар ин самт зарурати кабули конунеро дорад, ки дар
он принсипхои умумй ва талаботи мушахасро ба тартиби
ичозатдихи иешбинй мекарда бошад. Дар моддаи 4 Конун
меъёрхои муайян кардани намудхои фаъолияте, ки
барояшон ичозатнома дода мешавад мукаррар карда
шудаанд. Масалан, намуди фаъолияте, ки ба амал
баровардани он боиси расонидани зарар ба хукук,
манфиатхои конунй, саломатии шахрвандон, мудофиа ва
бехатарии давлат, мероси мадании халкхои Чумхурии
Точикистон мегарданд ва танзими онхо бо дигар усулхо
багайр аз ичозатдихй имконнопазир мебошад.
58
 Ичозатдихй ба як кдтор принсипхо асос меёбад, ки
дар конун мукаррар карда шудаанд, аз чумла;
- таъмин намудани фазой ягонаи иктисодй дар худуди
Чумхурии Точикистон;
- мукаррар намудани номгуи ягонаи намудхои фаъолияте, ки
ичозатномаро талаб менамоянд;
- мукаррар намудани тартиби ягонаи ичозатдихй дар худуди
Чумхурии Точикистон;
- м укаррар намудани тал абот ва ш арти махсуси ичозатдихй
ба нам удхои алохидаи фаъолият;
- ошкоро ва шафоф будани ичозатдихй;
- риояи конуният хан гом и ба амал баровардан и ичозатдихй.
Ичозатнома пеш аз хама нишонахои микдориро дар
бар мегирад, аз чумла, вакт, ХУДУД ва дигар доирахои ба
амал баровардани намуди фаъолият. Шартхои дигар ба худи
сохибкор дахл доранд ва номгуи ваколатхоеро дар бар
мегиранд, ки барои ба амал баровардани намуди фаъолияти
ичозат додашуда зарур мебошанд. Барои ба амал
баровардани намудхои алохидаи фаъолияте, ки донишу
малакаи махсусро талаб менамоянд, сохибкорй инфиродй ё
корманди ташкилоти тичоратй бояд хуччати
тасдиккунандаро пешниход намоянд ё ин ки дар
ташкилотхое, ки аз чониби макомоти ичозатдихй
ваколатдор карда шудаанд, аз санчиш гузаранд. Тазаккур
додан зарур аст, ки ин шарти иловагии гирифтани
ичозатнома мебошад.
Дар баъзе холатхо конун талаб менамояд, ки хангоми
ба амал баровардани фаъолияти муайяне, ки дар асоси
ичозат ба амал бароварда мешавад, сохибкор набояд хукукй
ба дигар фаъолият машгул шуданро дошта бошад. Масалан,
фаъолияти бонкй, аудиторй ва хоказо.
Хамин тарик, намуди муайяни фаъолият- фаъолияти
истисноии субъекта сохибкорй мегардад.
Ичозатнома ба мухлати 5 сол дода мешавад.
Макомотхои ичозатдиханда Фехристи ичозатномахоро пеш
мебаранд. Макомоти ичозатномадиханда ухдадор аст, ки
мухлати аз чониби ичозатномадор бартараф кардани
конуншиканиро, ки боиси боздоштани амалй ичозатнома
гардидааст, мукаррар намояд. Мухлати нишондодашуда
набояд аз се мох зиёд бошад. Агар ичозатномадор
Конуншиканихои мазкурро дар мухлати мукарраршуда
59
ислох, накарда бошад, макомоти ичозатномадиханда
ухдадор аст ба суд мурониат намуда, бекор кардани
ичозатномаро талаб намояд. (к.2 м. 14 К,онун).
Бекор намудани ичозатнома бо тартиби судй дар
асосй мурочиатномаи макомоти ичозатдиханда ба амал
бароварда мешавад, агар сохибкор дар мухлати мукаррар
кардашуда, яъне дар мухлати се мох камбудихои
ошкоргардидаро бартараф накунад ва ё ин ки вайрон
намудани талабот ва шарти ичозатнома боиси расонидани
зарар ба хукук ё ин ки мероси мадании халкхои Чумхурии
Точикистон гардад. Ичозатномаро макомоти
ичозатномадиханда низ метавонад дар холати насупоридани
бочи давлатй барои гирифтани ичозатнома бекор намояд.

§ 2. Мафхум ва намудхои субъектхои фаъолияти сохибкорй

Хукуки сохибкорй фаъолияти субъектхои гуногунро,

ки ба доираи фаъолияти сохибкорй чалб шудаанд, танзим
менамояд. Субъектхои фаъолияти сохибкорй, тамоми
шахсоне мебошанд, ки фаъолияти онхо бевосита барои ба
даст овардани фонда равона шудааст ва холати хукукии
онхо бо хукуки сохибкорй муайян карда шудааст. Доираи
чунин шахсон нихоят васеъ мебошанд.
Маъмултарини онхо ташкилотхои тичоратй ва
сохибкорони инфиродй мебошанд, ки накши мухимро дар
муттахид ва истифода намудани захирахои асосй ва дигар
захирахои иктисодй мебозанд. Тамоми сохибкорони
инфиродй ва ташкилотхои тичоратй мувофики конунгузорй
бояд аз кайди давлатй гузаранд. Хамаи онхо дорой
кобилияти хукукдории гражданй мебошанд ва аз номи худ
дар муомилоти иктисодй баромад мекунанд. Ташкилотхои
тичоратй дар шаклхои ташкилй - хукукии зерин таъсис дода
шуда, фаъолият менамоянд, аз чумла ширкат ва чамъиятхои
хочагй, кооперативхои истехсолй, корхонахои давлатй.
Субъектхои хукуки сохибкорй дорой чунин
нишонахо мебошанд:
1) ба таври дахлдор аз кайди давлатй ё дигар тарзи
расмикунонй гузаштаанд;
2) дорой ваколатхои хочагй мебошанд;
3) дорой амволи алохидаи барои фаъолияти
сохибкорй зарур мебошанд;
60
 4) дорой масъулияти мустакилонаи амво
мебошанд1.
Ба сифати субъекти фаъолияти сохибкорй
шахрвандонеро низ дохил кардан мумкин аст, ки бидуни
кайди давлатй ба хизматрасонй, истехсоли мол, ичрои кор
машгуланд, ё бо дигар тарз амволи худро мустакилона ва
дар асосхои доимй ба максади ба даст овардани фоида.
истифода менамоянд. Суд метавонад ба ахдхои бастаи онхо,
коидахои ахдхоеро, ки аз фаъолияти сохибкорй бармеоянд
татбик намояд.
Дар баробари ин чунин субъектхои фаъолияти
сохибкориро низ чудо кардан мумкин аст, ки (ташкилотхои
гайритичоратй) вазифаи асосии онхо ба амал баровардани
фаъолияти гайритичоратй, гайрихочагй мебошад. Барои ба
даст овардани максадхои худ онхо метавонанд амалхои
сохибкориро анчом диханд, вале кобилияти хукукдории
онхо дар доираи максадхое, ки бахри ба даст оварданашон
таъсис ёфтаанд, махдуд карда мешавад (к.З м.50 КГ ЦТ).
Ба гурухи дигари субъектхои сохибкорй
шахрвандонеро дохил намудан мумкин аст, ки бевосита
функсияи сохибкориро ба амал мебароранд, аз чумла
аъзоёни макомоти идоракунии ташкилотхои тичоратй. Чун
коида ин субъектхои сохибкорй захирахои иктисодиро
барои ба даст овардани фоида истифода мебаранд ва
бинобар ин бевосита дар фаъолияти сохибкорй иштирок
менамоянд, чунончй аъзои шурои директорон ё макомоти
яккарохбарии чамъияти сахомй мебошанд.
Ба дигар гуруххои субъектхои сохибкорй инхоро
дохил намудан мумкин аст:
- филиалхо, намояндагихо ва дигар кисматх
сохтории ташкилотхои тичоратй;
комплексхои истехсолй-хочагй (холдиигхо),
ширкатхои оддй ва дигар иттиходияхои сохибкорй бе
таъсиси шахси хукукй.
Гарчанде кормандони кироя бевосита ба фаъолияти
сохибкорй машгул набошанд хам, мехнатй онхо ахамияти
бараълои иктисодй дошта, ба натичаи ин фаъолият таъсири
муассир мерасонанд. Дар мамлакатхои дорой низоми хукукй

'Ниг.: ЕршоваИ.В.Предпринимательское право. Учебник.М., 2002.

С.6-37.
61
континенталй кормандон фаъолона дар идоракунии
ширкатхо иштирок менамоянд, яъне онхо аъзои шурои
назоратй мебошанд (масалан, дар Олмон).
Дар мамлакатхои дорой низоми хукукии англо-
америкой та'фибаи сахмиякунонии кормандон, хусусан
кормандоне, ки дар идоракунй иштирок менамоянд, пахн
шудааст.
Филиалхо хамчун сохторхои алохидаи истехсолй, як
кием ё тамоми функсияхои ташкилоти тичоратиро дар чои
вокеъгардидаи худ ба амал мебароранд, бинобар ин дар
бештари мавридхо ба натичаи фаъолият ва самаранокии
кори онхо якчоя бо натичаи фаъолияти ташкилот ё алохида
бахо дода мешавад.
Намояндагихо манфиати ташкилоти тичоратиро
берун аз чойи вокеъшавии макомотхои идоракунии он
намояндагй ва химоя мекунанд. Вучуд доштани намояндагй
аз давомнокии манфиатхои ташкилот дар чойи дигар
гувохй медихад.
Дар байни субъектхои фаъолияти сохибкорй
иттиходияхои сохибкорон чойи махсусро ишгол менамоянд,
чунки онхо барои мутамарказ намудани маблаг ва
истифодаи онхо ба манфиатхои ягона ё дар асосхои уфукй
тавассути бастани шартномахои хукуки гражданй, ки дар
натича ширкатхои оддй ба вучуд меоянд ё дар асосй амудй,
ки дар атрофии як корхонаи асосй, корхонахои гуногуни
вобаста муттахид мешаванд, масалан, холдингхо, ки
муносибатхои байни ишгирокчиён ба принсипи корхонаи
асосй ва фаръй муайян карда мешавад.
Дар мисоли иттиходияхои гурухи дуюм,
муносибатхои иктисодии назоратй, мартаботй ва тобеиятии
байни шахсони хукукии зохиран мустакил ба вучуд меоянд.
Ба субъектхои сохибкорй шахсонеро дохил намудан
мумкин аст, ки кисмати инфраструктураи бозор мебошанд
ва дар эчоди шароити мусоиди фаъолияти иктисодй ширкат
меварзанд. Аз чумла, биржахои молй ва фондй, фондхои
сармоягузорй, фондхои гайридавлагии нафака, макомотхои
хокимияти махаллй ва гайрахо.

62
 § 3. Х укук ва ухдадорихои сохибкор

Давлат дар санадхои меъёри - хукукй, хукук ва

ухдадорихои хар як субъекти фаъолияти сохибкориро
мукаррар намудааст. Хукук ва ухдадорихои сохибкорон
мазмуни муносибатхои сохибкориро ташкил медиханд, ки аз
лихози табиати худ гуногун буда, тавассути меъёрхои хукуки
хусусй ва умумй танзим мегарданд.
Хукуки сохибкор гуфта, тачассум ва инъикоси
мушаххаси принсипи озодии фаъолияти сохибкориро дар
меъёрхои хукукй меноманд. Мазмуни хукуки субъективй аз
мачмуи ваколатхои зерин иборат аст:
1) хукуки ба амал баровардани амалхои худй;
2) хукуки талаби ичрои ухдадорй аз чониби шахсони
дигар ба манфиати сохибкор;
3) имконияти сохибкор оид ба химоя намудани
манфиатхои худ.
Гуфтан чоиз аст, ки мукаррар намудани ин ё он
хукуки сохибкор дар як вакт боиси махдуд гардидани озодии
иктисодии шахсони дигар мегардад. Бо хамин рох меъёри
конун бевосита ё бавосита талаботеро мукаррар менамояд,
ки шахсони дигарро аз содир намудани амалй муайян, ки он
боиси халалдор намудани хукукхои сохибкор мегардад,
худдори намоянд. Дар баробари ин шахсони муайянро
ухдадор менамояд, ки барои ба амал баровардани хукуки
сохибкор харакати муайянро содир намоянд. Масалан, дар
конун мукаррар намудани хукуки иштирокчии ширкат ва
чамъияти хочагй оиди иштирок намудан дар таксими фоида
(моддаи 70 КГ Ч,Т) маънои онро дорад, ки масъалаи
таксимоти фоида ва зарар дар мачлиси хисоботии солона
хатман бояд баррасй шавад. Баррасй нагаштани масъалаи
мазкур дар мачлис аз вайрон шудани хукук ба таксимоти
фоида дарак медихад.
Ухдадории сохибкор, чораи махдуд намудани озодии
иктисодии у мебошад Дар доираи фаъолияти сохибкорй
ухдадории сохибкор шарти хукуки будани рафтори у
мебошад, ки ба воситаи талаботхои хукукй ё манъкунихои
хукукй мукаррар карда мешавад.
Талаботхои хукукй нишон медиханд, ки кадом
харакатхоро сохибкор бояд ба фоидаи ин ё он шахе ё гурухи
шахсон ё умуман давлат содир кунад.
63
 Манъкунихои хукукй доираи баамалбарории
хукуклой сохибкорро мукаррар намуда, содир намудани ин ё
он харакатро манъ менамоянд. Масалан, ташкилоти кредита
хак надорад, ки фаъолияти истехсолй, савдо ё сугуртаро ба
амал барорад.
Мазмуни хукукдои сохибкор бо чунин озодихои
иктисодии шахрванд муайян карда мешаванд, аз чумла,
ягонагии фазой иктисодй, озодона чой иваз намудани мол,
хизмат ва воситахои молиявй, дастгирии ракобат, озодии
фаъолияти иктисодй, ки хукукхои мувофики сохибкориро
муайян менамояд (м. 12 Конститутсияи Ч Т ).
Хар як сохибкор мутобики принсипи умумихукуки
имкониятхои якхелаи баробарро барои машгул шудан ба
фаъолияти сохибкорй дорад. Хамзамон, новобаста аз чойи
бакайдгирй ва ист ба хамаи сохибкорон холати хукукии
якхела дода мешавад.
Хар як сохибкор хак Дорад, бахри ба амал
баровардани фаъолияти худ чунин мухити хукукй ва
конунгузориро интихоб намояд, ки ба таъмини риояи
принсипхои иктисодиёти бозараргонй мусоидат намоянд.
Сохибкор хукук дорад санадхо ва амалхои макомоти
хокимияти давлатй ва махаллиро, ки боиси вайрон ё махдуд
гардидани принсипхои иктисодй мегарданд, пешгирй
намояд. Давлат бояд низоми ягонаи танзими хукукии
фаъолияти сохибкорй, шакл ва усулхои химояи фаъолияти
сохибкориро дар чорчубаи хукукй гражданй, андоз,
маъмурй ва дигар сохахои хукук таъмин намояд. Аз чумла,
бо рохи мукаррар намудани стандартхои ягонаи бехатарй,
сифати молу хизмат, омор, сертификатсияи мол ва хизмат,
ичозатдихй ва гайра.
Сохибкорон хукук доранд, ки мол ва хизмати худро
дар тамоми худуди Чумхурии Точикистон фурушанд. Ягон
макомоти давлатй ва субъекта хочагидорй хак надорад, ки
воридшавии сохибкорро ба бозорхои дар худуди Чумхурии
Точикистон вучуддошта, махдуд ё манъ намояд.
Озодии фаъолияти иктисодй чунин маъно дорад, ки
хар як сохибкор хукук дорад мустакилона ва новобаста аз
дигарон нархи молхои худро мукаррар намояд ( ба истиснои
инхисори табий, ки нархи махсулот ва хизмати онхоро
давлат танзим мекунад), дар фазой ракобати озод вобаста ба
талабот ба молхо ва хизмат, самти фаъолияти худро муайян
64
намояд, сиёсати истехсоли, молиявй, маркетинга ва
корпоративии худро дошта бошад ва окибат аз фаъолияти
худ фоида гирад.
Ташкилотхои тичоратй хукук доранд хамаи
намудхои фаъолиятеро, ки бо конун манъ нашудаанд ба
амал бароранд, башарте ки ин намудхои фаъолият дар
хуччатхои таъсисии онхо пешбинй шуда бошанд. Агар дар
хуччатхои таъсисии ташкилоти тичоратй, муассисон
ихтиёран номгуи мукаммали фаъолияти худро номбар карда
бошанд, пас чунин ташкилот дигар намудхои фаъолиятро то
дохил намудани тагйиротхои дахлдор ба хуччахои таъсисй
ва ба кайдгирии онхо, ба амал бароварда наметавонад.
Дар сатхи конунгузорй мустахкам шудани хукуки
моликияти хусусй чунин маъно дорад, ки сохибкорон
метавонанд тибки хук;ук,и моликият амволи зарурй барои ба
амал баровардани фаъолияти сохибкорй, аз чумла, хукуки
истифодаи замин ва дигар захирахои габиат, воситахои
пулй, бино, иншоот, тачхизот, ашё ва дигар маводхоро
дошта бошанд.
Озодии ракобат чунин маъно дорад, ки барои
сохибкор хамаи бозорхо бояд дастрас бошанд.
Албатта, хукукхои зикршуда ва принсипхои
иктисодии ба онхо асосёфта мутлак буда наметавонанд,
чунки конунгузор дар холатхои зарурй онхоро метавонад
махдуд намояд (м.м.14, 47 Конститутисия Чумхурии
Точикистон, к. 3 м.З Кодекси Гражданин Чумхурии
Точикистон).
Дар замони хозира зарурияти дахолати давлат ба
иктисодиёт вучуд дорад, аммо дарачаи дахолати давлат
набояд боиси паст ё гум шудани хавасмандии инкишофи
фаъолияти сохибкорй гардад.
Давлат тавассути меъёрхои хукукй, чорахои
ташкилй, пешниходи имтиёз ва бартарият бавучудоии
сохибкорони навро дар хамаи сохахои истехсолот хавасманд
мегардонад.
Сохибкор хукук дорад ба манфиати худ сарватхои
гуногун, аз чумла сарватхое, ки дар хукуки моликияти дигар
шахсон ва давлат карор доранд, истифода баранд.
Истифодаи нисбатан самараноки чунин сарватхо мохияти
иктисодии фаъолияти сохибкориро ташкил медихад.
Баамалбарории фаъолияти сохибкорй бидуни ин сарватхо
65
гайриимкон аст. Чунин намуди сарватхоро чудо намудан
мумкин аст:
-сарватхои табиат;
-маблагхо дар шакли хиссахои муассисон, карз ва
кредит, фондхои истехсолй, когазхои киматнок ва дигар
сарватхои молиявй;
-кувваи кори, истифодаи мехнат, дониш ва малакаи
кормандони кироя;
-иттилооте, ки метавонад ба инкишофи сохибкорй ва
гирифтани фоида мусоидат намояд, аз чумла, татбики
натичаи фаъолияти зехнй ва иттилооти геолога1. Хдмчун
ишгирокчии муносибатхои сохибкорй, сохибкорон хукукй
моликияти ба даст меоранд, ки он на танхо хусусияти
амволй ва ухдадорй дорад, балки инчунин хукукхои
гайриамволй низ пайдо мекунанд.
Мутобики моддаи 17 Конун субъекти фаъолияти
сохибкорй хукук Дорад:
- хамагуна корхонаю ташкилотеро, ки хилофи санадхои
меъёрию хукукии Чумхурии Точикистон намебошанд, таъсис
дихад;
- пурра ё кисман аз амволи корхонахои давлатй ва
корхонахое, ки ба шаклхои дигари моликият алокаманданд,
тибки тартиботи мукаррарнамудаи Хукумати Чумхурии
Точикистон истифода барад, ё ба он сохиб шавад;
- бо амволи худ ва амволи бо рохи конунй ба даст
овардааш, дар фаъолияти субъектхои сохибкории
хочагидории дигар иштирок намояд;
- дар асоси шартнома аз амволи шахсони хукукй,
шахрвандон ва шахсони бешахрванд истифода барад;
- хар мивдор кормандонро дар асоси шартнома киро
намояд ва аз кор чавоб дихад;
- намудхо, системахо, хачми музди мехнат ва дигар
намудхои даромади коргарони кирояро мукаррар намояд;
барномаи фаъолияти хочагиро тартиб дихад,
тахвилдихандагон ва истеъмолкунандагони махсулоти
(корхои, хизматрасонихои) истехсолиро интихоб намояд,
барои эхтиёчи давлат корхо, хизматрасонихоро дар асоси
шартнома ба анчом расонад;

'Нит.: Предпринимательсоке право РФ. М.: 2006. С. 135-136.

66
 - нарх, арзиш ва тарифхои молхои (корхои,
хизматрасонихои) фурухташавандаро, ба истиснои холатхое,
ки дар санадхои меъёрию хукукии Чумхурии Точикистон дар
бораи фаъолияти зиддиинхисорй пешбинй шудаанд,
мустакилона мукаррар намояд;
хисобхои бонкй кушояд, хар iyna амалхои хисобу
китоб, карздихй ва пули накдиро анчом дихад;
- фонди (даромад) аз фаъолияти сохибкориро, ки баъди
пардохти андозхо ва пардохтхои дигари хатмй боки
мондааст, озодона ихтиёрдорй намояд;
- бо тартиби мукаррарнамудаи санадхои меъёрию
хукукии Чумхурии Точикистон аз системаи давлатии
таъминоти ичтимой ва сугуртаи ичтимой истифода барад;
- хар гуна даромади аз руи хачм номахдуд гирад;
- бо тартиби мукдрраршуда аз болои амал ва ё беамалии
макомоти давлатй ва дигар макомот, инчунин аз шахсони
мансабдоре, ки хукукхо ва манфиатхои конунии онро
поймол месозанд, аз чумла оид ба масъалахои вобаста ба
санчиши фаъолияти онхо шикоят намояд;
- бо тартиби барои шахсони хукукй мукаррарнамудаи
санадхои меъёрию хукукй хамчун иштирокчии робитахои
берунии иктисодй амалиёти асъориро ба амал барорад;
- ба дигар амалхои вобаста ба фаъолияти сохибкорй
машгул шавад, ба шарте, ки ин амалиёт хилофи санадхои
меъёрию хукукии Чумхурии Точикистон набошад.
Нисбати карори махдуд намудани хукук ба суд шикоят
кардан мумкин аст.
Фаъолияти сохибкори инфиродй, ки гибки тартиби
мукарраршуда ба кайд гирифта шудааст, ба собикаи корй
ворид карда мешавад.
Тартиби бахисобгирии собикаи корй ва пешбурди
дафтарчаи мехнатии сохибкорй инфиродиро Хукумати
Чумхурии Точикистон мукаррар мекунад.
Дар баробари хукукхои муайян, сохибкор инчунин
дорой ухдадорихои мушаххас мебошад, ки намудхои
гуногун доранд.
Вобаста ба доираи ашхос ухдадорихои сохибкор
нисбати чунин субъектхои муносибатхои сохибкорй
мукаррар карда мешаванд:

67
 1) умуман нисбати чомеа (масалан, давлат
ухдадорихои сохибкорро оиди хифзи мухити зист, оиди
истехсол ва воридоти махсулот ва гайра мукаррар мекунад);
2) нисбати истеъмолкунандагони мол, кор ва хизмат
(талаботхо нисбати сифат ва бехатарии махсулоти
истехсолкардашуда);
3) нисбати кормандони кироя (корфармо ухдадор
мешавад шароити бехатари мехнатро мухайё намуда, музди
корро пардозад, инчунин хангоми озод намудани кормандон
барояшон кумакиули дихад);
4) нисбати иштирокчиёни ширкат ва чамъиятхои
хочагй, аъзоёни кооиеративхои истехсолй (конунгзорй
макомотхои идоракунй ва дигар намояндахои онхоро
ухдадор менамояд, ки хирадмандона, окилона ва
бовичдонона ба манфиати ташкилоти тичоратй ва умуман
ба манфиати шахсони нишондодашуда фаъолият намоянд);
5) нисбати ракибон (сохибкор хак надорад,
амалхоеро содир намояд, ки боиси махдуд гардидани
ракобат мегарданд ва ё ин ки хак надорад харакати
муайянро дар шакли ракобати бевичдонона ба амал
барорад);
6) нисбати сохибкор, ки ба хайси дигар тарафи
шартнома баромад мекунад.
Ухдадорихои номбаршудаи сохибкорро дар даврахои
муайяни фаъолияти иктисодии он равшан намудан мумкин
аст.
Давраи аввал, давраи тайёрй ба фаъолияти иктисодй
ном дорад, ки дар ин давра амалхои муайян, аз кабили
гузаштани сохибкор, аз кайди давлатй, гирифтани
ичозатнома, тайёрии зарурй чихати мухайё ва дастрас
намудани китобхои мухосибавй, тайёрй барои ба амал
баровардани хисоботи мухосибавй, молиявй ва оморие, ки
ба фаъолияти сох,ибкор дахл доранд. Дар ин давра дар
макомоти андоз низ сохибкор ба кайд гирифта мешавад.
Гузоштани бунёди истехсолот, аз кабили сохтмони
корхона, завод, бино, иншоот, васл намудани тачхизоти
зарурй ва ба расмият даровардани хукук ба хар як объекта
номбаршуда дар давраи аввал сурат мегардад.
Ухдадорихои сохибкор оид ба гирифтани
ичозатномаи зарурии макомоти давлатии дахлдорро барои
истифодаи объектхои саноатй, гирифтани натичахои мусбии
68
ташхиси экологй, гирифтани ичозатномаи истифодабарии
замин, об, кишри замин ва дигар хукукхои амволй ва
гайриамволй бо максади истифодаи минбаъдаи фондхои
истехсолй ва хоказо номбар намудан мумкин аст, ки ба
давраи аввал рост меоянд.
Давраи дуюм, давраи истехсоли бевоситаи мол ва
расонидани хизмат мебошад, ки дар доираи фаъолияти
умумии хочагй ба амал бароварда мешавад. Зери мафхуми
фаъолияти хочагй чунин фаъолияте фахмида мешавад, ки
бевосита ба истехсоли мол, ичрои кор, расонидани хизмат ва
фуруши онхо ба истеъмолкунандагон алокаманд мебошад.
Сохибкор дар ин давра бояд талаботхои конунгузории
сохибкориро риоя намуда, ухдадорихоеро, ки аз ахдхои
хукуки гражданй бармеоянд ичро намояд. Дар хамин давра,
инчунин мукаррароти конунгузории мехнатй, меъёр ва
коидахои истифодаи табиат, санитарияи истехсолй,
бахисобгирии мухосибавй, бехатарии зиддисухтор,
талаботхои стандартикунонй ва сертификатсиякунонй бояд
бечунучаро ичро карда шаванд. Риоя намудани онхо барои
таъмин намудани сифат, бехатарии махсулот, омезиши
техникй ва иттилоотии махсулот (кор ва хизмат) зарур
мебошанд. Хусусияти ин давараро инчунин татбики
технологияи нави истехсолй, пешниходи иттилооти зарурй
ба истеъмолкунандагон ташкил медиханд.
Дар давраи сеюм ба сохибкор талаботхое пешниход
карда мешаванд, ки бо ба даст овардани натичахои
фаъолияти сохибкорй ва ихтиёрдорй намудани онхо
алокаманд мебошанд. Натичаи асосии ин давра фоида ва ё
зарар аз фаъолияти сохибкорй мебошад. Бинобар ин,
сохибкор бояд андоз ва дигар пардохтхои хатмиро ба бучет
ворид намуда, хисобот аз руи пардохти андоз, тавозуни
мухосибавй ва иттилоотро ба макомоти омор пешниход
намояд. Барои ин сохибкор бояд корхои каблиро оиди
тахия, тафтиш ва тасдик иттилоот ба амал барорад.
Масалан, дар мачлиси солонаи чамъияти сахомй хисоботи
солона, хисоботи мухосибавии солона, хисоби фоидаю
зарар, кабули карор дар бораи таксимоти фоида ва зарар,
инчунин дигар амалхо анчом дода мешаванд.
Сохибкор ухдадор аст, ки:
- мутобики конунгузории мехнат бо шахрвандоне, ки
онхоро ба сифати коргари кироя ба кор мегирад, шартнома
69
(карордод) ва хамчунин бо талаби коллективхои мехнатй
шартномаи коллективй бандад;
- барои муттахддшавии коргарони кироя ба иттифокхои
касаба ва макомоти дигари намояндагии онхо бо максади
химояи манфиатхои ичтимой-иктисодии худ монеъ нашавад;
- ба коргарони кироя на камтар аз андозаи хадди акали
мукаррарнамудаи санадхои меъёрию хукукии Чумхурии
Точикистон маош дихад;
- оид ба таъмини хифзи мехнат, бехатарии экологй,
санитарй ва техникаи бехатарй, тозагиву бехдошти
истехсолот, инчунин болоравии иктисодиёт дар асоси
коидаву меъёрхои чорй тадбирхо андешад;
- пардохти саривактии андозхо ва дигар ухдадорихои
молиявии худро дар назди давлат ба ичро расонад;
- дар бораи муфлисшавии худ ва имконнопазир будани
адои ухдадорихо дар назди карздихандагон арз намояд;
- барои фаъолият дар сохахое, ки тибки санадхои
меъёрию хукукии Чумхурии Точикистон ичозатнома
(литсензия) талаб карда мешавад, ичозатнома (литсензия)
гирад;
- талабхои дигари дар конунгузории Чумхурии
Точикистон пешбинигардидаро риоя намояд1.

'Ниг.: Нодиров Ф.М. Асари зикршуда С.46-65.

70
 БО БИ 5
АСОСХОИ АМ ВО ЛИИ ФАЪОЛИЯТИ СО ХИ БКО РИ

§ 1. Амвол хамчун асосй фаъолияти сохибкор

Барои ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй,

сохибкор бояд амволи муайян дошта бошад. Конститутсияи
Чумхурии Точикистон хукуки хар як касро барои озодона
истифода намудани амволи худ чихати ба амал баровардани
фаъолияти сохибкорй ва дигар фаъолияти бо конун
манънашуда мустахкам намудааст (м. м. 12, 32
Конститутсияи Чумхурии Точикистон).
Гирифтани даромад аз истифодаи амвол як шакли
асосии фаъолияти сохибкорй мебошад ( к 3 м.1 КГ
Чумхурии Точикистон). Хамин тарик, амвол ба сифати
воситаи баамалбарории фаъолияти сохибкорй баромад
мекунад. Хамзамон доштани амвол заминаи зарурии
машгул шудан ба фаъолияти сохибкорй низ мебошад.
Доштани амволи алохида дар хукуки моликиятй, истифодаи
хочагй ё идоракунии оперативй як шарти эътироф шудани
ташкилот хамчун шахси хукукй баромад мекунад (м. 4 КГ
ЧТ).
Х ам зам он , хачми муайяни амволи алохида низ
ахамияти мухим и хукукй д ор ад . Вучуд надош тани амволи
зарурй дар баъзе м авридхо садди рохи бакайдгирии шахси
хукукй ё гирифтани ичозатном а барои ба амал баровардани
ном гуи муайяни фаъолият м егардад, масалан, барои анчом
додан и хизм атрасонии наклиётй хангом и вучуд надош тани
воситахои наклиёт.
Истилохи «амвол» дар конунгузорй ба маънохои
гуногун истифода бурда мешавад. Ба бисёрмаъноии ин
истилох хануз Г.Ф Шершеневич ишора карда буд, ки
мувофики акидаи у, мафхуми амволро аз нигохи иктисодй ва
аз нигохи хукукй фарк бояд кард.1
Ба истилохи амволе, ки дар фаъолияти сохибкорй
истифода бурда мешавад, объектхоеро низ дохил кардан

'Ниг.: Шершенович Г.Ф. Учебник русского гражданского права.

СП б.,1909. С.127.
71
мумкин аст, ки худ хусусияти моддй надошта,' арзиши пулй
доранд, аз чумла хукукхои амволй.
Баъзан дар хукук ва конунгузорй истилохи “амвол”
бахри тавсифи холати молумулкии шахе истифода шуда, дар
ин маъно на танхо амвол ва хукукхои амволй, балки
ухдадорхои шахси мушаххас низ ба он дохил карда
мешаванд, аз чумла амволи корхона, амволи мероей.
Намудхои алохидаи амволе, ки дар фаъолияти
сохибкорй мавриди истифода карор дода шудаанд, хам дар
асоси нишонахои иктисодй ва хам хукукй тасниф карда
мешаванд.
Асосхои хукукии тасниф имконият медиханд, ки
чунин намудхои амволро чудо намоем:
- амволи манкул ва гайриманкул, молхое, ки
муомилоти онхо озод аст; молхои муомилоташон махдуд;
молхои аз муомилот гирифташуда.
Бо назардошти аломатхои иктисодй чунин
намудхои ашё мавчуданд:
воситахои асосй ва гардон, истехсолй ва
гайриистехсолй, моддй ва гайримоддй;
- фондхои гуногун.
Речаи хукукии амвол дар фаъолияти сохибкорй аз
мачмуи ХУКУК ва ухдадорихои шахе нисбати амвол иборат
мебошад. А.В. Венедиктов зери мафхуми речаи хукукии
амвол коидаи махсуси тартиби ташкилёби ва истифодаи
амволро мефахмид1. Амвол гуфта, хамчун анъана мачмуи
ашёХо, яъне объектхои моддие фахмида мешавад, ки
нишонаи амволи доранд. Дар чунин маъно «амвол» нисбати
хукукй моликияти истифода мешавад (тасарруф ва
ихтиёрдори намудан). Умуман хукук амволро дар маънои
васеъ, яъне чун мачмуи ашё ва хукукхои амволй мефахмад (
к 6 м. 69, к 2 м. 140 КГ Ч Т ).
Истилохи «амвол» барои ифода намудани ашё, аз
чумла пул ва когазхои киматнок ва инчунии хукукхои
амволй (к 2 м. 140 КГ ЧТ) истифода мешавад.
Зери мафхуми хукукхои амволй - хукукй талаб
намудани амвол ё дигар неъматхои моддй фахмида мешавад.
Хукукхои амволй ба сифати предмети ахдхо, аз чумла,

'Ниг.: Венедиктов А.В. Государственная социалистическая

собственность. М.: 1948. С. 381.
72
шартномаи хариду - фуруш баромад менамоянд (к,.3 м. 488
КГ Ч|Т). Дохил намудани хукукхои амволй ба истилохи
амвол, дар адабиётхои хукуки якхела фахмида намешавад.
Масалан, баъзе аз олимон мепиндоранд, ки татбики речаи
хукукии моликият ба хукуки галабкунй нодуруст мебошад.1
М.И. Брагинский хамчун тарафдори акидаи неоклассикии
моликият таклиф менамояд, ки речаи хукуки моликият ба
хукуки талабкуни низ татбик карда мешавад2.
Истифодаи амвол дар фаъолияти сохибкорй бо
бахисобгирии хатмии амвол мутобики коидахои
бахисобгирии мухосибавй, муайян намудани арзиши он бо
риояи коидаи баходихй ва азнавбаходихй, инчунин коидаи
фуруши амволро дар бар мегирад.
Конунгузории чорй як катор махдудиятхои
ихтиёрдори намудани амволро мукаррар намудааст:
-риоя намудани тартиби ба амал баровардани ахдхо,
ахдхо нисбати амволи асосй «ахдхои калон» (конунгузорй
дар бораи чамъиятхои саххомй);
-риояи махдудиятхои конунгузории зиддиинхисорй
хангоми фуруши амволе, ки арзиши баланд ё хачми муайян
дорад ( м. 15, 16 Конун Дар бораи ракобат ва махдуд
намудани фаъолияти инхисорй дар бозорхои моли);
-фуруши амвол бо нархи муайяни бозорй.
Хачми ваколатхои шахе нисбати амволи ба у
тааллукдошта пеш аз хама аз намуди хукуке, ки ба ин амвол
дорад, вобаста мебошад.

§ 2. Моликият ва дигар хукукхои амволии сохибкор

Мазмуни муносибатхои моликиятиро тааллукдории

амвол ба шахси муайян ташкил медихад, ки хукуки бо
хохиши худ истифодаи онро дорад. ХУКУК тааллукдории
амволро ба ин ё он шахси муайян тасдик намуда, тартиби
истифодаи онро ба низом медарорад, яъне муносибатхои
байни одамонро оиди амвол танзим менамояд.

'Ниг.: Маттей У., Суханов Е.А. Основные положения права

собственности. М.: 1999. С.3 3 4 - 335.
2Ниг.: Брагинский М.И. Договор - провоотношения. Договорное
право. Общее положения С. 233 - 235.
73
 Хукуки моликият гуфта, мачмуи меъёрхои х,укукии
мукарраршудаеро меноманд, ки тааллукдории амволро ба
шахсони мушаххас мустахкам, танзим ва хифз менамояд.
ик хак дорад бо хохиши худ нисбати амволи худ
хамаи харакатхоеро, ки мухолифи конун нестанд ьа хукуку
манфиатхои шахсони дигарро вайрон намекунанд, ба амал
арорад, аз чумла, ба хукуки моликиятии шахси дигар
дихад, а идора монад, ба гарав дихад ё бо роххои дигар
истифода намояд (м. 232 КГ). Молик хак дорад, ки амволи
хешро арои ба амал бароварани фаъолияти сохибкорй, аз
чумла арои мунтазам ба даст овардани фоида истифода
намояд.
Молик х,укук,и доштан, истфодабарй ва ихтиёрдорй
намудани амволи хешро доро мебошад. Ин хукукхои
нишондодашуда на танхо ба молик, балки ба шахсони
дигар низ метавонанд тааллук дошта бошанд.
... ^ У К И Д°Щтан - хамчун имконияти ба конун
мегнрад111 **1а^ЗИ в°Кей доштани амволи муайянро дар бар

. ^УКУВД истифодабарй - имконияти ба конун

асосефтаи сохибкорр0 оиди истифодаи амвол ва гирифтани
хусусиятхои _ фоИданок„ он меноманд. Ваколати
истифода »ари, чун к,оида бо ваколати тасарруфй алокаманд
ме ошад, чунки истифодаи амвол бидуни доштан номумкин
аст. дамзамон ваколати истифодабарй хамчун ваколати
мусгакил аромад менамояд, масалан, мазмуни шартномаи
ичораро нешниходи амвол бо нархи муайян барои
тасарруфии муваккатй ва истифодабарй ё ин ки истифодаи
муваккати ташкил медихад ( м. 624 КГ ЧТ ).
Дукуки ихтиёрдорй - гуфта имконияти бо конун
пеш инишудаи сохибмулкро оиди муайян намудани такдири
хукукии амвол Меноманд. Масалан, сохибмулк метавонад
амволро фурушад, тухфа кунад ё бо дигар рох онро бегона
кунад. аколати ихтиёрдорй намудан сохибмулкро аз дигар
дорандахо ва истифодабарандагони амвол чудо мекунад.
д ар асосй шартнома баъзе имкониятхои ихтиёрдори
намудани амвол ба шахсони дигар дода мешаванд. Хукуки
ихтиердори намудацр0 субъектхои истифодабарии хочагй ва
ичорагиран-дахо низ доранд.
g УсУсияти фарккунандаи хукуки моликият аз он
ас1>кп модик истифодаи амволро «бо хокимияти худ
74
ва ба манфиати худ» ба амал бароварда, дигар шахсонро аз
мудохилаи беасос ба хукукй амволии ба у тааллукдошта дур
менамоянд, яъне мувофики хохиши худ баромад мекунад.
Хамаи дигар шахсон, яъне субъектони хукуке, ки амволро,
дар ин ё он асоси хукукй тасарруф, истифода ва ихтиёрдори
менамоянд, ваколатхои худро на танхо бо риояи конун,
балки инчунин бо нишондодхои молик ба амал мебароранд.
Хукукй моликият на танхо ба молик хукукхои
мутлакро медихад, балки ухдадориро низ дар назар дорад.
Ба молик инчунин нигохдории амвол тааллук дорад, яъне
барои нигохдорй, таъмир ва химояи он харочоти муайянро
содир' менамояд, андоз месупорад ва инчунин хатари
тасодуфан нобуд ё расонидани зарар, гум шудан ва гайраро
бинобар ба амал бароовардани руёниш аз руи ухдадорихои
молик ба амал мебарорад.
Конунгузории чорй шаклхои гуногуни моликият ва
аз чумла моликияти хусусиро эътироф намудааст. Амволи
шахсони хукукй ва шахсони чисмонй моликияти хусусй
номида мешаванд.
Дар хукукй моликияти шахрвандон ва шахсони
хукукй хамаи намудхои амвол, ба гайр аз ашёхое, ки
мутобики конун наметавонанд ба онхо тааллук дошта
бошанд, чой дошта метавонанд. Барои конунгузории чорй
микдор ва арзиши амволе, ки дар хукукй моликияти
шахрвандон ва шахсони хукукй чой дорад ахамият надорад,
ба гайр аз холатхое, ки чунин махдудиятхоро конунгузор ба
максади хифзи саломатии шахрвандон, хукук ва манфиати
шахсони дигар ва мухофизати олами атроф татбик
менамояд.
Х ук у к х о и амволй. Амвол на танхо дар хукукй
моликияти, балки дар асоси дигар хукукхои амволй низ
метавонад ба шахе тааллук дошта бошад. Шахсе, ки дорой
дигар хукухои амволй мебошад, ухдадор аст, ки онро на
танхо мувофики нишондодхои конун, балки инчунин
мувофики нишондодхои сохибмулк истифода барад.
Бинобар ин, хукукй амволй нисбат ба хукукй моликият
махдуд мебошад. Чунки амволе, ки хамчун объекта хукукй
амволй баромад менамояд, дар хукукй моликияти шахси
дигар карор дорад. Хукукй моликият нисбат ба хукукй
амволи васеъ мебошад аз ин ру хукукй амволиро хукукй
махдуд меноманд. Хукукй амволй имконият медихад, ки
75
ш ахси ди гар и сти ф одабар и и хочагии ам волро бар ои конеъ
нам удани тал аботи х у д ва гириф тани ф ои да ба м анфиати
молики амвол ба р о х м он ад.
Ч унин хусусияти хукукхои м ахдуди ам волиро н ом бар
нам удан мумкин аст:
1) хукукхои амволй Имконият медиханд, ки шахси
дигар амволи бегонаро тасарруф, истифода ва ихтёрдорй
намояд;
2) хукукхои амволй аз хукуки моликияти бармеоянд
ва ба онхо вобаста мебошанд;
3) мазмуни хукукхои амволй нисбат ба хукуки
моликият махдуд аст;
4) хукукхои амволй бо тарз ва воситахое, ки хукуки
моликият химоя карда мешаванд, аз чумла мукобили молик
бо химоя фаро гирифта мешаванд;
5) гузаштани хукуки моликият ба шахси дигар асосй
кать шудани хукуки амволй намегардад;
6) хукуки амволй ба ашёи гайриманкул пас аз кайди
давлатии он ба вучуд меояд (м. 143 КГ).
Мухимтарнн хукукхои амволй дар баробари хукуки
моликияти хукукй, истифодаи хочагй (м.308 КГ Чт ) ва
хукуки идоракунии оперативй мебошанд (м.313-319 КГ)
Х у к у к и истифодаи хочагй. Дар хукуки истифодаи
хочагй амвол ба корхонахои вохиди давлатй ва вохидхои
марзй - худудй тааллук доранд, ки онро мутобики
конунгузори тасарруфй, истифода ва ихтиёрдорй менамоянд
(м. 308 КГ ЧТ). Корхонаи давлатй хамчун объекта
моликияти давлатй баромад намуда дар навбати худ амволи
бегонаро, яъне амволеро, ки дар хукуки моликиятии давлат
карор дорад, тасарруф, истифода ва ихтиёрдорй менамояд.
Молики амволи давлатй нисбати амволе, ки дар хукуки
истифодаи хочагии корхонахои давлатй карор дорад, чунин
хукукро дорад:
1) хал намудани масъалаи таъсис, тачдид ва бархам додани
чунин корхонахо;
2) муайян намудани предмет ва максади фаъолияти онхо;
3) таъин намудани р о х б а р (директори) к орхон аи давлатй;
4) назорат барои аз руи таъинот истифода намудани
амвол ва нигохдории амволй корхона;
5) гирифтани кисми даромади корхонахои давлатй.

76
 Хукукй корхонахои давлатй нисбати амвол бо конун
махдуд карда шудааст. Корхона хак надорад, ки бидуни
розигии сохибмулк амволи гайриманкулро ихтиёрдори
намояд, фурушад, ба ичора дихад, ба гарав монад ё хамчун,
хисса дар оинномаи чамъият ва ширкати хочагй гузорад ё ин
ки (м. 312 КГ Ч|Т) бо дигар рох ихтиёрдорй намояд.
Хукукй идоракунии опеоативй. Дар ин хукук амвол
ба корхонахои давлатй (к 1 м. 127 КГ Ч,Т) ва инчунин
муассисахое, ки аз чониби сохибмулк ба онхо амвол дода
мешавад, тааллук дорад, ки дар доираи конун мутобики
моддаи 132 КГ ба максади ба амал баровардани фаъолият
муайян, вазифахои супоридаи молик ва таъиноти амвол
хукукй тасарруф намудан, истифода ва ихтиёрдориро ба
амал мебароранд ( к 1 м. 313 КГ Ч,Т ).
Муассиса аз корхонахои давлатй на вохиди давлатй
бо он фарк карда мешавад, ки онхо хдм дар заминаи
моликияти давлатй ва хам гайридавлатй буда метавонанд (к
3. м. 132 КГ Ч,Т).
Корхона ва муассисахое, ки ба хукукй оперативии
идоракунии амвол асосёфтаанд, онро дар хадхои махдуд,
тасарруфй, истифода ва ихтиёрдорй менамоянд, аз чумла:
1) дар хадди мукаррар намудан конун;
2) мутобики максадхои фаъолияти ин корхонахо;
3) мутобики супоришхои молик;
4) мутобик таъиноти амвол.
Хукукй ичора. Мачмуи муносибатхои махсус нисбати
ичораи амвол ба вучуд меоянд. Ба ичора объектхои гуногун
аз кабили китъаи замин, корхона ва комплекси амвол, бино,
иншоот, тачхизот, воситахои наклиёт ва дигар амвол, ки
хусусияти чисмонии худро хангоми истифодабарй гум
намекунанд дода мешаванд (ашёхои истеъмолнашаванда).
Ичора дар асоси шартномае, ки бо молик баста мешавад, ба
вучуд меояд ва бинобар ин байни тарафхои шартнома
муносибатхои ухдадориро ба вучуд меорад. Дар як вакт
ичорагиранда нисбати шахсони сеюм низ хамчун дорандаи
Конунии амвол хисобида мешавад, чунки хангоми гузаштани
ХУКУКИ моликиятй ба шахсони сеюм низ ХУКУКИ ичора нигох
дошта мешавад (м. 638 КГ Ч,Т). Хачми хукукхои ичорагир бо
Конун ва шартнома мукаррар карда мешаванд. Дар
баробари ин ичорагир хукук дорад амволро мувофики
таъиноти он истифода барад, онро бо розигии ичорадиханда
77
ба зеричора дих,ад, ба он тагйирот дарорад (таъмир намояд)
ва аз воситахои химояи хукуки амволи истифода кунад ( м.
326 КГ Ч.Т ), хукуки идораи амволи гайриманкулро ба мерос
гузорад (к 2 м.638 КГ Ч,Т).

78
 БОБИ 6
АСО СХОИ ТАШ КИЛИ - Х У КУ К ИИ ФАЪОЛИЯТИ
СО ХИ БКО РИ

§ 1 Сохибкории инфироди

Хукуки шахрвандон ба фаъолияти сохибкорй асосй

конститусионй дорад, яъне хар кас метавонад кобилият ва
моликияти худро бахри ба амал баровардани фаъолияти
сохибкорй ва дигар фаъолияти бо конун
манъкарданашуда озодона истифода намояд (м. 19 КГ ЧТ;
м. 1 Конуни ЧТ «Дар бораи химоя ва дастгирии давлатии
сохибкорй дар ЧТ»).
Сохибкории инфиродй гуфта, шахрванди дорой
кобилияти пурраи амалкуниро меноманд, ки тахти таваккал
ва масъулияти шахсии молумулкии худ фаъолияти
сохибкориро мустакилона ба амал мебарорад ва бо тартиби
мукарраршуда ба кайд гирифта шудааст.
Шартхои зарурии ба фаъолияти инфиродии сохибкорй
машгул шудан чунинанд:
- кобилияти пурраи амалкунй;
- кайди давлатй ба хайси сохибкори инфиродй.
Азбаски кобилияти пурраи амалкунпи шахрвандон
бо расидан ба синни 18 солагй алокаманд карда шудааст
(м.22 КГ Ч[Т), пас онхо аз хамин лахза хукуки
мустакилона ба фаъолияти сохибкорй машгул шуданро
пайдо мекунанд.
Агар кобилияти амалкунии шахрванд бинобар
беморй (м.30 КГ ЧТ), суистеъмоли машруботи спиртй ё
моддахои нашъадор (м.31 КГ ЧТ) бекор ё махдуд карда
шуда бошад, пас онхо ба фаъолияти сохибкорй танхо бо
розигии парастор машгул шуда метавонанд. Агар шахси
муайян пеш аз ба синни 18 солагй расидан кобилияти
пурраи амалкунро ба даст оварда бошад (бинобар бастани
акди никох ё ин, ки эмансипатсия), пас аз хамин лахза
хукуки мустакилона ба фаъолияти инфиродии сохибкорй,
бидуни таъсиси шахси хукукй, машгул шуданро дорад.

79
 Сохибкорони инфиродй аз лахзаи к;айди давлатй
холати хукукй сохибкории хурдро сохиб мегарданд ва
нисбати онхо хамаи имтиёзхое, ки бо конунгузории чорй
нисбати сохибкории хурд пешбинй шудааст, пахн
мегардад.
Субъекти фаъолияти сохибкорй бо тартиби мукаррар-
намудаи санадхои меъёрию хукукии Чумхурии Точикистон
дар макомоти ваколатдори Хукумати Чумхурии Точикистон
ба кайди давлатй гирифта мешаванд.
Макомоти ваколатдори Хукумати Чумхурии
Точикистон, инчунин макомоти хокимияти ичроия дар
махаллхо хукук надоранд хангоми бакайдгирии давлатии
субъекти хама намудхои сохибкорй нисбат ба шартхои
мукаррарнамудаи конунхо ва санадхои дигари меъёриву
хукукии Чумхурии Точикистон шартхои иловагй гузоранд.
Рад кардани бакайдгирии давлатии субъекти фаъолияти
сохибкорй танхо дар холатхои ба талаботи
мукаррарнамудаи санадхои меъёрию ХУКУКЙ мувофик
набудани Фехристи хуччатхои пешниходшуда ва маълумоти
дар онхо овардашуда мумкин аст.
Гайриконунй рад намудан ё худ саркашй кардан аз
бакайдгирии давлатии субъекти фаъолияти сохибкорй тибки
санадхои меъёрию хукукии Чумхурии Точикистон боиси
чавобгарй мегардад.
Сохибкории шахси хукукй мувофики тартиби
муайяннамудаи конунгузории Чумхурии Точикистон дар
макомоти андоз ба кайд гирифта мешавад.
Бакайдгирии давлатии сохибкорй инфиродй (бе таъсиси
шахси хукукй) аз тарафи макомоти ваколатдор-макомоти
андоз, бо риояи тартиботи «равзанаи ягона» анчом дода
мешавад (м.м. 21- 24 Конуни Чумхурии Точикистон «Дар
бораи бакайдгирии давлатии шахсони хукукй ва
сохибкорони инфиродй»1 (Ахбори Мачлиси Олии Чумхурии
Точикистон, соли 2009, №5, мод.)
Барои бакайдгирии давлатии сохибкорй инфиродй шахе
ариза ва хуччатхоро дар бораи пардохти патент пешниход

'^о н у н и Чумхурии Точикистон «Дар бораи бакайдгирии давлатии

шахсони хукукй ва сохибкорони инфиродй» II Ахбори Мачлиси Олии
Чумхурии Точикистон, соли 2009, №5.

80
менамояд.
Дар ариза намуди фаъолияти сохибкорие нишон дода
мешавад, ки сохибкор дар оянда нияти машгул шудан дорад.
Дар ин маврид макомоти андоз дар мухлати се рузи
гирифтани хуччатхо бакайдгирии давлатии сохибкорй
инфиродиро амалй гардонида, ба аризадиханда ба мухлати
то як соли таквимй (календарй) патент медихад.
Андозаи хакки пардохтро барои патент Хукумати
Чумхурии Точикистон мукаррар менамояд. Пардохт барои
патент ба воситаи ташкилотхои бонкй, ки пардохтро аз
ахолй барои андоз ва дигар чамъоварихо кабул менамоянд,
гузаронида мешавад.
Патент ва шаходатнома барои шугли фаъолияти
сохибкорй бо талаби шахсони ваколатдори макомоти андоз
пешниход карда мешаванд.
Талаб намудани дигар хуччатхо ва ё содир кардани
амалй дигар дар вакти бакайдгирии давлатии сохибкори
инфиродй рох дода намешавад.
Агар шахе хамчун сохибкор дар мухлати
мукарраргардида аз тарафи макомоти ваколатдор беасос ба
кайд гирифта нашуда бошад ва ё бакайдгирии у рад шуда
бошад, хак дорад ба суд шикоят намояд.
Дар сурати гайриконунй рад кардан ё кашол додани
бакайдгирии шахе хамчун сохибкор аз тарафи макоми
бакайдгиранда, шахе хак дорад, баргардонидани зиёни ба у
расонидашударо бо тартиби суди талаб намояд.
Бакайдгири сохибкори инфиродй дар асосй карорхои
Хукумати Чумхурии Точикистон ба амал бароварда
мешавад. Дар карор холатх,ои гирифтани патент ва
шаходатномаи фаъолияти сохибкори инфиродй пешбинй
шудааст.
Мутобики карори Хукумати Чумхурии Точикистон аз
30 - уми майи соли 2008, тахти раками 273 «Дар бораи
тартиби гирифтани патент аз чониби шахрвандоне, ки
фаъолияти сохибкориро бидуни таъсиси шахси хукукй ба
амал мебароранд» намудхои фаъолияти сохибкорие номбар
карда шудааст, ки барои ба амал баровардани онхо
гирифтани патент зарур мебошад.
Патент - хуччатест, ки ба сифати сохибкор (бе таъсиси
шахси хукукй) ба кайди давлатй гирифта шудани
шахрвандро муайян карда, барои машгул шудан ба
81
фаъолияти сох,ибкории дар он пешбинигардида хукук
медихад.
П атент ба шахсе дода мешавад, ки бо тартиби
мукаррц риамудаи конунгузорй аз кайди давлатй гузашта
бошад. Агар ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй
якчанд намуди фаъолиятеро дар бар гирад, ки барои хар
кадоми онхо гирифтани патента алохида зарур аст, пас
чунин фаъолият аз лахзаи гирифтани патент хамчун
фаъолияти расмй эътироф карда мешавад.
Хамзамон барои хар корманди кироя ва аъзои оила, ки
мехнатй онхо дар фаъолияти сохибкорй истифода мешавад,
патенти алохида бояд гирад.
k ° Карори Х,укумати Ч,умхурии Точикистон аз 30 майи
соли 2008 тахти раками 273 Тартиби додани патент ва
Шаходатнома ва номгуи намудхои фаъолияти сохибкорие,
ки пардохти анд0зи даромад дар асоси патент ва
коэффисентхои минтакдвй ба амал бароварда мешаванд,
мукаррар карда шудааст. Чунин хуччатхо ба шахсони
чисмоние дода мешавад, ки фаъолияти сохибкориро бидуни
таъсиси шахси хукукй ба амал мебароранд.
Ш а\одатнома - хуччатест, ки шакли соддакардашудаи
низоми андоз аз даромад ва пардохтхои ичтимой ба шумор
рафга, Хамзамон бакайдгирии давлатии шахрвандро ба
сифати сохибкорй инфиродй тасдик намуда, ба сохибкор ба
ивази патент дода мешавад.
Сохибкорй инфиродй дар баробари ташкилотхои
тичоратй субъекти баробархукуки муомилоти хочагй
мебошад. кобилияти хукукдории сохибкорй инфироди ба
кобилияти хукукии ташкилоти тичоратй баробар аст.
Сохибкорй инфиродй хамагуна фаъолиятеро, ки бо конун
манъ на 1цудааст^ ga амал мебарорад ва агар барои ба амал
баровардани фаъолияти сохибкорй ичозатнома зарур
бошад, пас ичозатномаро низ метавонад гирад.
Ичозатнома (литсензия) - хуччатест, ки барои амалй
гардонидани намуди муайяни фаъолият ба мухлати дар он
зикргардида аз тарафи макоми ваколатдор ба шахси хукукй
ё сохибкорй инфиродй дода мешавад.
Тартиби ичозатдихй бар ои ба амал баровардан и
фаъолияти инф иродии сохи бкорй аз тартиби ичозатдихй
нисбати ш ахсони хукукй, ки б о к онун гузорй дар бораи
ичозатдихй мукдррар ш удааст, тафовут н адорад.

82
 Сох.ибкори инфиродй тамоми шартномахоеро, ки бо
конунгузории чорй муайян шудаанд, ё ин ки мухолифи
конунгузории чорй намебошанд, баста метавонанд.
Шахсоне, ки ба хайси сохибкори инфиродй ба кайд гирифта
шудаанд, метавонанд аъзои (иштирокчии) ширкати пурра
бошанд ва инчунин шартнома дар бораи фаъолияти
якчояро банданд.
Ба фаъолияти сохибкории шахрвандоне, ки бе таъсисии
шахси хукукй фаъолият менамоянд, меъёрхои хукукие
татбик мешаванд, ки фаъолияти ташкилотхои тичоратиро
танзим мекунанд, агар аз конун, санадхои хукукй ва мохияти
муносибатхои хукукй чизи дигаре барнаояд.
Татбики коидаи танзими фаъолияти ташкилоти
тичоратй нисбат ба сохибкорони инфиродй чунин маъно
дорад, ки конунгузор онхоро дар як сатх бо шахсони хукукй
мегузорад, аз чумла аз нигохи хифзи хукукхои халалдоршуда
ва масъулият барои ичро намудани ухдадорихое, ки аз ба
амал баровардани фаъолияти сохибкорй ба вучуд меоянд.
Бахсхо бо иштироки шахрвандоне, ки ба фаъолияти
сохибкорй бидуни таъсиси шахси хукукй машгуланд, бо
тартиби мукаррарнамудаи конун, яъне аз чониби суди
иктисодй халлу фасл карда мешаванд.
Шахрвандоне, ки бе таъсиси шахси хукукй фаъолияти
сохибкориро ба амал мебароранд, хангоми надоштани
кайди давлатй наметавонад нисбат ба ахдхои бастаашон ба
он хавола кунанд, ки сохибкор нестанд, чунки суд
метавонад ба ин ахдхо коидаи мукаррарнамудаи
конунгузории гражданй ва андоз оид ба ухдадорихоеро, ки
аз фаъолияти сохибкорй ба вучуд меоянд, татбик намояд (к.4
м.24 КГ ЧТ).
Аз руи ухдадорихои худ сохибкори инфиродй бо
тамоми амволи худ масъул мебошад.
Фаъолияти сохибкории инфиродиро бо чалби мехнатй
кироя ба амал баровардан мумкин аст, ба шарте ки
сохибкори инфиродй дар асосй шаходномаи бакайдгирй
фаъолияташро ба амал барорад. Конунгузор микдори
кормандони кирояро махдуд накардаасг (м. 17 Конун), вале
мантикан теъдоди онхо аз микдори кормандоне, ки дар
корхонахои хурд кор мекунанд, набояд зиёд бошанд.
Хусусияти мехнатй шахрвандоне, ки дар хочагии шахсони
чисмонй кор мекунанд, дар Кодекси мехнат пешбини
83
шудааст. Конунгузор манфиати корманди кироя ва
корфарморо ба инобат гирифтааст. Корманди кирояе, ки бо
сох,ибкори инфиродй дар муносибатхои мехнатй дохил
шудааст, хамаи корхоеро ичро менамояд, ки бо конун манъ
карда нашудаанд, вале хангоми бастани шартномаи
(карордоди) мехнатй бо корхона аз руи мансаб, касб ва
иХтисоси муайян кор мекунад.
Корфармо, яъне сохибкори инфиродй метавонад бо
кормандон шартномахои мехнатии мухлатнок бандад,
шахси хукукй (корхонахо) бошад чунин шартномахоро дар
холатхое баста метавонанд, ки бо конун мукарраршуда
бошанд. Асосхои катъшавии шартномаи мехнатй, мухлати
огохкунй, ёрдампулй ва дигар пардохтхо бинобар бекор
намудани шартномаи мехнатй дар шартнома пешбинй карда
мешаванд.
Хусусияти дигари холати хукукии сохибкории
инфиродй бо хусусияти андозбандии он муайян карда
мешавад. Нисбати ойхо Чун корхонахои хурд речаи махсуси
андозбандй мукаррар карда шудааст, яъне:
1) низоми соддакардашудаи андозбандй (боби 41 КА
ЧТ);
2) низоми пардохти андоз дар шакли як андоз - аз
даромад барои намудхои алохидаи фаъолият (боби 42 КА
ЧТ).
Ба хайси сохибкори инфироди мувофики к-4 моддаи
24 КГ ЧТ сарвари хочагии дехконй низ баромад менамояд.
Е.В. Матигина сардори хочагии дехкониро сохибкор
эътироф менамояд, вале комилан дар ин сохтор “фард”
вучуд надорад, бинобар ин шакли махсуси фаъолияти
сохибкориест, ки аз сохибкории инфиродй фарк дорад1. З.С.
Беляева мегуяд, ки норасоии моддаи 24 КГ дар он аст, ки он
як шакли фаъолияти сохибкориро дар бар гирифта онро
нисбати хочагии дехконй пахн мекунад2.
Ба андешаи Н.Шонасридинов, хочагии дехконй
“мачмуи сохибкорон аст”, бинобар ин худи хочагии дехконй
бояд ба кайд гирифта шавад. Ба фикри муаллифон, “хочагии

'Ниг.: О субъектах предпринимательской деятельности в

сельском хозяйстве/ / Государство и право. 1997, №4. С.36.
2Ниг.: Беляева З.С. Субъекты гражданского права. М. 2000. С.39.
84
дехконй” шакли махсус ва мустакили ташкилй-хукукии
фаъолияти сохибкорй мебошад3.
Ба мох,ияти бах,сх,ои оварда шуда дахолат накарда,
кайд намуданием, ки хочагии дехконй шакли афзалиятноки
фаъолияти сохибкорй дар бахши иктисодиёти кишоварзии
кишвар мебошад. Дар баробари ин конунгузории чорй
шаклхои гуногуни ташкили хочагии дехкониро, аз чумла
хочагихои дехкониеро, ки аз чониби як нафар дар шакли
сохибкории инфиродй, аз чониби оила дар шакли фаъолияти
сохибкории оилавй ва сохибкории гурухи шахсонро дар
шакли ширкати оддй мукаррар намудааст.

§ 2. Шаклхои корпоративии фаъолияти сохибкорй:

а) ширкати комил ва ба боварй асосёфт

(коммандитй).

Мувофики конунгузорй ширкатхои хочагй дар ду

шакли ташкилй-хукукй таъсис дода мешаванд; ширкати
комил ва ширкати ба боварй асосёфта (ширкатхои
коммандитй).
Ду гурухи шарикон дар таркиби субъективии
ширкатхо чудо карда мешаванд, яъне иштирокчии
ширкати комил танхо шарикони комил ва иштирокчиёни
ширкати ба боварй асосёфта бошад аз ду гурухи
шарикон: шарикони комил ва маблаггузорон
(коммандитистхо) иборат мебошанд.
Шарикони комил дар ширкати ба боварй асосёфта
шарикиро ташкил медиханд ва маблаггузорон бошанд
дар фаъолияти сохибкории ширкат бевосита иштирок
наменамоянд. Х,олати хукукии маблаггузорон бо меъёрхои
конунгузорй дар бораи иштирокчиёни ширкати комил
асос ёфтааст. Дар Кодекси Гражданин Чумхурии
Точикистон кайд шудааст, ки ба шарикони ширкати ба
боварй асосёфта коидахое, ки Кодекс нисбати ширкати
комил пешбинй намудааст, татбик мешаванд, ба шарте ки
бо конунгузории махсус дар бораи ширкатхои ба

’Ниг.: Исмоилов Ш.М., Шонасридинов Н.. Нодиров Ф.М. Хукуки

кишоварзй. Китоби дарсй. Душанбе. «Конуният», 2000. С.97.
85
бовари асосёфта, тартиби дигар мукаррар нагардида бошад
( м.88 КГ ЧТ).
Ягона хуччати таъсисии ширкатхо - шартномаи таъсис
мебошад, ки аз шартхои зерин иборат аст:
- шарт дар бораи хачм ва таркиби маблагхои ширкат;
- хачм ва тартиби ворид намудани хиссахои хар як
иштирокчй;
- хдчм ва тартиби мухлати гузаронидани хисса;
- чавобгарй барои вайрон намудани ухдадорихо.
Идоракунй дар ширкат бо розигии умумии
якдилонаи шарикон ё бо овоздихии бартариягнок ба амал
бароварда мешавад.
Мувофики конунгузорй се варианта асосии
идоракунии ширкат вучуд дорад:
1) якчоя, яъне аз чониби хамаи шарикон идора
намудани ширкат;
2) таксим намудани ваколатхои идоракунй байни
шарикон;
3) аз чониби як нафари онхо ба амал баровардани
функсияи идоракунй.
Тазаккур додан зарур аст, ки хангоми бастани
шартномаи таъсис ин масъаларо шарикон хал менамоянд ва
яке аЗ вариантхо ё ин ки хамомезиши онхоро кабул
менамоянд.
Ба хайси иштирокчиёни ширкати комил, яъне
шарикони комил танхо сохибкорони инфиродй ё
ташкилотхои тичоратй баромад карда метавонанд.
Хдмзамон корхонахои вохиди давлатй ва махаллй бо
розигии хатмии пешакии сохибмулки ин корхонахо
метавонанд дар фаъолияти ширкатхои комил ишгирок
намоянд.
Хар як шахе метавонад иштирокчии танхо як
ширкати комил бошад. Ин махдудият барои он мукаррар
карда шудааст, ки иштирокчиёни ширкати комил аз руи
ухдадорихои ширкат масъулияти мушгарак доранд. Ин
чунин маъно дорад, ки хангоми норасоии амволи
ширкат барои ичро намудани ухдадорихои ширкат
кредиторхо хак доранд, ки талаботи худро аз амволи
шахсии хар кадоме аз аъзоёни ширкат конеъ гардонанд.
Конунгузории муосир харакатеро, ки барои махдуд ё

86
бекор намудани масъулияти шахсии аъзои ширкат равона
шудааст, мутлако беэътибор мехисобад.
Иштирокчиёни ширкатх,ои комил дар баробари
шарикони комил инчунин маблаггузорон низ мебошанд, ки
дар идоракунии фаъолияти ширкат иштирок намекунанд
ва хатари таваккали онхо аз руи фаъолияти ширкат бо
хачми маблагхои гузоштаашон махдуд мегардад. Ба сифати
маблаггузор хамаи иштирокчиёни муносибатхои хукукии
гражданй, аз чумла шахрвандон, ташкилотхои
гайритичоратй ва гайрахо баромад карда метавонанд.
Шахе ба сифати шарики комил танхо дар як
ширкати ба боварй асосёфта баромад карда метавонад.
Иштирокчии ширкати комил наметавонад, ки иштирокчии
шарикии ба боварй асосёфта бошад ва иштирокчии
ширкати ба боварй асосёфта наметавонад иштирокчи
шарикии комил бошад. Ин махдудият мувофики талаботи
конун аст, чунки дар як вакт бо амволи шахсии худ ба
сифати кафили ду ширкат баромад кардан имконнопазир
аст.
Хуччате, ки фаъолияти ширкат (комил ва бо
боварй асосёфта) дар асосй он амалй мегардад,
шартномаи таъсис ном дорад. Ба гайр аз талаботхои
умумие, ки Кодекси гражданин Ч,Т нисбати хуччатхои
таъсисии шахсони хукукии тичоратй пешниход менамояд
(к.2 м.53 КГ Ч,Т), шартномаи таъсиси шарикии комил бояд
чунин шартхои иловагиро дар бар гирад, аз чумла:
дар бораи хачм ва таркиби маблаги
гунашаванда;
- дар бораи хачм ва тартиби тагйирёбии хиссаи хар
кадоме аз аъзоёни ширкат оиди хачм, таркиб, мухлат ва
тартиби ворид намудани хиссахо;
- масъулияти иштирокчиён барои вайрон намудани
ухдадорихо оиди пардохти хисса.
Г.Ф.Шершеневич кайд менамояд, ки дар
танзимнамоин муносибатхои дохилии ширкат байни
шарикон шартнома накши бартариятнок дорад. Аз чумла,
мегуяд у «конун бинобар пурра намудани сукутии ин
шартнома, амал менамояд».1 Шартномаи таъсис дар

'Ниг.: Шершеневич Г.Ф. Учебник торгового права. М.: 1994.

С.115.
87
шакли хаттии оддй баста мешавад, вале дар асоси созиши
тарафхо бо тасдики нотариалй ба расмият дароварда
мешавад. Ш артнома бо хохиши тарафхо ё ба мухлати
муайян ё бидуни нишон додани мухлат баста мешавад. Ба
гайр аз маълумотхое, ки хоси шартномаи таъсисй ширкати
комил мебошанд, шартномаи таъсиси ширкати ба боварй
асосёфта бояд дар бораи хачми маблагхои маблаггузорон
маълумот дошта бошад. Хдмзамон дар шартнома хачми
маблаги хар як маблаггузор алохида нишон дода
намешавад. Хдмин тарик, тагйирёбии хачми маблагхо ё
ин ки хайати маблаггузорон ба тагйирёбии хуччатхои
таъсисй таъсир намерасонад.
Маблаггузорони ширкати ба боварй асосёфта ба
шартномаи таъсис имзо намегузоранд, чунки онхо бо
шарикон дар муносибатхои ухдадорй набуда, балки
иштирокчии чунин муносибатхо бо ширкат мебошанд.
Маблаггузорон хатман бо шартхои шартномаи таъсис
бояд ошно бошанд, чунки холати хукукии онхо махз бо
шартнома пешбинй мешавад. Маблаггузорон хак доранд,
хангоми баромадан аз ширкат кисми даромади худро
гиранд ва инчунин бо шартнома хачм ва мухлати ворид
намудани хиссахои худро бо ширкат муайян кунанд1.
Конунгузорй нисбати хачми маблаги гуншудаи
ширкат талаботеро пешниход намекунад, чунки амволи
шахсии шарикони комил низ ба сифати кафолати хукукии
кредиторхо баромад мекунад. Зарурати маблаги гуншуда
барои фаъолияти ширкат хамчун заминаи амволии
фозилияти ташкилоти тичоратй вучуд дорад. Махз маблаги
гуншуда сарчашмаи конеъ намудани талаботхои
кредиторон мебошад ва амволи шахси дар холате чунин
накшро ичро менамояд, ки маблагхои гуншуда кофй
набошанд.
Хусусияти маблаги ширкати ба боварй асосёфта
дар иштироки маблагхои маблаггузорон тачассум меёбад,
вале дар конунгузорй нисбати таносуби маблагхои
ширкати комил ва маблаггузорон талаботе вучуд надорад,
чунки ин масъала ба хохлши худи иштирокчиён хавола
карда шудааст. Вобаста ба хусусияти табиати хукукй,

'Нодиров Ф.М. Накши шартнома дар тачдиди ташкилотхои

тичоратии кишоварзй. Душанбе.2003.
88
хайати субъектон ва шакли шарикй дар он бояд хдм
шарикони комил ва хам маблаггузорон ширкат варзанд.
Идоракунии ширкат аз руи коидаи умумии ба
созиши хамаи шарикон ба амал бароварда мешавад ё
якдилона ё ин ки агар бо хуччатхои таъсиси пешбинй
шуда бошад, бо овоздихии бартариятнок. Дар идоракунй
шарикон бо тарзи овоздйхй иштирок менамоянд ва хар як
шарик як овоз дорад, албатта, агар бо хуччатхои
таъсисй тартиби дигаре мукаррар нашуда бошад. Дар
баъзе холатхо микдори овозхо бо микдори хиссахо
алокаманд карда мешавад. Маблаггузорон дар идоракунии
ширкати ба боварй асосёфта, иштирок намекунанд.
Фаъолияти сохибкории ширкат аз чониби хар як
шарик ба амал бароварда мешавад, башарте ки бо
шартномаи таъсис тартиби дигаре макаррар нашуда
бошад. Аз чумла, шарикон метавонанд якчоя фаъолият
кунанд, ё ин ки ба амал баровардани фаъолият ба зиммаи
шарики алохида гузошта шавад. Шарикон бидуни
ваколатнома аз номи ширкат баромад мекунанд, чунки
онхо ба конун ё шартномаи таъсис ваколатдор шудаанд.
Ваколатнома танхо ба он шарикони комил дода
мешавад, ки барои ба амал баровардани фаъолият,
бинобар чой доштани чунин шарти шартнома, ваколатдор
намебошанд.
Хукук ва ухдадорихои иштирокчиён аз узвияти онхо
ба ширкат бармеоянд ва як катор хусусиятхоро доро
мебошад. Масалан, холати хукукии шарики комилро хукук
ва ухдадорихои у оид ба иштироки бевосита дар
фаъолияти ширкат ташкил медихад. «Иштирокчии ширкат,
дар фаъолияти он бояд иштирок намояд, вагарна
гирифтани фоида беасос мебошад»1. Шарики комил хукук
дорад, бо хамаи хуччатхои ширкат, ки ба фаъолияти он
алокаманд мебошанд шинос шавад. Шарики комил
Ухдадор аст, аз ба амал баровардани як катор амалиётхо
бидуни розигии дигар шарикон худдорй намояд, аз
чумла, бастани ахдхое, ки ба предмети фаъолияти
ширкат дахл доранд ва чунин ахдхоро аз номи худ ва ба

'Ниг.: Шершеневич Г.Ф. Учебник торгового нрава. С .105.

89
манфиати худ ё ба манфиати шахсони сеюме, ки
намояндахои онхо низ мебошад мебандад.
Х^олати хукукии маблаггузорон бо хукуки онхо
чихати гирифтани фоида муайян карда мешавад. Хукукхои
гайриамволй танхо барои ба амал баровардани хукукхои
амволии онхо зарур мебошанд. Масалан, маблаггузорон ба
максади гирифтани иттилооти зарурй ХУКУК доранд бо
хисоботхои солонаи ширкат шинос шаванд.
Маблаггузорон чунин хукукхои амволиро доро
мебошанд:
- гирифтани фоида аз фаъолияти ширкат бо
тартиби пешбининамудаи хуччатхои таъсисй;
- гирифтани маблагхои худ аз амволи бокимондаи
ширкат пас аз конеъ намудани талаботхои кредиторон,
бинобар бархам додани ширкат.
Конунгузории чорй коидаи махсуси тагйирёбии
хайати иштирокчиён ва бархам хурдани ширкатро мукаррар
намудааст.
Чун коида хангоми тагйирёбии хайати иштирокчиён,
ширкати комил метавонад фаъолияти худро идома
дихад, ба шарте ки бо шартнома ё созишнома чунин
тартибот мукаррар гардида бошад. Барои тагйирёбии
хайати шахсии ширкат созиши якдилонаи шарикон талаб
карда мешавад.
Шарикони ширкати комил хукук доранд аз хайати
ширкат бароянд. Ду рохи баромадан аз ширкат вучуд
дорад. Хангоми татбики хар ду холати нишондодашуда
ба шарик арзиши хиссаи он дар шакли пулй ё натуралй
пардохта мешавад, агар хуччатхои таъсисй тартиби
дигареро пешбинй накарда бошанд. Арзиши хисса ба
арзиши маблагхои гузошташуда баробар нест. Хиссаи
шарик дар шакли фоизи арзиши амволи ширкат муайян
карда мешавад.
Меросхурони шарике, ки аз ширкат мебарояд,
бинобар шомил нашудани онхо ба ширкат, хиссаи
шарикро дар шакли пулй ё амволй метавонанд гиранд.
Хамзамон, хатари таваккали масъулиятеро, ки ба шарики
собик аз фаъолияти ширкат дахл дошт дар давоми ду сол
нигох медоранд, аммо хачми масъулияти онхо бо арзиши
мерос баробар мебошад.

90
 Маблаггузарони ширкати ба боварй асосёфта низ
метавонанд аз ширкат бароянд. Ин хукукро онхо пас аз
анчом ёфтани соли молиявй метавонанд амалй
гардонанд. Хангоми баромадан онхо метавонанд, маблаги
худро бо тартиби мукаррарнамудаи шартномаи таъсис
гиранд ё ин ки як кием ё хамаи онро ба маблаггузорони
дигар ё шахсони сеюм диханд. Маблаггузорони ширкати
ба боварй асосёфта нисбат ба шахсони сеюм хукуки
бартариятноки харидкунии хиссаро доранд.
Конун имконияти пешниходи хиссаи маблаггуюрро
(пурра ё кисман) ба маблаггузорони дигар ё шахсони сеюм, аммо
на ба шарики комил мукаррар намудааст (к 2 м. 90 КГ 4J).
Дар баробари асосхои умумии бархам хурдани
ташкилоти тичоратй, ки бо моддаи 62 КГ Ч,Т мукаррар
карда шудаанд, хусусиятхои махсуси бархамдихии
ширкатхо низ вучуд доранд. Масалан, ширкати комил дар
холатхои зерин бархам дода мешавад (м.85 КГ Ч"Г):
- агар дар ширкат як иштирокчи бокй монд. Ин
иштирокчй хукук дорад дар муддати шаш мох, аз лахзаи
хамчун иштирокчии ягонаи ширкат бокй мондан онро бо
тартиби мукарарнамудаи КГ ба чамъияти хочагй табдил
дихад;
- дар сурати аз хайати ширкати ба боварй асосёфта
баромадани хамаи маблаггузорон (к. 1 м.91 КГ).
Ширкати ба боварй асосёфта низ бо асосхое, ки
нисбати ширкати комил пешбинй шудаанд, бархам дода
мешавад. Ширкати ба боварй асосёфта хангоми вучуд
доштани як шарики комил ва як маблаггузор метавонад
фаъолияти худро нигох дорад. Хангоми аз ширкати ба
боварй асосёфта баромадани хамаи маблаггузорон,
шарикони комил метавонанд онро ба ширкати комил табдил
диханд.

б) цамъияпщои дорой масъулияти м ахдуд ва иловагй.

Чамъияти дорой масъулияти махдуд (минбаъд

чамъият) чамъияти хочагиест, ки аз чониби як ё якчанд
шахсе таъсис дода шуда, сармояи оинномавии он бо хиссаи
Хачми муайянкардаи хуччатхои таъсисотй таксим шудааст.
Иштирокчиёни чамъият аз руи ухдадорихои он масъулият
НаД°ранд ва зиёни таваккалли марбут бо фаъолияти
91
чамъиятро дар доираи арзиши сахми гузоштаашон ба ухда
доранд.
Иштирокчиёни чамъият, ки ба сармояи оинномавии
чамъият сахмро дар хачми пуррааш нагузоштаанд, тибки
ухдадории он дар доираи арзиши кисми пардохташудаи
сахми хар кадом иштирокчии чамъият масъулияти муштарак
доранд.
Чамъият дар моликият амволи алохида дорад, ки дар
баланси мустакили он ба хисоб гирифта мешавад, вай аз
номи худ хукукхои амволи ва шахсии гайриамволиро ба даст
дароварда ва онро амалй менамояд, ухдадориро ба зимма
гирифта, дар суд даъвогар ва чавобгар шуда метавонад.
Чамъият шахси хукукй буда бо тартиби мукаррар-
кардашуда метавонад дар худуди Чумхурии Тохикистон ва
берун аз он суратхисобхои бонкй кушояд (м. 2 Конун дар
бораи чамъияти дорой масъулияти махдуд).
Чамъиятй дорой масъулияти махдуд чунин чамъияти
хочагиест, ки маблаги ойинномавии он ба хиссахои
иштирокчиён таксим шудааст. Ба хиссахо таксим намудани
сармояи ойинномавй амволи чамъияти дорой масъулияти
махдудро ба моликияти умумии хиссагй табдил надода,
максади он муайян намудани хиссаи хар як иштирокчй дар
идоракунй, гирифтани фоида ва квотаи бархамдихй
мебошад.
Чамъияти дорой масъулияти махдуд аз руи
ухдадорихои худ бо тамоми амволи ба у тааллукдошта
чавобгар буда, аз руи ухдадорихои иштирокчиёнаш
чавобгар нест. Иштирокчиён низ аз руи карзхои чамъият бо
амволи шахсии худ чавобгар намебошанд. Хатари зарар аз
фаъолияти чамъияти дорой масъулияти махдуд дар хачми
арзиши маблагхои гузошташудаи онхо махдуд мегардад.
Нисбати иштирокчиёне, ки хамаи хиссаашонро ба сармояи
ойинномавй нагузоштаанд, чавобгарии муштарак дар хачми
маблагхои воридкарданашуда татбик карда мешавад.
Иштирокчиёни чамъияти дорой масъулияти махдуд -
шахсони хукукй ва шахрвандон, аз чумла шахсоне, ки
фаъолияти сохибкориро хамчун касб ба амал
намебароранд, шуда метавонанд. Макомотхои давлатй ва
макомотхои худидораи махаллй наметавонанд иштирокчии
чамъияти дорой масъулияти махдуд бошанд к-4 м.69 КГ ЧТ.
 Чамъияти дорой масъулияти махдуд аз чониби як ё
якчанд шахсон таъсис дода мешавад. Конунгузорй микдори
иштирокчиёни чамъияти дорой масъулияти махдудро то 30
нафар мукаррар кардааст. Агар микдори иштирокчиёни
ЧДММ аз 30 нафар зиёд бошанд, пас бояд он дар давоми
як сол ба чамъияти саххомй табдил ёбад вагарна бо
гузаштани ин мухлат бо тартиби судй бархам дода
мешавад. Иштирокчиёни чамъияти дорой масъулияти
махдуд хукук ва ухдадорихои муайянеро доранд, ки бо номи
хукук ва ухдадорихои корпоративй машхуранд.
Ба хукукхои иштирокчиёни чамъият хамчун иттиходи
маблагхо инхоро дохил намудан мумкин аст:
-хукуки иштирок дар идоракунии чамъият;
-хукук ба гирифтани иттилоот дар бораи фаъолияти
чамъият ва ошно шудан бо хуччат ва китобхои мухосибавй;
-хукук барои таксими фоида;
-хукук ба фуруш ё бо дигар рох пешниход намудани
хисса дар маблаги ойинномавии чамъият;
-хукук барои баромадан аз чамъият новобаста аз
розигии дигар иштирокчиён ва гирифтани хиссаи амволй аз
чамъият;
-хукук ба гирифтани хиссаи амволй ё ин ки
эквивалента пулй пас аз хисобй намудан бо кредиторхо ё
худ квотаи бархамдихй.
Ухдадорихои иштирокчиёни чамъият бо зарурати
иштироки шахсии онхо дар фаъолияти сохибкории чамъият
алокаманд набуда, бо инхо махдуд карда мешавад: ворид
намудани хисса ба сармояи ойинномавии ЧДММ бо риояи
тартиб, хачм ва мухлати пешбини намудаи конун ё
хуччатхои таъсисй ва фош накардани иттилооти махфй дар
бораи фаъолияти чамъият,
Мутобики конун дар бораи чамъияти дорой
масъулияти махдуд, ба хама ё иштирокчиёни алохидаи
Чамъият хукук ва ухдадорихои иловагй дода мешаванд.
Хукук ва ухдадорихои иловагй гибки оинномаи чамъият ё
Дар асосй карори якдилонаи мачлиси умумй пешбинй
мешаванд. Бояд гуфт, ки мукаррар намудан хукук ва
ухдадорихои иловагй, махдуд ё катъ намудани онхо дар
асосй карори мачлиси умумй бо овоздихии на камтар аз 3/2
Хиссаи иштирокчиён ва розигии худи иштирокчй имкон
дорад.
93
 Агар чунин иштирокчй хиссаи худро ба каси
дигар дихад, ин маънои гузаштани хукуку ухдадорихои
иловагиро ба он кас надорад. Ин аз хусусияти шахсй
доштани хукуку ухдадорихои иловагй дарак медихад.
Хамчун ухдадории иловагй - расонидани ягон хизмат ба
чамъият хисобида мешавад. Ба сифати хукуки иловагй-
хукук дар бораи таъин намудани макомоти идоракунии
яккарохбар ё кисми макомоти ичроияи чамъият баромад
мекунад.
Ба сифати хуччатхои таъсисии ЧДМ М ойиннома ва
шартномаи таъсис эътироф карда шудаанд. Агар чамъият
аз чониби як шахе таъсис ёбад, пас ягона хуччати таъсисии
он ойиннома мебошад, ки аз чониби у тасдик карда
мешавад.
Дар шартномаи таъсис - муассисон ухдадории
ташкил намудани чамъиятро ба зимма мегиранд, ки
чамъиятро таъсис медиханд ва бинобар ин таркиби
муассисон, хачми маблаги ойинномавй, хиссаи хар як
иштирокчиён, хачм, тартиб ва масъулияти онхо барои
ворид намудани хиссахои худ ба чамъият, тартиби таксим
намудани фоида, тартиби баромадан ва гайраро дар бар
мегирад. Агар шартномаи таъсис бештар ба танзим
намудани муносибатхои дохилии байни иштирокчиён
равона шуда бошад, пас ойиннома хуччати тасдиккунандаи
ЧДММ барои шахсони сеюм мебошад.
Дар ойиннома ба гайр аз маълумотхое, ки дар
хуччатхои дигари таъсиси дарч меёбанд, чой додани чунин
маълумотхо зарур мебошад: номи чамъият, маълумот дар
бораи чойи чамъият, низом, ваколат ва тартиби кабули
карор дар макомотхои идоракунии чамъият, хачми
маблаги оинномавй, хиссаи хар як аъзо, хукук ва
ухдадорихои иштирокчиёни чамъият, аз он чумла, хукуки
баромадан аз чамъият ва бегона намудани хиссаи хеш ба
шахсони дигар ва инчунин дигар маълумотхои бо конун ё
хохиши иштирокчиён мукаррар кардашударо дар бар
мегирад.
Хусусияти ин шакли фаъолияти сохибкорй дар он
зохир мегардад, ки чавобгарии шахсии амволии
иштирокчиён аз руи ухдадорихои чамъият истисно карда
шудааст. Бинобар ин конун барои химояи манфиатхои дигар
иштирокчиёни муомилот талаби муайянро оид ба хачм ва
94
т а р т и б и ташаккулёбии сармояи ойинномавии чамъияти
п о р о й масъулияти маздуд мукаррар намудааст.
Хачми маблаги ойиномавие, ки аз арзиши
ном иналии хиссаи хар як аъзо иборат аст, набояд аз хачми
400 каратаи музди кори хадди акал дар лахзаи кайди
д а в л а т й кам бошад.
Афзоиши сармояи оинномавии чамъият аз хисобхои
зе р и н сурат мегирад:
1) аз хисоби амволи чамъият, яъне аз ^исоби
афзоишёфтани воситахои фаъоли чамъият, хамзамон
хачми хиссаи иштирокчиён бетагйир мемонад,' вале
арзиШИ номиналии онхо баланд мешаванд;
2) аз хисоби маблагхои иловагии иштирокчиён ба
сармояи ойинномавй. Маблагхои иловагиро метавонанд
хамаи иштирокчиён гузоранд, ки ин боиси афзудани
арзиши номинали хиссаи онхо мегардад. Маблагхои
иловагиро инчунин метавонанд, як кисми иштирокчиён
супоранд, ки ин боиси тагйирёбии таносуби хиссахо
мегардад, ба шарте бо оиннома тартиби дигаре цешбинй
наш уда бошад, пас барои бастани чунин ахд розигии
чамъият ё дигар аъзоён талаб карда намешавад;
3) аз хисоби маблагхои шахсони сеюм, ки ба
чамъият дар асосй розигии якдилонаи 'хамаи
иштирокчиёни чамъият кабул карда шудаанд, агар ин дар
ойиннома манъ нашуда бошад.
Сармояи ойинномавии Ч Д М М бо ду тарз кам
карда мешавад:
1) бо рохи кам намудани арзиши номиналии
хиссаи хамаи иштирокчиёни чамъият дар маблаги
ойинномавй дар хачми баробар ба хиссахои онхо;
2) ё пардохт намудани хиссахое, ки ба чамьият
тааллук доранд.
Чамъият ухдадор хает, ки дар холатхои зерин
сармояи ойинномавии худро кам намояд:
а) аз чониби иштирокчиён комил пардохт
накардани маблагхои худ дар давоми як сол аз лахзаи
Кайди давлатии чамъият;
б) хангоми кам шудани маблагхои фаъоли чамъият
33 хачми сармояи ойинномавии чамъият аз огози соли
Дуюми фаъолияти чамъият.

95
 Кам намудани сармояи ойинномавй бо риояи
талаби огохдунонии хаттни кредиторхои асоси дар
мухлати 30 руз аз лахзаи кабул намудани чунин карор ба
амал бароварда мешавад.
Гузоштани хисса ба фоидаи дигар иштирокчй
бидуни розигии чамъият ва дигар иштирокчиён ба амал
бароварда мешавад, ба шарте ки оиннома тартиби
дигареро мукаррар накарда бошад, пас хиссаи худро
иштирокчии ширкат метавонад ба шахсони сеюм фурушад.
Хдмзамон аъзои чамъият хукукй бартариятнокй харид
намудани чунин хиссаро бо нархи пешниходи доро мебошад.
Иштирокчие, ки хохиши ба шахсони сеюм фурухтани
хиссаи худро дорад, ухдадор хает, ки дар шакли хаттй
дигар иштирокчиён ва худи чамъиятро огох намояд. Агар
дар мухлати як мох чамъият ё иштирокчиёни дигар аз
хукукй бартариятнокй худ истифода накунанд, пас у
метавонад хиссаи худро бо шарт ва нархи пешниходшуда
ба шахсони сеюм фурушад. Агар дар рафти фуруш
тартиби мукарраршуда риоя нагардад пас иштирокчй дар
мухлати 3 мох аз лахзае, ки дг>р бораи б^стани ахдогохй
ёфт ва е бояд ки огох мешуд, метавонад, ки бо рохи
мурочиат намудан ба суд хукуку ухдадорихои харидорро
ба худ гузаронад.
Агар ойиннома гузариши хиссаро ба каси дигар
манъ намояд ва инчунин дигар иштирокчиён аз
харидорй намудани хиссаи пешниходшаванда даст кашанд,
ё ин ки агар барои бегона намудани хисса, ойиннома
розигии дигар иштирокчиёнро пешбинй кунад, вале онхо
чунин розигиро надиханд, пас бо талаби иштирокчй
чамъият ухдадор хает, ки онро харидорй кунад ва дар
мухлати на зиёда аз як сол аз лахзаи гузащтани хисса ба
чамъият арзиши хакикии онро ба иштирокчй пардохт
намояд.
Иштирокчии чамъияти дорой масъулияти махдуд
хукук дорад, новобаста аз розигии дигар аъзоён, ё худи
чамъият аз чамъият барояд. Меъёрхои конунгузорй дар
бораи ЧД М М , ки хукукй иштирокчиро барои баромадан аз
чамъият танзим менамояд, хусусияти императивй доранд.
Х,ангоми баромадан ба у арзиши хакикии хисса дар
шакли пулй ё натуралй дар мухлати шаш мохи баъди ба
охир расидани соли молиявй дода мешавад. Хиссаи
96
иш тирокчй аз лахзаи навиштани ариза дар бораи
б а р о м а д а н аз чамъият ба хисоби чамъият мегузарад.
Х а м и н тарик, байни к,атъ гардидани муносибатхои
к о р п о р а т и в й ва гирифтани арзиши хакикии хисса вакти
м у а й я н е мегузарад, ки бевосита барои муайян намудани
арзиш и хакикии хисса бинобар аз даст додани
и м к о н и я т и гирифтани иттилоот аз фаъолияти чамъият
т а ъ с и р мерасонад. Нисбати ин тартиби псшниход-шуда дар
б а й н и олимон фикри ягона вучуд надорад. Масалан, С.Д.
М о г и л е в с к и й кайд менамояд, ки ба амал баровардани
х у к у к и озодона баромадани иштирокчиён аз чамъият бо
г и р и ф т а н и арзиши хакикии хиссаи худ ЧДММ-ро ба яке
аз шаклхои хатарноктарини ташкилй-хукукии шахсони
хукукй табдил медихад1.
Хорич намудани иштирокчиён аз ЧДММ танхо бо
тартиби судй ва бо талаби он иштирокчиёне амалй карда
мешавад, ки хиссаи онхо дар мачмуъ на камтар аз 10%
сармояи ойинномавиро ташкил медихад.
Барои хорич намудани иштирокчии ЧДММ чунин
асосхо мукаррар карда шудааст:
- аз чониби иштирокчи дагалона вайрон намудан
ухдадорхои худ;
содир намудани харакат (бехаракатие), ки
фаъолияти чамъиятро номумкин ё нихоят мураккаб
мегардонад.
Ба иштирокчии хорич карда шуда, арзиши хакикии
хиссаи он, ки тибки хисоботхои мухосибавй мукаррар
карда шудааст, пардохта мешавад. Хамин тарик,
окибатхои хукукии баромадан ё хорич шудан аз ЧДММ
якхела мебошанд ва хорич намудан маънои татбики чораи
чазоро ба шарик надорад. Окибатхои ногувори хукукиро
нисбати чунин иштирокчиён дар хуччатхои таъсисй
пешбинй намудан мумкин аст. Масалан, дар шартномаи
гаъсис зарурияти баргардонидани товони зараре, ки бо
Харакатхок чунин аъзо ба ЧДММ расонида шудааст, ё ин
ки чорахои чаримавй низ мукаррар карда мешавад.
Фоидае, ки ЧДММ дар натичаи фаъолияти
сохибкорй ба даст меорад, байни иштирокчии он таксим
КаРДа мешавад. Хачми фоидаи хар як иштирокчиёни

Ниг.: Могилевский С.Д. Асари зикршуда. С.93.

97
чамъият бо хачми хиссаи он дар сармояи ойинномавй
баробар мебошад, башарте ки ойинномаи чамъият тартиби
дигареро пешбинй накарда бошад.
Дар Ч Д М М нисбат ба ЧС имконияти таксимоти
фоида бидуни назардошти хиссаи гузошгашудаи онхо
мумкин аст. Карор барои таксимоти фоида аз чониби
мачлиси умумии иштирокчиён баъди хар як нимсола ё як
сол кабул карда мешавад.
Ба максади химояи манфиатхои кредиторон,
иштирокчиён ва худи чамъият, конун имконияти таксим
намудани фоидаро байни аъзоён махдуд мегардонад.
Маслан, то лахзаи пурра пардохт намудани сармояи
ойинномавй ё анчом надодани пардохтхои зарурй ба аъзое,
ки аз чамъият баромадааст, ё хангоми паст шудани
арзиши воситахои фаъол нисбати сармояи ойиномавй,
чамъият, хукуки дар байни аъзоён таксим кардани
фоидаро надорад. >
Принсипи асосии ташкили идоракунй дар ЧДММ
принсипи такисмотй хокимият мебошад. Хамзамон, агар
КГ ЧТ низоми ду зиннагии макомотхои идоракунии
ЧДММ пешбинй карда бошад, пас конун дар бораи
ЧДММ низоми созишномавии макомотхои идоракунии
онхор мукаррар намудааст: мачлиси умумии иштирокчиён,
шурои директорон (шурои назоратй), макомоти ичроияи
якасардор ё ин ки макомоти дастачамъии ичроия.
Макомоти олии идоракунии чамъият - мачлиси
умумии иштирокчиён он мебошад. Хамаи иштирокчиён
хукук доранд дар мачлиси умумй иштирок намуда
масъалахоро мухокима намоянд ва оиди кабули карорхо
овоз диханд. Хамагуна махдудиятхои ин хукукхои аъзоён
беэътибор хисобида мешаванд. Микдори овозхои аъзоён
ба хиссаи онхо баробар мебошад, вале дар ойинномаи
чамъият, ки якдилона кабул шудааст, имконияти мукаррар
намудани дигар тартиби хисоби овозхо мумкин аст,
пешбинй шавад.
Мачлиси умумй дорой ваколатхои истисной
мебошад. Масъалахое, ки ба ваколати истисноии мачлиси
умумй дахл доранд, сохахои мухимтарини ташкили
фаъолияти чамъиятро дар бар мегиранд ва пешниход
намудани онхо ба шурои директорон ё дигар макомотхо, ба

98
ИСТИСНОИ холатхои пешбининамудаи конун катъиян манъ
карда шудааст.
Ба ваколати истнсноии мачлиси умумии чамъият
чунин масъалахо тааллук доранд:
- муайян намудани самтхои асосии фаъолияти
чамъият;
- кабули карор дар бораи аъзогй ба ассосиатсияхо
ва дигар иттиходияхои ташкилотхои тичоратй;
- тагйир додани хуччатхои таъсисй, аз чумла,
ойиннома ва шартномаи таъсис;
•• таъсис ё пеш аз мухлат катъ намудани ваколати
макомотхои ичроия, комиссияи тафтишй;
- тасдик хисоботи солона;
- такисмоти фоида байни аъзоён;
- тачдид ё бархам додани чамъият.
Хусусияти танзими хукукии ин шакли ташкилй -
хукукй дар он зохир мегардад, ки як катор масъалахои
ваколати истисноии мачлиси умумии чамъият бояд
якдилона халлу фасл шаванд. Аз чумла, ворид намудан
тагйироту иловахо ба шартномаи таъсисй, кабули карор
дар бораи тачдид ва бархам додани чамъият ва дигар
масъалахое, ки оинномаи чамъият ба ин номгуи дохил
намудааст.
Ойинномаи чамъият шурои нозирон ё дирекгоронро
ба сифати макомоти идоракунй пешбинй менамояд.
Ойиннома ба ваколати ин макомот халлу фасл чунин
масъалахоро дохил менамояд, аз чумла:
-таъсис ва бархам додани макомотхои ичроия;
- даъват ва гузаронидани мачлиси умумй;
- кабул карор дар бораи бастани ахдхо, агар халлу
фасли ин масъалахо ба ваколати мачлиси умумй дохил
нашуда бошанд. Аъзои макомоти ичроияи дастачамъии
чамъият бештар аз чоряки хайати Шурои директорони
(Шурои мушохидакорони) чамъиятро ташкил дода
наметавонад. Шахсе, ки вазифаи макомоти яккасардории
ичроияи чамъиятро ичро менамояд, дар як вакт наметавонад
раиси Шурои директорони (Шурои мушохидакорони)
чамъият бошад.
Макомоти ичроия фаъолияти чории чамъиятро
идора менамояд. Ин макомот дар назди Шурои директорон
ва мачлиси умумй хисобот медихад.
99
 Дар чамъият ду гурухи макомоти ичроияро чудо
намудан мумкин аст:
(1) макомоти якасардори ичроияи чамъият, яъне
дирсктори генералй ё директор;
(2) макомоти ичроияи дастачамъй - садорат,
маъмурият ва гайра. Ваколати раиси макомоти дастачамъии
идоракуниро директори генералй ё директор ичро
менамоянд.
Комиссияи тафтишотй - ба максади назорат аз руи
фаъолияти молиявии чамъият таъсис дода мешавад. Ин
макомот дар холати дилхох. метавонад фаъолияти
молиявй - хочагии чамъияро тафтиш намояд. Хамаи
хуччатхои барои ин максад заруриро метавонад талаб
намояд. Тафтиши як катор хуччатхо ба тартиби хатмй аз
чониби чамъият ба амал бароварда мешаванд, аз чумла,
хуччатхои солона ва хуччатхои мухосибавй. Барои тафтиши
фаъолияти чамъият, дар асоси карори мачлиси умумй,
аудитории касбй низ метавонад, чалб карда шавад.
Чамъияти дброи масъулияти иловагй чунин
чамъиятеро меноманд, ки сармояи ойинномавии он ба
хачми хиссахое, ки хуччатхои таъсиси мукаррар намудаанд,
таксим карда шудааст.
Иштирокчиёни чамъияти дорой масъулияти иловагй
аз руи ухдадорихои он муштаракан масъулияти
субсидиариро дар хачми барОи хамаи онхо якхелаи карат
нисбат ба хачми хиссахои гузошташуда, доро мебошанд.
ЧДМИ аз руи мохияти худ як намуди ЧДММ
мебошад, бинобар ин, КГ ЧТ пешбинй намудааст, ки
коидахои мукаррарнамудаи хамин кодекс нисбати ЧДММ
ба фаъолияти ЧДМИ низ пахн мешаванд, ба шарте ки
худи кодекс коидаи дигареро пешбинй накарда бошад.
Хусусияти фарккунандаи ин шакли фаъолияти
сохибкорй дар масъулияти амволии аъзоёни ЧДМИ аз руи
ухдадорихои чамъият мебошанд. Хангоми норасоии
амволи ЧДМИ барои конеъ намудани талаботхои
кредиторов аъзоёни чамъият ба чавобгарии муштарак бо
амволй шахсиашон кашида мешаванд.
Хамзамон, кайд бояд кард, ки хачми масъулияти
аъзоён махдуд карда шудааст, чунки он на ба хамаи
амволй онхо чун дар ширкати комил, балки бо як кисми
он, яъне дар хачми карзти маблагхои ба сармояи
100
ойинномавии чамъият ворид намуда. Масалан,
иштирокчиён дар хачми се карат, чор карат ва хоказо
вобаста ба хачми арзиши маблагхои ба сармояи ЧДМИ
прдохтаашон масъул мебошанд.
Аз инчо боз як хусусияти ин шакли фаъолияти
сохибкорй бармеояд. Масалан, хангоми муфлис шудани
яке аз аъзоёни ЧДМИ, масъулияти у аз руи ухдадорихои
чамъият байни дигар аъзоён баробари хачми арзиши
хиссахои онхо такисм мешавад, агар бо хуччатхои
таъсисй тартиби дигаре пешбинй нашуда бошад.

в) чамъияти сахомй. ,

Чамъияти сахомй - ташкилоти тичоратие, ки сармояи

оинномавии он ба микдори муайяни сахмияхо таксим шуда,
иштирокчиёни (сахмдорони) он аз руи ухдадориОои чамъияти
саОомО масъулият надоранд ва таваккалли зарари вобаста ба
фаъолияти онро дар доираи арзиши сахмияхои марбуташон
ба зимма доранд.
Иштирокчиёни чамъияти сахомй, яъне сахомон аз
руи ухдадорихои чамъияти сахомй масъул набуда, хатари
зарар аз фаъолияти чамъият дар хачми арзиши сахмияхои
ба онхо тааллукдошта, махдуд мегардад. Сахомоне, ки
пурра арзиши сахимяхои худро напардохтаанд, аз руи
ухдадорихои чамъияти сахомй дар хачми арзиши кисми
пардохтнакардаи сахмияхои худ масьулияти муштаракро
мебаранд.
Хусусияти фарккунандаи ин шакли ташкили-.
хукукии фаъолияти сохибкорй дар ташаккулёбии сармояи
ойиннома-вии он зохир мегардад, ки он тавассути пахн
намудани когазхои киматноки эмиссионй, яъне сахмияхо ба
вучуд меоянд.
Сахмия хукуки ухдадории иштирокчиёнро нисбати
Чамъият тасдик менамояд. Имконияти озодона хариду -
Фуруш намудани ин когазхои киматнок шарти бехтарини
Чалб намудани маблагхои зарурй мегардад. Ин имконият
медихад, ки бо кам намудани хатари нобудшавии амволи
хеш, лоихахои нихоят дорой арзиши калонро амалй
намоянд. Чунин тарзи гузоштани маблагхо, инчунин барои
он фоидаовар хисобида мешавад, ки хангоми ба
амалбарории шакли сахомии фаъолияти сохибкорй
101
маблагх,о аз як соха ба сохаи дигари истехсолот бо
назардошти вазъияти иктисодй гузаронида мешаванд.
Сахом аз хайати чамъият бо рохи фурухтани сахмияи
худ озодона баромада метавонад, яъне дар ин шакли
фаъолияти сохибкорй сухан дар бораи гирифтани хисса ё
ин ки арзиши пулии он намеравад.
Хамин тарик, хусусияти фарккунандаи чамъияти
сахомй аз дигар шаклхои чамъиятхои хочагй дар он
ифода меёбад, ки маблаги ойинномавии чамъияти сахомй
дахлнопазир мебошад ва махз хамин хусусият аз бартарияти
ин шакли чамъияти хочагй гувохй медихад. Ч,амъияти
сахомй шакли бехтарини фаъолияти сохибкории
корпоративй мебошад.
Ду навъи чамъиятхои сахомиро чудо намудан
мумкин аст:
1) чамъияти сахомии навъи кушода;
2) чамъияти сахомии навъи пушида.
Тагйирёбии навъи чамъияти сахомй маънои
тачдиди онро надорад. Дар адабиётхои хукукй нисбат ба
чамъияти сахомии навъи пушида фикри ягона вучуд
надорад. Олимон чунин акида доранд, ки зарурияти
мавчудияти ин навъи чамъияти сахомй вучуд надорад,
чунки максади асосии чамъияти сахомй чалб намудани
маблагхои пулй мебошад, на ин ки таксимоти онхо. Дар
мамлакатхое, ки ЧДММ вучуд дорад, чамъияти сахомии
навъи пушидаро инкор мекунанд ва баръакс.
Чамъияти сахомии навъи пушида дар лахзаи
хусусигардонии корхонахои давлатй ба вучуд омадаанд ва
инчунин ин шакли фаъолияти сохибкориро бо иштироки
амволи ташкилотхои хоричй истифода намудан мумкин
аст1.
Хусусияти якуми фарккунандаи чамъияти сахомии
навъи кушода аз чамъияти сахомии навъи пушида дар он
зохир меёбад, ки шарт ва тартиби чойгиркунии сахмияхо
ва хукуки сахомон оиди фурухтан ва хукуки
бартариятнокии харидкунии сахмияхо вучуд дорад.
Сахомони чамъияти сахомии навъи кушода хукуки озодона
фурухтани сахимяхоро доранд.

'Ниг.: Белов В.Б., Пестерева Е.В. Хозяйственные общества. М.:

2002. С.48-50.
102
 Дар конунгузории чамъияти сахомй манъкунихои
императивй оиди мукаррар намудани хукуки
бартариятноки чамъият ё сахомон барои харидкунии
пешбинй шудааст. Сахимяхои чамъияти сахомии навъи
пушида танхо байни муассисон ё ин ки доираи шахсони
пешакй муайянгардида таксим карда мешаванд. Чамъияти
сахомии навъи пушида наметавонад, ки онхоро ба
доираи номуайяни шахсон пешниход намояд.
Сахомони чамъияти сахомии навъи пушида хукуки
бартариятнокй харидори намудаи сахмияхоеро доранд,
ки сахомон ба шахсони дигар бо нархи муайян пешниход
карда'анд. Дар ойиннома инчунин хукуки бартариятнокй
харидкунии худи чамъият низ пешбинй карда мешавад,
яъне агар дигар сахомон аз хукуки бартариятнокй худ
истифода накунанд, пас худи чамъият онхоро метавонад
харидорй намояд.
Дуюм хусусияти фарккунандаи чамъияти сахомии
навъи пушида аз чамъияти сахомии навъи кушода дар он
аст, ки микдори иштирокчиёни чамъияти сахомии навъи
пушида аз 50 нафар зиёд буда наметавонанд.
Хусусияти сеюми чамъияти сахомии навъи кушода
дар баамал баровардани фаъолияти он мебошад, ки
фаъолияти кушода дорад ва дар воситахои ахбори омма
маълумот дар бораи хисоботи солона, дар бораи мачлиси
умумй ва гайрахо нашр карда мешаванд. Ин талабот ба
максади конеъ намудани сармоягузоронй эхтимолй бо
иттилооти зарурй мукаррар карда шудааст.
Чамъияти сахомии навъи пушида танхо дар
холатхои мукаррарнамудаи конунгузорй оид ба фаъолияти
худ иттилоот медихад, масалан, хангоми пахнкунии
озодонаи облигатсия ва дигар когазхои киматнок.
Иштирокчиёни чамъияти сахомй сахмияхои
чамъиятро харидорй менамояд ва хамин тарик, хамчун
сахомон баромад менамоянд. Ба сифати сахомони чамъияти
сахомй хамаи шахсони хукукй ва шахсони чисмонй баромад
карда метавонанд, аз чумла, шахсоне, ки ба сифати
сохибкор ба кайд гирифта нашудаанд. Макомотхои давлатй
ва макомотхои худидоракунии махаллй ба сифати сахомон
баромад карда наметавонанд. Ба сифати муассиси чамъияти
сахомй чун ЧДММ метавонад чамъияти хочагие баромад
намояд, ки аз як шахе иборат аст.
103
 Конунгузорй ва амалияи хочагй ба ак,идаи
олимон, имконияти мавчудияти чунин ширкатхоро бо
иштироки як шахе инкор менамуд1. Ба фикри гурухи
дигари олимон «хамчун иттиходия, ширкати сахомй на
бояд аз ду нафар камтар бошад. Муттахид намудани
сахмияхо ё ин ки хиссахо дар дасти як кас маънои
бархам хурдани ширкатро дорад. Иттиходи иштирокчиён
шахси хукукиро ташкил медихад» 2.
Мувофики назари М.И. Кулагин, хусусияти
мутамарказонии капитал иктисодиёти капиталистро ба он
оварда расонидааст, ки дар ин мамлакатхо шахсони
хукукие, ки аз як нафар иштирокчй иборат мебошанд, ба
вучуд омадаанд3. ''
Гарчанде, ки мавчудияти чунин ширкатхо хамчун
шахсони хукукй ба мохияти шахси хукукй чун иттиходи
коллективй мухолиф бошад хам, кайд мекунад В.А.
Мусин, дар ибтидо амалияи тичоратй ва судй, сипас
назария ва конун хукуки мавчудияти ширкатхоеро, ки ба
як шахе тааллук доранд, эътироф намуд4.
Тазаккур додан зарур аст, ки худи конунгузории
муосир ин масъаларо мусбй хал намудааст, яъне ба фоидаи
мавчудияти чунин шаклхои тащкилй-хукукй ва бахсу
мунозираи олимон оиди табиати хукукии онхо барои
амалияи фаъолияти онхо аз ахамият холй нест.
Эътироф намудани «ширкатхои як шахе» бо ду рох
ба амал бароварда мешавад:
1)борохи расмй;
2) бо рохи бевосита, эътироф намудани чунин
ширкатхо, бинобар баромадани дигар аъзоён бо сабабхои
гуногун аз ширкат. Масалан, конуни Фаронса дар бораи
ширкатхо (с. 1966) мукаррар менамояд, ки «муттахид
намудани хамаи хиссахо ё ин ки сахмияхо дар дасти як
нафар маънои катъ шудани фаъолияти ширкатро
надорад».

'Тарасов И.Т. Учение об акционерных компаниях. М.: 2000. С.406-

407.
2Ниг.: Шершеневич Г.Ф. Учебник торгового права. С.139.
3Ниг.: Кулагин М.И. Избранные труды. М.: 1999. С .18.
4Ниг.: Мусин В.А. Одночленные копрорации в буржуазном праве
// Правоведение, 1981. №4. С.44.
104
 Ба гурухи давлатхое, ки дар сагхи конунгузорй
хукукй таъсис додани «ширкатхои як шахс»-ро эътироф
менамояд, дар баробари Олмон, ИМА ва Россия, инчунин
Чумхурии Точикистонро низ дохил намудан мумкин аст.
Ба максади пешгирй намудани таъсиси «ахромхои
молиявй» конунгузории чорй нисбати таъсис додани
ширкатхои хочагие, ки аз як иштирокчй (сахом) ё ин аз як
сахом Иборат аст, махдудиятхо мукаррар намудааст.
Хуччати асосие, ки фаъолияти чамъияти сахомй ба
он асос ёфтааст, ойиннома мебошад. Мутобики конун «Дар
бораи чамъиятхои сахомй» аз 5 марта соли 2007 шартномаи
таъсис байни муассисонн чамъияти сахомй баста мешавад,
ки дар он тартиби фаъолияти якчоя оид ба таъсиси чамъияти
сахомй, андозаи сармояи ойинномавй, намудхои сахмия, ки
байни муассисон пахн карда мешаванд, андоза ва тартиби
пардохти сахмияхо ва хамчунин хукуку ухдадорихои
муассисон оид ба ташкили чамъияти сахомй муайян карда
мешавад (к.З м. 10 Конун). «Дар бораи чамъиятхои сахомй»
Хамии тарик, дар худи конун гарчанде ки истилохи
шартномаи таъсис истифода шуда бошад хам, вале дар он
харакатхои муассисон то лахзаи кайди давлатии чамъият
нишон дода нашудаанд.
Шартномаи мазкур тартиби фаъолияти якчояи
муассисонро оид ба таъсиси чамъият, хачми маблаги
оинномавй, навъ ва номгуи сахмияхое, ки байни
муассисон пахн карда мешаванд, хачм ва тартиби
пардохти онхо, хукук ва ухдадорихои муассисонро оид ба
созмон додани чамъият муайян менамояд.
Ойинномаи чамъияти сахомй хуччати таъсисии
Чамъияти сахомй мебошад. Талаботи ойинномаи чамъияти
сахомй барои ичро аз чониби хамаи макомоти чамъияти
сахомй ва сахмдорон хатмй мебошад.
Ойинномаи чамъияти сахомй чунин маълумотхоро дар
бар мегирад:
- номи пурра ва мухтасари фирмавии чамъияти сахомй
махаллй чойгиршавй, намуди чамъияти сахомй, микдор,
арзиши номиналй ва намуди сахмияхо (оддй, имтиёзнок),
хукукй сахомон, хачми сармояи оинномавй, сохт ва
ваколати макомотхои идоракунй, тартиби тайёрй ва
гузаронидани мачлиси умумй, маълумот дар бораи филиал
ва намояндагихо ва хоказоро дар бар мегирад.
105
 Ойиннома санади меъёрии асосии чамъияти сахомй
буда аз чониби худи чамъият кабул карда мешавад. Дар
асосй ойиннома дигар хуччатхои дохилии чамъияти сахомй
кабул карда мешаванд. Конун дар бораи чамъиятхои сахомй
зарурияти аз чониби чамъияти сахомй кабул намудани як
катор хуччатхоро мукаррар менамояд. Аз чумла хуччатхое,
ки тартиби таъсис, ваколат ва сохти макомотхои
идоракунии чамъияти сахомиро пешбинй менамоянд.
Масалан: низомнома (дастур ё дигар хуччат) дар бораи
мачлиси умумии сахомон, дар бораи шурои директорон,
дар бораи директори генералй, дар бораи комиссияи
тафтишотй ва гайра. Тасдик намудани хуччатхои дар боло
нишондодашуда, ваколати мачлиси умумии сахомон
мебошад.
Чамъияти сахомй дар баробари ин метавонад, ки
оид ба дигар масъалахои дохилй низ хуччатхо кабул
намояд. Аз чумла, масъалаи ташаккулёбии сармояи
ойинномавии чамъият, таксими фоида, ихтиёрдорй
намудани амвол ва гайра. Талаботи асосие, ки конунгузорй
нисбати хуччатхои дохилй мукаррар намудааст, аз он
иборат мебошад, ки онхо набояд ба конунгузорй, дигар
санадхои меъёри хукукй ва санадхое, ки аз чониби
макомотхои чамъияти сахомй дар худуди ваколати онхо
кабул шудаанд, мухолиф бошанд. Хуччатхои дохилии
чамъияти сахомй меъёрхои дорой хусусияти умумиро дар
бар мегиранд, ки барои ичро аз чониби макомотхои
идоракунй ва назоратии чамъияти сахомй, сахомон ва дигар
субъектхои ин муносибатхо, хатмй мебошанд. Хангоми
вайрон намудани хукукхое, ки бо ин меъёрхо мукаррар
карда шудаанд, ба суд мурочиат намудан мумкин аст1.
Сармояи ойинномавии чамъияти сахомй аз арзиши
номиналии сахмияхои чамъият иборат мебошад, ки аз
чониби сахомон харидорй карда шудаанд. Аз руи
мохияти худ сармояи ойинномавй - арзиши чамъшудаи
номиналии сахмияхои фурухташуда мебошанд. Сармояи
ойиномавиро аз сахмияхои эълоншуда фарк кардан зарур
аст, чунки инхо сахмияхои иловагие мебошанд, ки чамъияти

‘Ниг.: Шишкина И.С. Локальное норматворчество коммерческих

организаций // Приложения к журналу «Хозяйство и право». 2002.
№3.4.
106
сахомй хукуки фурухтани онхоро дорад. Назарияи тачзияи
истилохд сахмияи эълоншуда ва пахнкардашуда аз хукуки
корпоративии ИМ А гирифта шудааст.
Сармояи ойинномавй якчанд функсияро ичро
мекунад.
Якум, - функсияи кафолатй. Ин функсияи сармояи
ойинномавии чамъияти сахомй дар конун хамчун кафолатй
манфиатхои кредиторхо мукаррар карда шудааст.
Функсияи дуюми сармояи ойинномавй дар он
тачассум меёбад, ки он барои таъмини огози фаъолияти
тичоратии чамъият ва хамчун заминаи моддй инкишофи
минбаъдаи он хизмат менамояд.
Тавассути функсияи сеюми сармояи оинномавй
хиссаи хар як сахом дар фоида ва идоракунии чамъият
мукаррар карда мешавад.
Конунгузории чорй хадди акали сармояи ойиннмавии
чамъияти сахомиро мукаррар карда аст. Аз чумла,
сармояи хадди акали ойинномавии чамияти сахомии кушода
набояд аз маблаги хазоркаратаи хадди акали музди мехнат
ва барои чамияти сахомии навъи пушида бошад дар хачми
чорсадкаратаи хадди акали музди мехнат, ки дар санаи
бакайдгирии давлатии чамияти сахомй мукаррар шудааст,
камтар бошад.
Барои чамияти сахомие, ки барои ба амал
баровардани навъи муайяни фаъолият (бонкй, сугуртавй)
таъсис дода шудаанд, хачми баландтари сармояи
ойиннмавй мукаррар карда мешавад.
Хангоми таъсис додани чамияти сахомй новобаста
аз навъи он хамаи сахмияхо бояд байни муассисон пахн
карда шаванд. Ин холат ба максади химоя намудани
манфиатхои харидорони вокей пешбинй шудааст. Дар ин
давра пешомади чамияти сахомй номаълум мебошад ва аз
ин ру озодона харидорй намудани сахмияхо барои
сармоягузорон мувофики матлаб нест. Хамин тарик, ба
харидорони номуайян пешниход намудани сахмияхои Ч.СК
дар он сурате ичозат дода мешавад, ки сармояи
ойинномавии чамияти сахомй инкишоф ёфтааст ва чамияти
сахомй хукуки баровардани сахмияхои иловагиро пайдо
кардааст.
Конунгузории чорй нисбати сармояи ойиннмавй,
яъне тартиби пур, зиёд ва кам кардани он чорахои
107
махсусро мукаррар намудааст. Аз лахзаи кабули конуни
нав дар конунгузорй истилохи нав бо номи сахмияи корй
(таксимшуд) ба вучуд омад. Ин гуна сахмияхо махсус чоп
карда намешаванд. Онхо тавассути ба амал баровардани
амалхои Муайяни корпоративй, яъне ба амал баровардани
хукуки бартариятноки харидкунии сахмияхое, ки
сахомони Ч,СП мефурушанд, ба вучуд меоянд.
Сармояи ойинномавии чамъият дар хачми 50% дар
мухлати се мохи пас аз кайди давлатй пардохт карда
мешавад, 50% бокимондаро муассисон бояд дар давоми як
сол пардохт намоянд.
Пур кардани сармояи ойинномавй ё пардохт
намудани сахмияхо бо пул, когазхои киматнок, амвол ё
хукукхои амволй ё ин ки бо дигар хукукхое, ки арзиши
пулй доранд, пардохт карда мешаванд. Шакли пардохти
сахмияхои чамъият хангоми таъсисёбй бо шартнома дар
бораи таъсиси чамъият ва минбаъд бо оиннома мукаррар
карда мешавад.
Бахой пулии амвол, когазхои киматнок, дигар
амвол, хукукхои амволй ва хукукхои дигаре, ки арзиши
пулй доранд ва ба сифати хакки пардохти сахмияхо
баромад менамоянд, бо созиши муассисон ва минбаъд аз
чониби шурои директорон ба амал бароварда мешавад. Ба
максади пешгирй намудани суиистеъмол конунгузории чорй
чалб намудани баходихандаи мустакилро пешбинй
мекунад.
Сармояи ойинномавии чамъияти сахомй бо ду тарз
зиёд карда мешавад:
1) бо рохи баланд намудани арзиши номиналии
сахмияхо;
2) бо рохи баровардани сахмияхои иловагй.
Зиёд намудани сармояи ойинномавй бо рохи баланд
намудани арзиши номиналии сахмияхо ваколати мачлиси
умумии сахомон мебошад. Зиёд намудани сармояи
ойинномавй бо рохи баровардани сахмияхои иловагй ба
ваколати мачлиси умумй дахл дорад - бинобар мукаррароти
ойинномаи чамъият. Дар бештари маврйдхо ин масъалахоро
мачлиси умумй хал менамояд. Сармояи ойинномавии
чамъияти сахомй тибки мукаррароти моддаи 18 К^онун дар
бораи чамъиятхои сахомй зиёд карда мешавад.

108
 Мувофики моддаи 19 хамин К^онун, чамъияти сахомй
хукук дорад ва дар холатхои пешбининамудаи конун
вазифадор аст сармояи ойинномавии худро кам кунад.
Масъалаи кам намудани он ба ваколати истисноии
мачлиси умумй тааллук дорад. Сармояи ойинномавй бо
рохи паст намудани арзиши номиналии сахмияхо ё кам
намудани микдори умумии сахмияхо ё кам кардани
микдори умумии онхо ё дар холатхои пешбининамудаи
хамин конун бо рохи ба даст овардани кисми сахмияхо кам
карда мешавад.
Агар дар натичаи кам кардани сармояи оинномавй
хачми он аз хачми хадди акалли сармояи оинномавии бо
хамин К[онун дар санаи пешниходи хуччатхо барои
бакайдгирии давлатии тагйири дахлдори оинномаи чамъияти
саОомй муайянгардида кам шавад, вай хак надорад, ки
сармояи оинномавиашро кам кунад (к 1 м. 19 К °НУН) «Дар
бораи чамиятхои сахомй».
Карор дар хусусй кам кардани сармояи ойинномавии
чамъияти сахомй бо рохи кам кардани арзиши номиналии
сахмияхо ё бо рохи харида гирифтани як кисми сахмияхо бо
максади кам кардани микдори умумии онхо аз чониби
мачлиси умумии сахмдорон кабул карда мешавад.
Кам намудани сармояи ойинномавй боиси ба
вучуд омадани окибати ногувор мегардад, аз чумла дар
мухлати 30 руз аз лахзаи кабул намудани чунин карор
бояд хамаи кредиторхо ба таври хаттй дар хусусй кам
кардани сармояи ойинномавии чамъият на хачми нави он
огох карда шаванд, инчунин дар нашрияхои маълумот дар
хусусй карори кабулшуда дарч карда мешавад. Чамъиятхои
сахомй хукуки кам намудани сармояи ойинномавиро дар
холате аз даст медиханд, ки агар дар натичаи он хачми
сармояи ойинномавй аз микдори мукаррарнамудаи конун
кам шавад.
Хангоми огох нанамудани кредиторони чамъияти
сахомй дар хусусй кабули карор кредиторон хукук доранд ба
таври хаттй пеш аз мухлат ё ичрои ухдадорихои дахлдори
чамъияти сахомй ва товони зарарро талаб кунанд.
Хукуки сахомон бо рохи доштани сахмияхо ба амал
бароварда мешавад. Сахмия ин когази киматнокест, ки
Чамъияти сахомй мебарорад ва он вобаста ба намуд ва

109
категорияхо хукукхои зерини сах,мдоронро муайян
менамоянд:
- барои гирифтани суди (дивиденди) сахмия;
- иштирок дар идораи чамъияти сахомй;
- хукук ба як кисми молу мулки чамъияти сахомй, ки
баъди бархамдихй боки мондааст.
Арзиши номиналии сахмияхо бо пули миллй муайян
мегардад. Чамъияти сахомй хукук дорад сахмияхои номй ва
манзурй барорад. Чамъияти сахомй сахмияхоро дар шакли
хуччатй ва гайрихуччатй мебарорад.
Сахмия когази киматнокй эмиссионие мебошад, ки
хукукхои ухдадории дорандаи онхоро нисбати чамъияти
сахомй тасдик менамояд, ки дар байни онхо
асоситаринащ хукук барои иштирок намудан дар
идоракунии чамъият ва гирифтани даромад аз маблагхои
гузошта мебошад.
Сахмияхо дар шакли когази киматнокй хуччатй ва
гайрихуччатй бароварда мешаванд. Чунин мавкеи
конунгузор чавобгуи талаботи бозор буда, боиси баланд
гардидани кобилияти муомилотии сахмия мегардад, чунки
барои ба амал баровардан ва пешниход намудани хукукхое,
ки чунин когази киматнок пешбинй намудааст, далели
тасдики онхо дар фехристи муайян кофй мебошад (м. 163
КГ ЧТ).
Сахмияро вобаста ба мачмуи хукукхое, ки пешбинй
намудааст, ба ду намуд чудо мекунанд: оддй ва имтиёзнок.
Сахмияхои имтиёзнок ро низ ба навъхо чудо намудан
мумкин аст. Вобаста ба пардохти даромад, сахмияи
имтиёзнок ба сахмияи кумулятивй ва вобаста ба
имконияти тагйирёбии хукукие, ки сахмия тасдик
менамояд ба сахмияи ивазшаванда чудо мекунанд. Дар
ойинномаи ЧС дигар намудхои сахмияхои имтиёзнокро
низ пешбинй намудан мумкин аст. Ба максади химояи
хукукхои сахмон чихати ширкат дар идоракунии чамъият,
конун меъёри императивиро дар бораи манъ намудани
ивазкунии сахмияхои оддй ба сахмияхои имтиёзнок
мукаррар намудааст.
Сахмияхои оддй ба сахомон як катор хукукхоро
медиханд, аз чумла, хукукй иштирок намудан дар
мачлиси умумй, хукук барои гирифтани фоида дар шакли

110
суд, хукук, барои гирифтани кисми амволи чамъият пас
аз конеъ намудани талаботи кредиторхо ва гайра.
Сахмияхои имтиёзнок ба дорандахои онхо чунин
хукукхо, аз кабили, иштирок намудан дар мачлиси
умумиро намедиханд, ба гайр аз холатхои истисное, ки
Конун ё ин ки оинномаи чамъияти сахомй мукаррар
намудаанд. Сахмияхои имтиёзнок, хукуки дорандахои
худро барои гирифтани суд дар хачми мукаррарнамудаи
ойиннома ва инчунин хукуки гирифтани арзиши
бархамдихиро пешбинй менамоянд.
Ойинномаи чамъият бояд хачми суд ва квотаи
бархамдихии сахмияхои имтиёзнокро дар шакли маблаги
пулй ё ин ки фоизи муайян нисбати арзиши номиналии
сахмияхо пешбинй намояд. Дорандагони сахмияхои
имтиёзноке, ки хачми судхои онхо муайян карда
нашудааст, онро бо тартибе, ки барои сахмияхои оддй
мукаррар карда шудааст, ба даст меоранд.
Оинномаи чамъият метавонад сахмияхои
имтиёзноки кумулятивиро пешбинй кунад, ки хачми
судхои онхо бо ойиннома мукаррар карда шудааст ва
хангоми напардохтани онхо ё кисман пардохт
накарданашон, хачми онхо меафзояд. Агар ойиннома
чунин мухлатро мукаррар накарда бошад, пас сахмияхои
имтиёзнокро кумулятивй хисобидан мумкин нест ва
нисбати онхо холатхое пахн мешаванд, ки ба хамаи
намудхои дигари сахмияхо дахл доранд.
Хамин тарик, сахмияхои имтиёзнок нисбат ба
сахмияхои оддй ба дорандахои худ хукукхои амволй
медиханд ва талаби дахолати бевоситаи онхоро ба
идоракунии чамъият дар бар намегиранд. Хамин коида
холати хукукии дорандахои сахмияхои имтиёзнокро ба
холати хукукии шарикони маблапузор (коммандитистхо)
наздик мегардонад. Фарки дорандахои сахмияхои
имтиёзнок аз маблаггузори ширкати ба боварй асосёфта
дар он зохир меёбад, ки дорандахои сахимяхои имтиёзнок
дар баъзе холатхо дар мачлиси сахомон бо хукуки
овоздихи иштирок менамоянд. Аз чумла, хангоми тачдид
ва бархамдихии чамъияти сахомй ва инчунин хангоми
баррасй намудани масъалаи навбати гирифтани судхо ё
махдуд намудани дигар хукукхои чунин сахомон.

111
 Сахмияхои якхела ба сахомони чамъияти сахомй
хачми якхелаи хукукхоро медиханд. Ин чунин маъно
дорад, ки дорандахои сахмияхои оддии хамаи бароришхо
ва дорандахои сахмияхои имтиёзнокй навъй якхела дорой
хукукхои баробар мебошанд. Хукукхои дорандахои
сахмияхои навъхои гуногун, гуногун мебошанд.
Хукукхои сахомонро мутобики конунгузории чорй
ба намудхои зерин чудо намудан мумкин аст:
1) гайримолумулкй ё ин ки ташкили - идоракунй,
аз чумла, хукук барои иштирок намудан дар идоракунй ва
гирифтани иттилоот дар бораи фаъолияти чамъият;
2) ам волй, аз чумла, хукук б а р о и иш тирок н ам удан
дар таксим оти ф оида (гириф тани суд) ва ХУКУК барои
гириф тани кисми ам воле, ки баъ ди х и со б и нам удан б о
к редиторхо би н о б а р бархам хурдан и чамъият бокй
м ем онад.
Хукуки сахом чихати иштирок дар идоракунии
чамъият тавассути ширкат намудан дар мачлиси умумй
амалй мегардад ва чунин маъно дорад, ки:
а) бояд ба тарзи дахлдор дар бораи даъвати
мачлиси умумй ва масъалахои мачлиси руз ошно бошад;
б)хукуки талаб намудани даъвати мачлиси умумии
гайринавбатии сахомон (барои дорандахои на камтар аз
10% сахмияхои овоздихандаи чамъият);
в) пешниход намудани таклиф ба рузномаи мачлис,
пешбарй намудани номзадхо ба макомоти идоракунй ва
тафтишотии чамъият;
г) шахсан с ба воситаи намояндахои худ дар
мачлиси умумй ва дар мухокимаи масъалахои рузномаи
мачлис ширкат варзад;
д) дар овоздихии масъалахои рузномаи мачлис
иштирок намояд ва гайра.
Конун дар бораи чамъиятхои сахомй принсипи
умумии хукуки овоздихии сахомони чамъиятро мукаррар
намудааст, яъне «як сахмия - як овоз». Барои интихоби
аъзоёни шурои директорон тартиби истисноии овоздихй
мукаррар шудааст.
Хукуки иштирок намудан дар мачлиси умумй
ваколати идоракунии сахомро ба итмом намерасонад. Ба
гайр аз иштирок намудан дар макомоти олии идоракунй,
сахом хукук дорад, ки ба хайати шурои директорон,
112
макомоти назоратй, макомоти ичроияи чамъият интихоб
шавад.
Мухимтарин хукукй сахом ин хукукй шикоят
овардан аз болои карори мачлиси умумии сахомон
мебошад, ки бо вайрон намудани талаботи конунгузорй ва
ойинномаи чамъият кабул карда шудааст, ба шарте, ки
сахом дар ин мачлис иштирок накарда бошад ва ё ин ки
мукобили чунин карор овоз дода бошад ва бо ин карор
хукук ва манфиатхои конунии сахом вайрон гардида
бошанд. Конун дар бораи чамъиятхои сахомй ба максади
химоя намудани манфиатхои аксарияти сахомон
мукаррар менамояд, ки чунин бахсхоро суд баррасй
менамояд ва бо назардошти холатхои муайян метавонад:
- карорро бетагйир монад;
- дахлдор набудани он вайронкуннхое, ки дар рафти
кабули карор рох дода шуда буданд исбог карда шаванд;
карори мазкур боиси расонидани зарар
нагардидааст.
Вайронкунии дахлдори конунгузорй хангоми
кабул намудани карори мачлиси умумй дар вайрон
намудани ваколати мачлиси умумй ё ин ки вучуд
надоштани кворум тачассум меёбад. Дар чунин холатхо -
карори кабул гардида кувваи хукукй надорад.
Хукук ба игтилоот дар бораи фаъолияти чамъият
бо ухдадории чамъиятхои сахомии кушода дар бораи ба
тарзи кушода ба амал баровардани фаъолият ва инчунин
ухдадории чамъияти сахомии дилхох новобаста аз навъи
он дар бораи таъмин намудани дастрасии хуччатхои
мухимтарини чамъият ба сахомон мебошад. Мувофики
Конунгузории чорй сахомони чамъиятхои сахомй хукук
доранд, ки бо хуччатхои хисоботии мухосибавй шинос
шаванд.
ХУКУК барои иштирок намудан дар таксимоти
фоида, бо хукукй сахом дар бораи гирифтани суд
(дивидент) хамаъно мебошад. Чамъияти сахомй вазифадор
аст соле на кам аз як маротиба (метавонад хар семоха ё
нимсола) оид ба пардохти суди сахмияхо аз руи сахмияхои
пахнкардашуда карор кабул намояд. Суди сахмияи
эълонгардида аз руи хар намуди сахмия пардохта мешавад.
Суди сахмияхо аз фоидаи софи чамъияти сахомй бо
пули миллй пардохта мешавад. Суди сахмияхои имтиёзноки
113
навъхои муайян метавонанд аз хисоби сармояи махсуси
барои хамин максад таъингардидаи чамъияти сахомй
пардохта шаванд.
Суд танхо ба сахимяхой чойгиркадашуда дода
мешавад. Ч,амъият хукук дорад дар бораи додани суд
баъди хисоботи кори семоха, нимсола, нухмоха ё ин ки
соли молиявй карор кабул намояд. Сарчашмаи пардохт
намудани суд даромади соли чорй ё ин ки солхои
гузашта мебошад. Кабули карор дар бораи додани суд аз
руи сахмияхои оддй бо мавчудияти фоидаи софи
чамъияти сахомй алокаманд мебошад. Суд (дивидент) аз
руи сахмияхои имтиёзнокй навъи муайян аз хисоби
сармояи барои ин максадхо махсусгардонидашуда дода
мешаванд.
Аз руи сахмияхои оддй суд (дивидент) кафолат
дода намешавад. Сахмияхои имтиёзнок бошанд дар ин самт
бартарият доранд,! чунки хачми суд (дивидент) ва тартиби
хисоб намудани он пешакй дар ойиннома дарч гардидааст.
Агар ойинномаи чамъият навъхои гуногуни сахмияхои
имтиёзнокро пешбинй карда бошад, пас навъи пардохт
намудани суд (дивидент)-ро низ бояд дар бар гирад.
Одатан суд (дивиденд) дар шакли пул пардохта мешавад,
вале дар холатхои пешбининамудаи ойиннома бо дигар
амвол низ мумкин аст.
Хачми суд (дивиденд) аз хачми маслихатдодаи
Шурои директорон набояд зиёд бошад. Мухлат ва тартиби
додани суд низ ба ойиннома мукаррар карда мешавад.
Хукуки сахом барои гирифтани кисми амвол
хангоми бархам хурдани чамъият бо конунгузорй пешбинй
шудааст.
Дар моддаи 115 КГ Ч,Т ва боби 14 К°нун «Дар бораи
чамъияти сахомй» тартиби бархам додани чамъияти сахомй
мукаррар карда шудааст. Карор дар бораи таксимоти амвол
ё арзиши он байни сахомон бинобар бархам додани
чамъият аз чониби мачлиси умумй бо таклифи комиссияи
бархамдихй кабул карда мешавад. Конун «Дар бораи
чамъияти сахомй» навбати катъии такисмоти амволеро, ки
баъди конеъ намудани талаботи кредиторхо бокй мондааст,
мукаррар намудааст (м. 102 К°нун) «Дар бораи чамъияти
сахомй»

114
 Дар навбати аввал пардохти сахмияхое ба амал
бароварда мешавад, ки мутобики моддаи 74 Конун бо
талаби сахомон бояд харида мешуданд.
Дар навбати дуюм суди сахмияхои хисобшуда, вале
пардохтнашудаи сахмияхои имтиёзнок ва арзиши
бархамдихии муайяннамудаи оинномаи чамъияти сахомй
оид ба сахмияхои имтёзнок пардохта мешавад.
Дар навбати сеюм, таксимоти амвол байни
дорандахои хамаи навъхои сахмияхо - оддй ва имтиёзнок ба
амал бароварда мешавад.
Молу мулки хар як навбаг баъди таксими пурраи
молу мулк бо навбати каблй таксим карда мешавад.
Ин хукуки сахомон ба ду принсип асос ёфтааст:
1) таксимоти амвол дар байни сахомони навбати
якум;
2) агар амвол барои конеъ намудани талаботи
навбатй муайян кофй набошад, пас дар байни онхо
мутаносибан ба хиссахои баробар таксим карда мешавад.
Сахомон, хамчун иштирокчиёни иттиходи маблагхо,
ухдадории шахсан дар корхои чамъият иштирок намуданро
надоранд.
Сахомони чамъияти сахомй ухдадоранд, якум, сари
вакт, бо тартиб ва дар мухлатхои мукаррарнамудаи
ойиннома ё шартнома дар бораи таъсиси чамъият ва
карори дахлдор дар бораи нашри сахмияхои иловагй -
Хангоми зиёд намудани сармояи ойинномавй, арзиши
сахмияхоро пардохт намоянд, дуюм, маълумотхои махфиро
дар бораи фаъолияти чамъият ифшо накунанд.
Хифзи хукуки сахомон, кисми таркибии
конунгузорй дар бораи чамъиятхои сахомй мебошад.
Мавчудияти чунин мукаррарот аз ахамият орй нест, чунки
чолибии шакли сахомии фаъолияти сохибкорй бо хатари
баланди суиистеъмол намудани маблагхои сахмон
алокаманд мебошанд. Кафолатхои пешбининамудаи
Конунгузории чорй оиди химояи хукук ва манфиатхои
сахомон чунин холатхоро дар бар мегиранд:
- хукуки сахомон дар бораи пешниход намуда
талабот ба чамъият дар бораи харид намудани як кием
ё хамаи сахмияхои онхо хангоми тачдидй чамъият,
бастани ахди калон, ворид намудани тагйроту иловахо ба

115
ойиннома, ки боиси махдуд гардидани хукуки онхо
мегардад ва агар онхо мухолифи он овоз дода бошанд;
- хукуки сахомон барои овардани шикоят аз болои
карорхои макомотхои идоракунии чамъият;
масъулияти аъзоёни макомоти идоракунии
чамъияти сахомй барои зараре, ки бо харакатхои
гунахгоронаи онхо ба чамъият расонида шудааст;
- талабот ба кайди давлатии нашри сахмияхо ва
хисоботи пахн намудани онхо;
- талабот нисбати пешбурди фехристй сахомон ва
масъулияти чамъияти сахомй барои дуруст ба рох
мондани он;
- талаботи махсус барои ба амал баровардани
ахдхо'й калон ва ахдхои бо манфиат;
риоя намудани талаботи конунгузории
зиддиинхисорй ва масъулият барои вайрон намудани
онхо.
Яке аз хукукхои асосии сахомон - ин хукук ба
хифзи судй мебошад. Бояд кайд кард, ки конунгузории
муосир баррасии тамоми бахсхоро бо иштироки сахомон
ба гайр аз бахсхои мехнатй ба ваколати суди иктисодй
мансуб медонад.
Дар ин чо ду гурухи бахсхоро чудо бояд кард.
Гурухи якум, бахсхое, ки байни сахомон ва чамъияти
сахомй ба вучуд омадаанд; дуюм, бахсхое, ки байни
сахомон ба вучуд омадаанд.
Вобаста ба предмети танзимнамоин судхои
иктисодй чунин хулоса бардоштан мумкин аст, ки бахсхои
дар боло нишондодашуда бояд аз чониби ин судхо
баррасй карда шаванд.
Идоракунй дар чамъияти сахомй (боби 8 Конун) «Дар
бораи чамъияти сахомй». Идоракунии чамъияти сахомиро на
сахомон, балки макомотхои он ба амал мебароранд1. Аз ин
чо чунин хулоса бардоштан мумкин аст, ки: карорхои
идоракуниро бевосита макомотхои идоракунии чамъияти
сахомй кабул менамоянд. Сахомон хукукхои худро барои
иштирок намудан дар идоракунй тавассути макомотхои
чамъияти сахомй ба амал мебароранд.

'Ниг.: Шишкина И.С. Холдинги. Правовой и управленческий

аспекты //Библиотечка Российской газеты. 2002. Вып.11. С. 133-136.
116
 Конун дар бораи чамъияти сахомй чунин низоми
макомотхои идоракунии чамъиятро мукаррар намудааст:
- макоми олй - Мачлиси умумии сахмдорон;
- макоми идора - Шурой директорони (Шурой
нозирони) чамъияти саОомй;
- макоми ичроия - директор, директори генералй,
раёсат, маъмурият;
- макоми назоратй - комиссияи тафтишотй (ревизор);
- макомоти дигар мутобики оиннома ва конунхои
Чумхурии Точикистон.
Дар адабиётхои хукукй, назарйяе, ки мачлиси
умумии сахомон макомоти идоракунии чамъияти сахомй
набуда, балки худи сахомон макомоти идоракунии шахси
хукукй мебошанд ва аз руи ваколати мачлиси умумй
карор кабул мекунанд, зери тозиёнаи танкид гирифта
анд1. Дар хакикат, сахомон хукукй идоракуниро надошта,
балки хукук доранд, ки дар макомоти идоракунии
чамъият иштирок намоянд, аз чумла, бо рохи иштирок
намудан дар мачлиси умумии чамъият. Аз лахзаи кайди
давлатии чамъияти сахомй ваколати муассисон катъ
мегардад ва мачлиси умумии сахомон ба макомоти олии
идоракунии чамъият табдил меёбад.
Шурой директорон (шурои нозирон) макомоти
ичроияи чамъияти сахомй, ки бо хохиши худи чамъияти
сахомй дар хайати макомоти дастачамъй (раёсат,
маъмурият) ё макомоти якасардор (директор, директории
генералй) ё ин ки танхо макомоти якасардор таъсис дода
мешавад.
Зери мафхуми салохияти мачлиси умумии сахомон
мачмуи масъалахое фахмида мешавад, ки аз руи онхо
танхо хамин макомот метавонад карор кабул намояд.
Конун доираи имконпазири масъалахоеро муайян
намудааст, ки дар мачлси умумй халлу фасл карда
мешаванд (м. 45 Конун) «Дар бораи чамъияти сахомй»
Д ар адаби ёти хукукй чунин м укаррароти
К онунгузорй якхела бахо дода наш удааст. М асалан,
В.В.Залесский чунин кайд м енам ояд, ки «М ачлиси ум умй
Хамчун м аком оти олии идоракунй м етавонад, ки хам аи
м асъалахоеро, ки аз фаъолияти чамъияти сахом й барм еоянд,

‘Ниг.: Могилевский С.Д. Асари зикршуда. С. 120-123

117
новобаста аз таксимоти ваколатх,о кал намояд»1. Ба фикри
И.В.Елисеев бошад, чунин гузориши масъала боиси вайрон
гардидани принсипи ягонагии ташкилии шахси хукукй
гардида, асосй фаъолияти онро, ки таксимоти салохият
мебошад, вайрон мекунад2.
Масъалахое, ки ба салохияти мачлиси умумии
сахомон дохил карда шудаанд, ба хеч вачх ба баррасии
макомотхои ичроия ва шурои директорон пешниход карда
намешаванд.
Ба ваколати мачлиси умумй чунин масъалахо дохил
карда шудаанд (к.1 м. 45 Конун «Дар бораи чамъияти
саххомй»)
- масъалаи ворид намудани тагйироту иловахо ба
ойиннома;
- азнавташкилдихии ихтиёрии чамъияти сахомй;
бархамдодани чамъият, таъини комиссияи
бархамдихй ва тасдики тавозуни фосилавй ва нихоии
бархамдихй;
- муайян намудани аъзои шурои директорони (шурои
нозирони) чамъияти сахомй, интихоби аъзои он ва пеш аз
мухлат катъ намудани ваколатхои онхо;
- тасдик намудани хисоботхои солона, хисоботи
мухосибавии солона ва хоказо.
Масъалахое низ вучуд доранд, ки бо хохиши худи
чамъияти сахомй ё ба ваколати мачлиси умумй ё ба
ваколати шурои директорон дода мешаванд. Масалан,
масъалаи зиёд намудани сармояи оинномавй бо рохи
баровардани сахмияхои иловагй ва бинобар ин дохил
намудани тагйироту иловахо ба ойинномаи чамъият,
ташкилдихии макомотхои ичроия ё пеш аз мухлат катъ
намудани фаъолияти онхо. Дар ойиннома ва хуччатхои
дигари чамъияти сахомй салохияги мачлиси умумй бояд
аник карда шавад.
Хамаи мачлисхои умумии сахомон ба гайр аз
мачлиси солона, гайринавбатй мебошанд.

'Ниг.: Комментарий к Федеральному Закону об акционерных

обществах /П од ред. М.Ф.Тихомирова. М.: 1996. С.255-256.
2Ниг.: Гражданское право. Учебник / Под ред. А.П. Сергеева,
И.Ю.Толстого. Т. 1. М.: 2001. С. 160.
118
 Мачлиси умумии сахомон на пештар аз 2 мох, ва
на дертар аз 6 мохи баъди гузаштани соли молиявй
гузаронида мешавад. Дар мачлиси умумии солона чунин
масъалахо баррасй мешаванд: тасдик хисоботи солона;
хисоботи солонаи мухосибавй; интихоби шурои директорон
ва комиссияи тафтишотй; таъин намудани аудитор;
таксимоти фоида.
Мачлисхои гайринавбатии сахомон дар асосй
карори шурои директорон, бо талаботи комиссияи
тафтишотй ва инчунин сахоме, ки накамтар аз 10%
сахмияхои овоздихандаро дорад, баргузор мегардад.
’ Ду шакли гузаронидани мачлиси умумии сахомон
вучуд дорад. Якум, бо рохи иштироки хамаи сахомон
дар мачлис ва баррасии масъалахои рузономаи мачлис ва
дуюм, бо рохи овоздихии гоибона. Масъалахое, ки ба
рузномаи мачлис дохил карда мешаванд, шакли
овоздихиро муайян мекунанд. Аз чумла, масъалахои
мачлиси солонаро бо рохи овоздихии гоибона хал
намудан манъ аст. Бо назардошти масъалахое, ки дар
мачлиси умумии солона мавриди баррасй карор дода
шудаанд, чунин махдудият боиси дастгирй мебошад, вале
дар чамъиятхое, ки хазорхо сахомон доранд, чунин
тартибот кобили кабул намебошад. Чунин чамъиятхои
сахомй мачлисхои солона ва гайринавбатии худро дар
шакли овоздихии омехта, яъне бо рохи овоздихии ошкоро
- гоибона, ё ин, ки тавассути бюллетенхои овоздихй ба
амал мебароранд.
Бояд тазаккур дод, ки Конун «Дар бораи
чамъиятхои сахомй» чунин шаклхои овоздихиро пешбинй
накардааст, вале татбики вокеии чунин шакли овоздихй
имконият медихад, ки хамаи сахомон шахсан ё ба воситаи
намояндахои худ дар мачлиси умумй ширкат варзанд.
Мачлиси умумй дар сурате ваколатдор хисобида
мешавад, ки агар дар он зиёда аз нисфи сахомон
иштирок дошта бошанд. Мачлиси такрорие, ки ба ивази
мачлиси баргузорнагардида даъват карда шудааст бо
хузури 30% сахомони овоздиханда ваколатдор хисобида
мешавад. Ойинномаи чамъияте, ки микдори зиёди аъзоён
дорад метавонад микдори камтари иштирокчиёни мачлиси
умумиро мукаррар намояд.

119
 К^арори мачлиси умумй бо овоздихии аксарияти
сахомоне, ки шахсаи ё ба воситаи намояндахои худ
иштирок намудаанд, кабул карда мешавад, агар
конунгузорй тартиби дигареро мукаррар накарда бошад.
Конун «Дар бораи чамъиятхои сахомй» номгуи пурраи
масъалахоеро пешбинй намудааст, ки бо овоздихи
бартариятнок, яъне аз 4/3 хиссаи овозхои сахомон халлу
фасл карда мешаванд, аз чумла, карор дар бораи
тачдиди чамъият, бархам додани чамъият, ворид намудани
тагйиру иловахо ба ойиннома, тагйири хукукхои
сахмияхои имтиёзнок, дар бораи харидории сахмияхо, зиёд
намудани сармояи оинномавй бо рохи баровардани
сахмияхои иловагй.
Шурои директорон (шурои нозирон) рохбарии
умумии чамъиятро ба амал мебарорад. Дар чамъияти
сахомие, ки микдори сахомонаш аз 50 нафар камтар аст,
функсияи шурои директорон ба зиммаи мачлиси умумй
гузошта мешавад.
Максади асосии фаъолияти шурои директорон
таъмин намудани хукук ва манфиатхои конунии сахомон,
ба амал баровардани назорати доимй аз руи фаъолияти
макомотхои ичроияи чамъият, бо иттилооти пурра, дуруст
ва объективй дар бораи фаъолияти чамъият таъмин
намудани сахомон ва инчунин тахияи самтхои инкишофи
чамъият ба максади таъмин намудани сатхи баланди
ракобатнокии махсулот (кор ва хизмат) ва вазъи устувори
молиявй - иктисодии чамъият мебошад.
Ба салохияти шурои директорон (шурои нозирон)
мутобики кисми якуми моддаи 65 Конун «Дар бораи
чамъияти сахомй» чунин масъалахо тааллук доранд:
- муайян намудани самтхои афзалиятноки фаъолияти
чамъият;
- даъвати мачлиси солона ва гайри навбатии умумии
сахмдорон;
- ташкили комиссияи бахисобгирй хангоми овоздихии
гоибона бе гузаронидани чаласаи мачлиси умумии
сахмдорон;
- тасдики рузномаи мачлиси умумии сахмдорон;
- пахн намудани вомбаргхо ва дигар когазхои
киматнокй эмиссионй;
- ба даст овардани когазхои киматнокй эмиссионй;
120
 - харидани сахмияхо, вомбаргхо ва дигар когазхои
киматноки фурухтаи чамъияти сахомй дар холатхои
пешбининамудаи Конуни мазкур;
- таъсиси филиалхо ва намояндагихо ва гайрахо.
Масъалахои мазкурро ба зиммаи макомотхои
ичроияи чамъияти сахомй гузоштан мумкин нест.
Микдор ва хайати шахсии шурои директоронро
мачлиси умумй муайян менамояд. Аъзоёни шурои
директорон дар мачлиси умумии солона ба мухлати як
сол интихоб мешаванд ва метавонанд якчанд бор интихоб
шаванд. Ба максади таъмин намудани такисмоти ваколатхо
ва мукаррар намудани хисоботии фаъолияти макомотхои
ичроия конун-гузорй пешбинй намудааст, ки раиси шурои
директорон дар як вакт вазифаи макомоти якасардории
ичроияро ичро карда наметавонад ё ин кй аъзоёни
макомоти дастачамъии ичроия наметавонанд аз 4/1 хиссаи
хайати шурои директоронро ташкил диханд.
Дар хайати шурои директорон бояд шахсони мухтор
дохил карда шаванд, яъне онхо на танхо аъзои макомоти
ичроия, балки инчунин аз ягон шахсони мансабдор ё
шахсони бонуфузи онхо, аз контрагентхои калони
чамъияти ва инчунин бо чамъият дар ягон хел муносибатхо,
аз чумла, мехнатй дохил набошанд, то ин ки ба
мустакилияти фикри онхо таъсир расонида натавонанд. Аз
4/1 хиссаи аъзоёни шурои директорон бояд шахсони
мустакил бошанд, вале дар хар холат аз се нафар набояд
кам бошанд.
Конун ду тартиби интихобии хайати шурои
директоронро пешбинй намудааст: оддй ва кумулятивй.
Хангоми татбик намудани рохи якум, он шахсоне
интихоб шуда хисобида мешаванд, ки дар мачмуъ микдори
зиёди овозхои сахомонро гирифта бошанд. Хангоми
татбики рохи дуюм, микдори овозхое, ки ба хар як
сахом тааллук дорад ба микдори шахсоне, ки бояд ба
шурои директорон интихоб карда шаванд, зарб карда
мешавад. Хамин тарик, сахом метавонад ба як номзад ё
ин ки ба ду ва зиёда номзад ё ин ки зидди хамаи номзадхо
овоз дихад. Хамон номзаде интихобшуда хисобида
мешавад, ки нисбат ба дигарон микдори зиёдтари овозхоро
гирифта бошад. Интихоби ин ё он рох ба микдори

121
сахомон вобаста аст, яъне агар микдори сахомон нихоят
зиёд бошад, пас рохи дуюм интихоб карда мешавад.
Мачлиси шурои директорон дар он вакте
гузаронида мешавад, ки агар зиёда аз нисфи аъзоёни он
иштирок дошта бошанд. Карори Шурои директорон
тавассути гузаронидани чаласахои якчоя ё бо рохи
овоздихии гоибона кабул карда мешаванд, агар тартиби
дигареро ойиннома пешбинй накарда бошад. Ойиннома ва
дигар хуччатхои дохилии чамъият имконияти ба тарзи
хаттй ба ннобат гирифтани фикри аъзоёни шуроро, ки дар
чаласа иштирок надоранд, мукаррар карда метавонад.
Хар як аъзо як овоз дорад. Имконияти ба якдигар додани
овозхо вучуд надорад. Фаъолияти шуроро директор
рохбарй мекунад, ки бо овоздихии микдори зиёди аъзоён
интихоб карда мешавад. Ба раис хукукй овози халкунанда
дода мешавад.
Шурои директорон бо ташаббуси раис, аъзоёни
он, комиссияи тафтишогй, аудитор, макомоти ичроияи
чамъият ва дигар шахсоне, ки махсус бо ойинномаи
пешбинй шудаанд, даъват карда мешавад.
Макомоти ичроияи чамъият рохбарии чории
чамъиятро ба амал мебарорад ва ваколатхои бокимондаро
доро аст. Аз руи фаъолияти худ онхо дар назди мачлиси
умумй ва шурои директорон хисоботдиханда мебошанд.
Дар асоси карори мачлиси умумии сахомон ваколати
макомоти ичроия дар асоси шартнома ба директор ё
директори генералй дода мешавад. Чунин карорро мачлиси
умумй дар асоси таклифоти шурои директорон кабул
менамояд.
Муносибатхои байни аъзоёни макомоти ичроия ва
чамъият тавассути конунгузорй дар бораи чамъиятхои
сахомй танзим мешаванд. Пас чунин хулоса бардоштан
мумкин аст, ки имконияти бо ташаббуси чамъият пеш аз
мухлат катъ намудани шартнома бо аъзоён ва рохбарй
якасардори макомоти ичроия вучуд дорад. Азбаски
конунгузорй номгуи асосхои катъшавии пеш аз мухлати
чунин шартномаро мукаррар накардааст, бинобар ин чунин
Карор ё аз чониби мачлиси умумй ё аз чониби шурои
директорон дар доираи ваколатхои онхо, кабул карда
мешавад. Ш арт дар бораи пеш аз мухлат катъ намудани

122
шартномаи мехнатй бо шартнома бояд мукаррар карда
шавад.
Назоратй дохилй аз руи фаъолияти молиявй-
хочагии чамъиятро комиссияи тафтишотй мутобики боби 9
Конун «Дар бораи чамъияти сахомй»ба амал мебарорад.
Ин макомот ба муххлати як сол аз чониби мачлиси
умумии солона интихоб карда мешавад. Барои мухайё
намудани шароити чихати назоратй объективй аз болои
макомотхои идоракунии чамъият, конунгузорй як катор
махдудиятхоро мукаррар намудааст, аз чумла аъзоёни
комиссияи тафтишотй наметавонанд, ягон мансаберо дар
макомотхои идоракунии чамъият иниол намоянд. Дар
интихоби аъзоёни комиссияи тафтишотй, аъзоёни шурои
директорон ва дигар макомотхои идоракунй хукуки
иштирокро надоранд.
Асосхои гузаронидани тафтиш, ваколати комиссияи
тафтишотии чамъияти сахомй мислии танзимнамоин
хукукии ин масъалхо дар ЧДММ мебошанд. Дар чамъияти
сахомй чалб намудани аудитор барои дарч намудани
хисоботи солона хатмй мебошад, вале дар ЧДММ ин
кор бо хохиши худи чамъият ба амал бароварда
мешавад.
Тафтишоти аудиторй бо талаби сахомоне, ки 10%
сахмияхои овоздихандаро доранд, гузаронида мешавад.
Тасдик намудани аудитор ваколати истисноии мачлиси
умумии чамъият мебошад.

§ 3. Кооперативхои истехсолй

Кооперативхои истехсолй (артел) - иттиходи

ихтиёронаи шахрвандонро дар асосй аъзогй барои ба
амал баровардани фаъолияти якчояи истехсолй, ё ин ки
дигар фаъолияти хочагй меноманд, ки бо иштироки
шахсии мехнатй ё ин ки дигар шакли иштирок дар
фаъолияти он, инчунин аз чониби аъзоён (иштирокчиён)
муттахид намудани аъзохакии амволй асос ёфтааст.
Мафхуми конунии кооперативхои истехсолй хамаи
аломатхои тавсифдихандаи ин шакли ташкилй - хукукии
фаъолияти сохибкориро дар бар мегирад.
Аз чумла:
- ба вучудоии ихтиёрй;
123
 аъзоги, хдмчун принсипи асосии . ташкили
кооперативной истехсолй;
- баробархукукии иштирокчиён новобаста аз хачми
аъзохакй;
- усули фаъолият - ба принсипи ёрии хамдигарй ва
худфаъолиятй асосёфтааст;
- ба шакли идоракунй - дар асоси интихобй ва
худфаъолиятй;
- якчоя ба амал баровардани фаъолияти истехсолй
ва ё ин ки дигар фаъолияти хочагй.
Кобперативхои истехсолй натичаи созишномаи
ихтиёоронаи иштирокчиёни он мебошад. Дар асоси хар
як шартнома ва хусусан шартнома дар бораи таъсиси
кооператив, максади ихтиёрона созмон додани ин ташкилот
ва озодии аъзошави ба кооператив чой дода шудааст.
Хдмзамон дар шартнома предмет ва максади
фаъолияти ин ташкилот, хукук ва ухдадорихои
иштйрокчиён ва гайрахо низ дарч мегарданд. Конунгузорй
чунун холатеро мукаррар намудааст, ки мувофики он
кооператив дар асоси карори истисноии муассисон ба
вучуд меояд.
Конун хукукхои гуногуни аъзоёни кооперативхоро
мукаррар намудааст. Принсипи баробархукукии аъзоён
чунин маъно дорад, ки хар як аъзои кооператив як овоз
дорад. Вучуд доштани ин принсип бо хусусияти
кооперативхои истехсолй хамчун субъекти махсуси
фаъолияти сохибкорй муайян карда шудааст. Хусусияти
холати хукукии кооператив дар он тачассум меёбад, ки
онхо на ба сифати ширкат ва на ба сифати чамъият
баромад наменамоянд.
Кооператив хам иттиходи маблагхо ва хам
иттиходи шахсон мебошад. Ин омилхо, яъне омили
иттиходи маблагхо ва иттиходи шарикон дар алохидагй
наметавонанд хусусияти холати хукукии кооперативхоро
муайян кунанд, вале мачмуи ин омилхо дар якчоягй
хакикатан холати хукукии кооперативро хамчун шакли
гашкилй- хукукии фаъолияти сохибкорй тавсиф медиханд.
Азбаски кооператив иттиходи маблагхост
наметавонад, ки фоидаро максади асосии фаъолияти хеш
карор надихад ва чун иттиходи шарикон наметавонад, ки
манфиатхои иктисодй, ичтимой ва гайрахои аъзоёни
124
хешро ба инобат нагирад. Дар натича максади гирифтани
фоида, бо максади шахсон тасхех гардида дар мачмуъ бо
номи гирифтани фоида, бо назардошти манфиатхои
шарикон ва аз ин чо чунин хулоса бардоштан мумкин
аст, ки максади асосии кооператив дар иктисодиёти
бозоргонй, аз максади чамъияти сахомй фарк дорад.
Азбаски кооператив - иттиходи шахсон хает, дар
овоздихй аз руи масъалахои идоракунии кооператив на
маблагхо, балки худи аъзои кооператив иштирок
менамояд. Аз ин чо чунин хулоса, баровардан мумкин, ки
хар як аъзои кооператив новобаста аз хачми аъзохакй як
овоз дорад.
Кооператив хамчун иттиходи маблагхо ва шахсон
наметавонад фаъолияти худро дар асосй худидоракунии
маблагхо ва шахсон карор дихад. Чунин тарзи гузориши
масъала маънои онро дорад, ки якум, аъзои кооператив
хам дар гирифтани фоида ва хам дар идоракунй
метавонад ширкат варзад.
Дуюм, дар кооператив бояд сухан хам дар бораи
худидоракунии маблагхо ва хам дар бораи
худидоракунии шасхон меравад.
Мувофики мукаррароти конунгузории чорй танхо
аъзои кооператив ба макомотхои идоракунии кооператив
интихоб карда мешавад.
Кооперативи истехолй ба сифати ташкилоти
тичоратй баромад мекунад. Агар фаъолияти сохибкории
кооперативро бо мафхуми умумии фаъолияти сохибкорй
мукоиса намоем, пас мушохида намудан мумкин аст, ки
гирифтани фоида барои кооператив максади махсус
мебошад, чунки кооператив ба максади конеъ намудани
талаботхои шахсии аъзоён дар асосй фаъолияти якчоя
гаъсис дода мешавад. Новобаста аз он ки кооперативхо
на хамеша барои хизматрасонии аъзоёни худ таъсис дода
мешаванд, вале манфиатхои онхо хамеша дар мадди аввал
мебошанд.
Хдмин тарик, мавчудияти наздики ду максади
кооператив, яъне ёрии хамдигарй ва гирифтани фоида бо
бартарияти максади кооператив оиди пешниход намудани
хизмат, неъмат ё ин ки чойи кор бо шартхои нисбатан аЗ
бозори озоди мехнат бехтар ба аъзоёни кооператив
мебошад.
125
 Фаъолияти сохибкории кооператив бо хусусиятхои
махсуси моликият, мехнат ва идоракунй аз дигар
шаклхои фаъолияти сохибкорй чудо карда мешавад.
Ба хамоии хиссаи амволй ва иштироки бевоситаи
мехнатии кормандон хусусияти мехнатро дар
кооперативхои истехсолй ба вучуд меорад. Кувваи корй
дар кооператив ба сифати кувваи кори кироя баромад
намекунад, бинобар ин дар ин чо сухан дар бораи
худкироя, хамчун хусусияти асосии ичтимой - иктисодии
кооператив меравад. Бо назардошти истилоххои хукуки
мехнатй Ч,Т ду намуди асосии мехнат, яъне мехнатй
мустаким ва мехнатй гайримустакимро чудо намудан
мумкин аст. Масъалаи мазкур ду самти омузишро дар бар
мегирад:
1) самти омузиши иктисодй чунин маъно дорад, ки
корманд аз воситахои истехсолот чудо мебошад;
2) дар самти ташкилй - хукукй, чунин маъно дорад,
ки байни тарафхо муносибати хокимият ва тобеият вучуд
дорад.
Вобаста ба ин дар адабиётхои хукукй чунин фикре
вучуд дорад, ки мувофики он мехнат дар кооператив чун
дар чамъияти сахомй ба мехнатй гайримустаким дохил
мешавад. Ч°й доштани ин холат ба макомотхои
идоракунии ин сохторхо алокаманд буда, кормандони оддй
бо ин макомотхо дар холати хокимият ва тобеият карор
доранд1.
Гуфтан зарур аст, ки ин фикр аз чониби хамаи
олимон кабул карда нашудааст, чунки ба кооператив
принсипхои демократии идоракунй ва худидоракунй хос
мебошанд2.
Бо фикри J1.A. Сыроватская аъзои кооперативро
бо корманди корхонаи сахомй дар як катор мондан

‘Ниг.: Тихонова Е.Р. Правовое положение работников как

субъектов трудового права //Автореф.дис. на соискание к.ю.н.
C .U .
2 Ниг.: Предпринимательское право РФ. С. 238-239.
126
нашояд, чунки онхоро сохибмулки вокеии воситахои
истехсолот хисобидан мумкин хает3.
Вокеан, аъзои кооператив низ чун корманди
корхонаи давлатй ё ин ки корманди кироя дар кооператив
хамчун корманди «гайримустаким» баромад мекунад4.
Кооператив фаъолияти худро дар асосии принсипи
худидоракунй ба рох мемонад ва ин як хусусияти махсуси
онхо мебошад. Демократияи истехсолй аз сатхи чойи
кори то амалй намудани функсияхои сохибкорй дар сатхи
корхона, яке аз омилхои устувори кооперативхои истехсолй
мебошад.
Кооперативхои истехсолй дар сохахои гуногуни
фаъолияти истехсолй, ичтимой ва гайрахо созмон дода
мешаванд. Бояд кайд намуд, ки кооперативии истехсолй
пеш аз хама субъекти хочагидориест, ки барои ба даст
овардани максадхои хочагй таъсис дода мешавад.
Ахамияти муайянкунандаро дар ин чо конунй
будани фаъолияти дилхохи кооператив ташкил медихад
(хам истехсолй- хочагй ва хам ичтимой), яъне агар ин
фаъолият бо конунгузорй манъ карда нашуда бошад.
Х,ангоми тахлили холати хукукии кооперативхои
истехсолй бартарияти онхоро хамчун шакли ташкилй-
хукукии фаъолияти сохибкорй кайд кардан зарур аст.
Бартарияти кооперативхои истехсолй дар он
зохир мегардад, ки он дар худ чунон хачми баамалбарории
ХУКУК, озодй ва манфиатхои шахрвандонро дар бар
мегирад, ки ба ягон шакли дигари ташкили - хукукии
фаъолияти сохибкорй мувофик намеоянд ва кооператив ба
Хайси чунин шакли ташкилй-хукукй аз чониби шахрвандон
барои ба амал баровардани хукуку озодихои зерин таъсис
дода мешавад:
- хукуки озодона истифода намудани амволи худ
дар фаъолияти сохибкорй (м. 12 Конститутсияи Ч,Т);

3Ниг.: Сыроватская Л.А. О правовом регулировании трудовых

отношений в современных условиях/ / Государство и право. 1994.
№1. С.44.
4Ниг.: Колганов А.И. Коллективная собственность и коллективное
предпринимательство. М.: 1993. С.38.
127
 - хукукй доштан, истифодабарй ва ихтиёрдорй
намудани моликият на алохида, балки якчоя ба шахсони
дигар (м.32 Конститутсияи ЧТ);
- хукукй озодона истифода намудани кобилияти
худ барои машгул шудан ба фаъолияти сохибкорй;
- хукук ба мехнат, интихоби озодонаи касбу кор
(м.35 Конститутсияи ЧТ).
Аз ин чо чунин хусусияти махсуси холати хукукии
кооперативй истехсолиро чудо намудан мумкин хает, ки
дар як вакт хамчун сохтори сохибкорй, шакли асосии
муттахид намудани моликият ва мехнат дар асоси аъзогии
сохибмулк ва корманд баромад мекунад ва принсипи
асосии фаъолияти он принсипи демократияи худидоракунй
мебошад.
Хангоми тахлил намудани хусусиятхои
кооперативхои истехсолй ва мукоисаи онхо бо чунин
сохторхои сохибкорй чун ширкат ва чамъиятхои хочагй дар
адабиётхои хукукй дуруст кайд карда мешавад, ки вазифаи
мухимтарини замони имруза ин муаммои пешгири
намудани инкишофи кооператив ва табдилёбии он ба
ширкати оддй ё чамъияти сахомй мебошад.
Махз хамин вазифа талаботхои махсусро ба кол-
лективи кооператив муайян намуда, онхоро мачбур
менамояд, ки ихтиёран ба зиммаи худ ухдадорихоро гиранд,
ки чунин инкишофёбии кооперативро пешгирй намоянд, аз
Чумла, мукаррар намудани махдудият оиди пасгардонида
гирифтани аъзохакй ё ин ки истисно намудани гирифтани
даромад аз маблаги гузошташуда ва гайра.
Хусусиятхои фарккунандаи кооператисия бо
талаботхо ва манфиатхои гуруххои ичтимоие алокаманд
мебошад, ки дар сохтмони кооперативй ширкат меварзанд.
Дарачаи баландтаринии ягонагии чунин манфиатхо дар
кооперативй коргарй ба даст оварда мешавад, ки хамчун як
намуди «кооперативхои авчи нав» мебошанд, ки дар
миёнаи солхои 80-уми асри XX дар аврупо ба вучуд омада
буданд. Аз нигохи хукукй, чунин кооиеративхо дар шакли
чамъияти дорой масъулияти махдуд ташкил карда
мешаванд. Аъзохакии аъзоёни кооператив дорой бузургии
номиналй (ба мисли аъзохакии воридшавй) мебошад, чунки
маблагхои кооператив аз ин сахмхо иборат нест. Ба ин
кооператив кабул намудани шахсони вокей ва хукукие, ки
128
корманди кооператив нестанд, манъ аст. Моликияти
умумии аъзоёни кооператив таксимнашаванда мебошад,
хдтто хангоми бархам додани коопера тив кисми амволе,
ки пас аз хисоби намудан бо кредиторхо бокй мондаасг,
наметавонад байни аъзоёни кооператив таксим карда
шавад. Чунин амвол ба таври ройгон ба дигар
ташкилотхои кооперативй дода мешавад.
Дар ширкати кооперативии сахмй (дигар намуди
«кооперативхои авчи нав») хангоми дохил шудан ба
аъзоёни кооператив зарурияти пардохт намудани
сахмпулии хело калон вучуд дорад. Дар ин шакли
кооператив зарурияти васеъ намудани истехсолот бо рохи
чалб намудан кормандони кироя чой дорад, ки дар
натичаи он капиталдар дасти гурухи хурди
таъсисдихандагони кооператив мутамарказ карда мешавад.
Х,амаи ин боиси табдилёбии кооператив ба ширкат ё
чамъияти хочагии оддй мегардад.
Кооперативи истехсолй аз чамъияти сахомй низ
фарк дорад. Чамъиятхои сахомй дар моликияти
кормандонаш карор дорад ва одатан дар сохахои
истехсолоти калон таъсис дода мешаванд. Моликияти
сахомии кормандон дар ИМА нихоят пахн шудааст. Дар
ин ширкатхо фондхои махсус созмон дода мешавад, ки аз
хисоби маблагхои он сах,мияхо харидорй шуда, дар байни
кормандон пахн карда мешаванд.
Кооператсия ва бозор ба хам алокаи зич доранд.
Кооператсия ба бозор бо чунин воситахо дохил мешавад.
1) созмон додани шакли махсуси ташкилй хукукии
фаъолияти сохибкорй-кооперативхои истехсолй;
2) созмон додани кооперативхои истехсолие, ки
новобаста аз таъинот ба максади конеъ намудани талаботи
аъзоёни худ ба мол ва хизмат фаъолият менамоянд;
3) аз чониби кооперативхои истехсолй ва исгеъмолй
созмон додани корхонахои кооперативии истехсолй барои
ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй;
4) созмон додани сохторхои муайян бахри таъмини
инфрасохтори бозор, аз кабили бонкхои кооперативй,
биржахо ва гайра.

129
 § 4. Корхонахои давлатй

Асоси хукукии фаъолияти корхонахои давлатиро

Кодекси Гражданин Ч,умхурии Точикистон ва Конуни
Чумхурии Точикистон «Дар бораи корхонахои давлатй» аз
28 феврали соли 2006 ташкил медиханд.
Корхонахои давлатй ба ду намуд чудо мешаванд:
1) корхонахои вохиди давлатй;
2) корхонахои давлатй.
Корхонаи вохиди давлатй-ташкилоти тичоратие
мебошад, ки нисбати амволи аз чониби сохибмулк ба он
гахвилшуда, хукукй моликиятй надорад.
Корхонахои давлатй аз дигар шаклхои ташкилй-
хукукй бо он фарк мекунанд, ки нисбати амволи дар
ихтиёрдошта хукукй моликиятй надоранд. Амволи
корхонахои вохид таксимнашаванда буда, дар байни
кормандони он низ таксим намешавад.
Дар Чумхурии Точикистон чунин намудхои
корхонахои вохид фаъолият менамоянд:
-корхонахои вохидй, ба хукукй истифодабарии
хочагй амвол асосёфта;
-корхонахои вохидй ба хукукй оперативии идоракунй
амвол асосёфта.
Вобаста ба намудхои моликияти ба онхо тахвилшуда
корхонахои мазкур таксим мешаванд:
а) ба корхонахое, ки дар пояи моликияти чумхуриявй
карор доранд - корхонахои давлатии чумхуриявй;
б) ба корхонахое, ки дар пояи моликияти хокимияти
махаллй карор доранд - корхонахои давлатии коммуналй.
Кобилияти хукукдории корхонахои давлатй дар
тафовут аз дигар ташкилотхои тичоратй на умумй, балки
махсус аст, яъне онхо хамон фаъолияти сохибкориеро ба
амал бароварда метавонанд, ки дар оинномаи онхо пешбинй
шуда бошад (м.м.49, 124 КГ ЧТ).
Корхонахои вохид ва дигар ташкилотхои тичоратие,
ки конун нисбати онхо кобилияти махсуси хукукдориро
мукаррар намудааст (бонкхо, ташкилотхои сугуртавй ва
гайра), танхо дар доираи максад ва предмети фаъолияти
худ метавонанд, ахдхо банданд. Ахдхое, ки ба предмет ва
максади фаъолияти бо конун ва ё дигар санадхои меъёри-

130
хукуки мукаррарнамуда мувофик нестанд, тибки моддаи 193
КГ ЦТ мутлако беэътиборанд.
Бояд тазаккур дод, ки конунгузории муосир дар
бахшхои муайяни фаъолияти сохибкорй фаъолияти
корхонахои вохидро махдуд намудааст (м.946 КГ ЧТ)-
Корхонахои давлатй ба сифати идоракунандаи боэътимод ё
брокери гумрукй низ баромад карда наметавонанд.
Халли вазифахои ичтимоию иктисодй, ки тибки
талаботи чомеа ва давлат муайян шудаанд, самтхои асосии
фаъолияти корхонахои давлатй мебошанд.
Вазифахои асосии корхонахои давлатй инхоянд:
а) таъмини моддии иктидори мудофиавии давлат ва
хифзи манфиатхои чомеа;
б) истехсоли мол (кор, хизматрасонй);
в) анчом додани фаъолият дар он бахшхое, ки ба
вазифахои давлат мансубанд.
Корхонаи давлатй дорой номи фирмавй мебошад, ки
дар он бояд номи сохибмулк, тааллукмандй ба намуди
моликияти давлатй (чумхуриявй ё коммуналй) ишора шуда
бошад. Корхонахои давлатй дорой мухр мебошад, ки дар
он Герби давлатии Точикистон ва номи фирмавии
корхонаи давлатй тасвир ёфтааст.
Корхонаи вохид аз руи ухдадорихои худ бо тамоми
амволи ба он тааллукдошта масъул аст. Корхонаи мазкур аз
руи ухдадорихои молик ба чавобгарй кашида намешаванд.
Сохибмулки молу мулки корхонаи вохиди давлатй
низ аз руи ухдадорихои он масъул нест ба гайр аз холатхои
мукаррарнамудаи кисми 3, моддаи 57 Кодекси гражданй. Ин
коида инчунин дар мавриди масъулияти корхонаи вохиде, ки
корхонаи фаръиро таъсис додааст, тибки ухдадорихои
корхонаи фаръй татбик мегардад (б 8 м. 124 КГ Ч,Т).
Корхонаи вохиди давлатй метавонад баробари дигар
корхонахои таъсисёфга дар сохахои зерин фаъолият намояд:
- тархрезй, истехсол ва тахвили махсулот барои
эхтиёчоти давлат, аз кабили яроку, лавозимоти чангй,
техникаи харбй, дигар амволи харбии ба максади тахкими
кобилияти мудофиавй ва амнияти Чумхурии Точикистон
мучахазшуда ;
- бархамдихй (нобудсозй, партовкунонй, гурондан) ва
коркарди воситахои харбию -техникии бекоршуда;

131
 - истихроч, истехсол, хамлу накл, коркард, гуркунй,
фуруши уран ва дигар маводи радиоактивй, ба андозаи
зиёда аз меъёри истифодаи онхо, бе зарурати истифодаи
воситахои махсуси мухофизат;
- тайёр кардан ва фурухтани дорувор, воситахои
табобатй, тачхизот ва асбобхои тиббй;
- анчом додани фаъолияти хочагидорй дар сохахои ба
монополияи давлатй мутааллик;
- анчом додани фаъолияти хочагидорй дар сохаи
таъмин бо неруи барк, об, гармй ва газ;
- расонидани хизмат тавассути наклиёти рохи охан ва
истифодаи умумй, интиколи хавоии бор ва мусофирон;
- расонидани хизмати алока (аз чумла ал окай почта)
ва телекоммуникатсионй, истифодаи хатхои алокаи
чумхуриявй ва байналмилалй;
- дар сохаи бонкй, сугуртавй ва дигар фаъолияти
карзию молиявй;
- анчом додани фаъолияти истехсолию хочагидорй дар
сохаи тандурустй, хифзи табиат, маориф, хифзи ичтимой,
илм, фарханг ва варзиш;
- анчом додани фаъолияти истехсолию хочагидорй дар
сохаи телевизион (аз чумла телевизиони кабелй) ва
радиошунавонй, фаъолияти ноширй ва полиграфй;
- анчом додани дигар фаъолияти дигари истехсолию
хочагии дар нащнахои Хукумати Ч,умхурии Точикистон оид
ба рушди ичтимоию иктисодй пешбинишуда;
дар дигар сохахои фаъолият мутобики
конунгузории Чумхурии Точикистон.
Корхонахои давлатй метавонад баробари дигар
корхонахо таъсис ёфта дар сохахои зерини мукаррар
намудаи конунхои Чумхурии Точикистон фаъолият намоянд
(моддаи 27 Конун «Дар бораи корхонахои давлатй»)
- нигохубин ва инкишофи шабакаи роххои давлатии
автомобилгард ва дигар объектхои инфрасохтор, ки барои
онхо тибки конунгузорй тартиби махсуси маблаггузорй
мукаррар шудааст;
- ичрои корхои начотбахшй дар кух,сор ва дигар
корхои махсус дар вазъияти фавкуллода ва садамавй, хифз аз
сухтор, обхезихо ва дигар фалокатхои табий;
- анчом додани фаъолияти истехсолй дар муассисахои
системаи ичрои чазои чиноятй;
132
 - ичрои корхои топографию геодезй ва картографй;
- анчом додани фаъолияти истехсолию хочагидорй
дар сохаи тандурустй, хифзи табиат. маориф, хифзи
ичтимой, илм, фарханг ва варзиш;
- анчом додани дигар фаъолияти истехсолию
хочагидорй, ки дар накшахои Х,укумати Чумхурии
Точикистон оид ба рушди ичтимоию иктисодй пешбинй
шудаанд.
Корхонаи давлатии чумхуриявй дар асосй карори
Хукумати Ч,умхурии Точикистон ва корхонаи давлатии
коммуналй дар асосй карори макомоти хокимияти
давлатии махаллй тибки тартиби мукаррар намудаи
конунгузории Чумхурии Точикистон таъсис дода мешаванд.
Муассиси корхонаи давлатй метавонад макоми
давлатие, ки барои таъсиси корхона карор кабул кардааст, ё
макомоти идоракунии давлатии ваколатдоркардашудаи
Хукумати Чумхурии Точикистон бошад.
Муассисе, ки дар бораи таъсиси корхонаи давлатй
карор кабул кардааст, хак дорад макомоти давлатии
дахлдорро ваколатдор намояд, ки кисме аз хукукхои уро
нисбати корхонахои давлатй татбик намояд. Хукук ва
ухдадорихои макомоти ваколатдоркардашуда нисбат ба
корхонаи давлатй дар асосй карори Хукумати Чумхурии
Точикистон ё хокимияти махаллй муайян карда мешаванд.
Фехристи корхонахои давлатии чумхуриявиро
Хукумати Чумхурии Точикистон тасдик менамояд.
Фехристи корхонахои давлатии коммуналй аз тарафи
раисони дахлдори Вилояти Мухтори Кухистони Бадахшон,
вилоятхо, шахрхЬ, нохиях.о тасдик карда мешавад.
Сарчашмахои ташаккулёбии сармояи ойинномавии
корхонахои давлатй дар конун пешбинй шудааст, ки
мувофики он амволи корхонаи давлатиро фондхои асосй ва
воситахои гардон, инчунин арзишхое ташкил медиханд, ки
нархи онхо дар тавозуни корхона инъикос меёбанд.
Амволи корхонаи давлатй таксимнашаванда аст ва
наметавонад аз руи сахмхо (хиссахо, пайхо), аз чумла ба
кормандони корхона дода шавад.
Амволи корхонаи давлатй аз ин хисоб ташкил
меёбад:
а) амволи аз тарафи молик додашуда;

133
 б) амволи (аз чумла даромади пулии) дар натичаи
фаъолияти истехсолию хочагй ба дастомада;
в) дигар манбаъх,о, ки конунгузорй манъ накардааст.
Хукук ба амволе, ки барои хукуки истифодабарии
хочагй ё идоракунии оперативии коронахои давлатй
вобаста карда шудааст, аз лахзаи аз чониби сохибмулк
тахвил намудани амвол ба корхонаи вохид ба вучуд меояд,
агар тартиби дигареро конунгузории чорй ё карори
сохибмулк мукаррар накарда бошанд.
Корхонахои вохиди давлатй ва коммуналй дорой
сармояи оинномавй мебошанд, ки он хамчун хадди
акалли амвол барои кафолат додани манфиатхои
кредиторон зарур аст.
Сармояи оинномавии корхонах,ои давлатй аз
хисоби пул, когазхои киматнок, амволи дигар, хукукхои
амволй ва дигар хукукхое, ки арзиши пулй доранд,
ташкил меёбад.
Арзиши сармояи ойинномавии корхонахои давлатй
ва махаллй бо сомонй муайян карда мешавад.
Андозаи сармояи ойинномавии корхонаи вохиди
давлатй аз тарафи муассиси он муайян мегардад ва аз
арзиши умумии амволи ба корхона додашаванда зиёд буда
наметавонад. Андозаи сармояи ойинномавй корхонаи
вохиди давлатй аз андозаи панчсадкаратаи хадди акали
музди мехнат, андозаи сармояи ойинномавии корхонаи
давлатй бошад, аз арзиши садкаратаи хадди акали музди
мехнат кам буда наметавонад.
Сармояи ойинномавй бояд иурра аз тарафи молик
(муассис) то лахзаи бакайдгирии давлатй ташкил ёбад.
Корхонаи вохиди давлатй вазифадор аст сармояи
захиравиро дар хачми муайяншдаи ойинномаи он ташкил
намояд.
Маблаги сармояи захиравй мутлако барои
пушонидани зарар, ичрои ухдадорихо дар назди бучет,
пардохти карзхои давлатй ва фоизи онхо, дар мавридхои
нокифоягии дигар маблагхои корхона истифода мешавад.
Сармояи ойиномавй, аз лахзаи ба хисоби бонкии
он дохил намудани маблагхои пулй ва ба тарзи дахлдор
ба корхонахои давлатй ва махаллй тахвил додани амволи
дигаре, ки дар ХУКУКИ истифодаи хочагй ва идоракунии

134
оперативии онхо вобаста гардидааст, ташакулёфта хисобида
мешавад.
Сохибмулки корхонаи вохиди давлатй хукук дорад ва
дар холатхои мукаррарнамудаи конун ухдадор аст сармояи
ойинномавии корхонахои давлатиро кам кунад (6.5 м. 125 КГ 4 J).
Агар баъди анчоми соли молиявй арзиши активхои
софи корхонаи вох,ид аз андозаи фонди оинномавии дар
оинномаи корхона пешбинигардида камтар шавад, макоме,
ки ваколати таъсис додани чунин корхонахоро дорад,
вазифадор аст, ки мувофики тартиби мукарраргардида
фонди оинномавиро кам кунад. Агар арзиши активхои соф
аз андозаи дар конун муайянгардида камтар гардад, корхона
метавонад бо карори суд бархам дода шавад.
Корхонаи давлатие, ки дар бораи кам намудани
сармояи ойинномавии хеш карор кабул намудааст,
ухдадор мебошад, ки дар ин бора тамоми кредиторхоро ба
таври хаттй огох намояд ва инчунин дар макомотхои
нашрияи бакайдгирии давлатии шахсони хукукй низ онро
нашр намояд.
Хамзамон кредиторон хукук доранд, пас аз
гирифтани огохинома ё чоп шудани маълумот дар бораи
кабул намудани чунин карор аз корхонаи давлатй бекор
намудани шартнома ё пеш аз мухлат ичро намудани
ухдадорихо ва инчунин талофй намудани товони зарари
расонидашударо талаб намоянд.
Азбаски корхонахои давлатй молики амволи ба
онхо вобаста шуда нестанд, хусусиятхои хоси ихтиёрдорй
намудани чунин амвол аз чониби ин корхонахо вучуд
доранд.
Корхонах,ои давлатй ва коммуналй амволи
манкулеро, ки дар хукуки истифодабарии хочагй доранд,
мустакилона ихтиёрдорй карда метавонанд, ба истиснои
холатхое, ки Конун дар бораи корхонахои давлатй ва дигар
санадхои меъёрй - хукукй мукаррар намудаанд.
Ин корхонахо наметавонанд, амволи гайриманкули
ба онхо вобаста шударо фурушанд, ба ичора диханд, ба
гарав монанд ё бо сифати хисса дар маблаги ойинномавии
ширкат ва чамъиятхои хочагй гузаронд, ё ин ки бо
тарзхои дигар бидуни ичозати сохибмулки корхонахои
давлатй ва коммуналй, ихтиёрдорй намоянд.

135
 Корхонахои давлатй аз амволи манкул ва
гайриманкул то хадде ихтиёрдорй карда метавонанд, ки
имконияти ба амал баровардани фаъолияти онхоро
мутобики предмет ва максади бо ойиннома мукаррар
гардида, махрум накунанд.
Ахдхое, ки корхонахои давлатй бо вайрон намудани
талаботи мазкур ба амал мебароранд, мутлако беэътибор
мебошанд.
Корхонахои вохиди давлатй бидуни розигии молик
чунин ахдхоро баста наметавонанд, аз чумла, ахдхое, ки
бо пешниход намудани карз, супориш, кафолати бонкй,
даст кашидан аз талабкунй, тахвили карз ва инчунин
бастани шартномаи ширкати оддй вобастаанд. Дар
ойинномаи корхона номгуи ахдхоеро мукаррар намудан
мумкин хает, ки бидуни розигии молик бастани онхо
манъ мебошад.
Корхонахои давлатй амволи ба онхо вобаста карда
шударо танхо бо розигии Хукумати Чумхурии
Точикистон ё макомоти ваколатдори хокимияти ичроия
метавонанд ихтиёрдорй намоянд.
Корхонахои давлатии коммуналй низ бо розигии
макомоти ваколатдори хокимияти ичроияи махаллй
метавонанд амволи ба онхо вобастакардашударо
ихтиёрдорй намоянд.
Корхонаи давлатй хукукй мустакилона фурухтани
махсулоти (корхо, хизматхо) истехсолнамудаашро дорад,
башарте ки бо конун ё дигар санадхои меъёрй - хукукй
тартиби дигаре мукаррар нашуда бошад. Корхонаи
мазкур метавонад бо розигии сохибмулк амволи ба он
вобаста кардашударо бо чунин тарзе ихтиёрдорй намояд, ки
имконияти ба амал баровардани фаъолияти онро
мутобики максад ва предмети бо ойиннома
мукарраргардида, халалдор насозад. Фаъолияти корхонаи
давлатй мутобики сметай даромадхо ва харачотхое, ки
аз чониби сохибмулки амволи он тасдик карда шудааст,
ба амал бароварда мешавад.
Моликони амволи корхонахои вохиди давлатй ва
махаллй хукукй гирифтани кисми фоидаеро доранд, ки аз
истифодаи амволи дар хукукй истифодаи хочагии онхо
карордошта, ба даст оварда шудааст.

136
 Корхонахои давлатй ва махаллй хар сол кисми
фоидаеро, ки дар ихтиёри онхо пас аз ичро намудани
ухдадорихои бахши андоз ва дигар ухдадорихои хатмии
пардохти бокй мемонад, ба сатхи муайяни бучет бо тартиб,
хачм ва мухлатхое, ки Хукумати Чумхурии Точикистон ё
макомоти хокимияти махаллй мукаррар намудаанд,
мегузаронанд.
Тартиби таксими фоидаи корхонаи давлатй аз
чониби Хукумати Чумхурии Точикистон ё макомоти
хокимияти ичроияи махаллй муайян мешавад.
Фаъолияти корхонахои вохиди давлатй тибки
накшаи ба таври дахлдор тахияшуда, амалй мегардад.
Вазорати рушди иктисодиёт ва савдо хангоми тахияи
барномахои инкишофи ичтимой-иктисодии ЧУмх-Урии
Точикистон дар кисмати «Лоихаи инкишофи сохаи
давлатй», нишондодхои инкишофи корхонахои вохиди
давлатиро дохил менамояд.
Фаъолияти истехсолй хочагии корхонаи вохиди
давлатй мутобики накшаи фаъолияти молиявй - хочагй ба
рох монда шуда, робитаи он бо махсулотсупорандагон ва
харидорон дар асосй шартнома баркарор мешавад.
Корхона ба розигии макомоти ваколатдори давлатй
накшаи инкишофи хешро тахия менамояд, ки аз инхо
иборат мебошад:
-чорабинихое, ки устувории кори корхона оиди
ичрои накдпа- супориш ва фаъолияти мустакилонаи
ичозатдодашудаи хочагиро таъмин менамоянд;
-вазифахо оид ба чорй ва хорич намудани куввахои
истехсолй;
-вазифахо оид ба созмондихй ва аз худ намудани
махсулоти нав;
-вазифахо оид ба омодасозй ва бозомодасозии
кадрхо;
-шартхои таъмини амалии накшаи инкишофи
корхона, аз чумла харочотхои молиявй ва сарчашмахои
пушонидани онхо.
Макомоти ваколатдор аз руи ичрои накшаи
истехсолй назорат ба амал мебарорад. Корхона хар як се мох
дар шакли мукаррарнамуда хисоби оморй ва мухосибавиро
оид ба ичро намудани накшаи истехсоли махсулот (кор,

137
хизмат) ба макомоти ваколатдори давлатй пешниход
менамояд.
Самаранокии фаъолияти корхонаи давлатй аз
рохбарй он вобаста мебошад. Конунгузории чорй тартиби
таъин намудани рохбарони корхонахои вохиди давлатиро
муайян намудааст, ки мувофики он рохбарони корхонахо
дар асоси карори макомоти ваколатдори давлатй ба кор
таъин карда мешаванд. Бо рохбарони корхонахои
давлатй карордод баста мешавад ва онхо мунтазам аз
аттестатсия мегузаранд.
Рохбарй корхонаи вохиди давлатй (директор,
директори генералй), дар асоси принсипи якасардори амал
намуда, дар доираи ваколатхои бо Конун ва оинномаи
корхона муайяншуда, масъалахои ба фаъолияти корхона
тааллукмандро мустакилона халлу фасл менамояд.
Рохбар бидуни ваколатнома аз номи корхонаи
вохид баромад менамояд, аз чумла, манфиатхои онро дар
муносибатхо бо макомоти давлатй ва шахсони хукукй
муаррифи намуда, аз номи он бо тартиби мукарраргардида
ахдхо мебандад, сохтор ва штати корхонаро тасдик
мекунад, кормандонро ба кор кабул намуда, бо онхо
шартномаи мехнатй баста, онро тагйир медихад, катъ
менамояд, фармон медихад ва бо тартиби мукаррарнамудаи
конунгузорй ваколатнома медихад.
Рохбарй корхонаи вохид ичрои карори молики
амволи корхонаро ташкил ва ба р о \ мемонад.
Рохбарй корхона наметавонад ба сифати муассиси
(иштирокчии) шахсони хукукй баромад кунад, ягон
мансабро ишгол намояд ё ин ки дигар фаъолияти
музднокро дар макомотхои давлатй, макомотхои худидораи
махаллй, ташкилотхои тичоратй ва гайритичоратй ичро
намояд, багайр аз фаъолияти омузгорй, илмй ва дигар
фаъолияти эчодй. Рохбарй корхонаи давлатй, инчунин
наметавонад ба фаъолияти сохибкорй машгул шавад ё ин ки
ба сифати макомоти якасардори ичроия ё аъзои макомоти
ичроияи дастачамъии ташкилоти тичоратй баромад намояд,
ба истиснои холатхое, ки агар иштирок дар макомотхои
ташкилоти тичоратй ба ухдадорихои мансабии ин рохбар
дохил набошанд.
Рохбарй корхонаи давлатй бо тартиби
мукаррарнамудаи конунгузорй барои зараре, ки бо
138
хдракатх,ои (бехдракатхои) гунахкорона ба корхона
расонидааст, аз чумла, хангоми гум кардани амволи
корхонаи давлатй чавобгар мебошад.
Молики амволи корхонаи вохиди давлатй хукук
дорад, нисбати рохбари корхона, дар бораи талофи
намудани товони зарари расонидашуда, даъво пешниход
намояд.
Баланд бардоштани самаранокии идоракунии
корхонаи давлатиро бидуни ваколатхои молики амволи
ин корхона тасаввур кардан мумкин нест. Молики
амволи корхонахои давлатй дар шахси макомоти
вакол’атдори давлатй як катор хукукхоро нисбат ба ин
корхонахо доро мебошад. Мутобики Конун «Дар бораи
корхонахои давлатй», сохибмулки амволи ин корхонахо
чунин хукукхоро дороет, аз чумла:
- кабули карор дар бораи таъсиси корхонаи вохиди
давлатй;
- муайян намудани максад, предмет ва намудхои
фаъолияти корхонаи вохид ва инчунин додани розигй
барои иштироки корхона дар ассотсиатсияхо ва дигар
иттиходияхои ташкилотхои тичоратй;
- муайян намудани тартиби тахия, тасдик ва
мукаррар намудани нишондихандахои накшахои
(барномахои) молиявй-хочагии фаъолияти корхонаи вохид;
- тасдик намудани ойинномаи корхона, ворид
намудани тагйиротхо, аз чумла, тасдик намудани тахрири
нави ойиннома;
- кабули карор дар бораи тачдид ё бархам додани
корхонаи вохид, бо тартиби мукаррарнамудаи конунгузорй
таъин намудани комиссияи бархамдихй ва тасдик
намудани тавозуни бархамдихии корхона;
- таъсис додани сармояи оинномавии корхонаи
давлатй ва коммуналй;
- таъин намудани рохбари корхонаи вохиди давлатй,
бастан, тагйир ва бекор намудани шартномаи мехнатй бо
у мутобики конунгузории мехнатй ва дигар санадхои
меъёрй - хукукие, ки меъёрхои хукуки мехнатиро дар бар
гирифтаанд;
- мувофика намудани кабули сармухосиб ба кор ва
бастан, тагйир додан ва бекор намудани шартномаи
мехнатй бо сармухосиб;
139
 - тасдик намудани х , и с о б о т и мухосибави ва хисоботи
корхона;
-додани розигй чихати ихтиёрдорй намудани амволи
гайриманкул ва дар холатхои мукаррарнамудаи санадхои
меъёрй-хукукй ва ойинномаи корхона, додани розигй
барои бастани ахдхо;
- ба амал баровардани назоратй истифодабарии
амволи давлатй мувофики таъинот ва нигохдории амволе,
ки ба корхонаи вохиди давлатй вобаста карда шудааст.
Ба гайр аз ваколатхои дар боло нишондода шуда,
молики амволи корхонахои давлатй чунин хукукхои
иловагиро дорад:
- кашида гирифтани амволи зиёдатй, амволи
истифоданашаванда ё амволе, ки мувофики таъиноташ
истифода намешавад;
- бо корхонахои давлатй додани супоришхои хатмй
оиди тахвили мол, ичро намудани кор ва расонидани
хизмат барои эхтиёчоти давлатй ва махаллй.
Барномахон фаъолияти истехсолй - хочагии
корхонахои вохид аз чониби макомотхои идоракунии
дахлдори сохавй хар сол дар шакли мукарраргардида,
тасдик карда мешаванд. Чихати тахлили фаъолияти
корхонахои сохавии вохиди давлатй, макомоти дахлдори
хокимияти ичроия комиссия ва дар холатхои зарурй
якчанд комиссияхоро таъсис медихад. Нишондихандахои
самарйнокии фаъолияти иктисодии корхонахои сохавй аз
чониби макомоти дахлдори хокимияти ичроия хар сол дар
шакли барномахо тасдик карда мешаванд.
Назоратй самаранокии идоракунй ва фаъолияти
истехсолй -хочагии корхонахои вохиди давлатй бо рохи
гирд овардани иттилооти оморй, хисоботи рохбари
корхонаи давлатй ва тахлили он, ки хар як семоха ба
макомоти дахлдори давлатй пешниход карда мешавад ва
инчунин бо рохи ба амал баровардани тафтишоти
аудиторй ва назоратй дохилй, анчом дода мешавад.
Хисоботи мухосибавии корхонаи вохиди давлатй
дар холатхои муайяннамудаи молики амволи он хар сол
бо тафтишоти хатмии аудиторй фаро гирифта мешавад.
Аз руи фаъолияти корхонахои вохиди давлатй на
танхо макомоти назоратй, балки дигар макомотхои
ваколатдори давлатй низ метавонанд назорат намоянд.
140
 Корхонаи вохид пас аз ба охир расидани давраи
хисоботи ба макомоти ваколатдори хокимияти давлатй ё
ин ки ба макомоти худидораи махаллй хисоботи
мухосибавй ва дигар хуччатхоеро пешниход менамояд, ки
номгуи онхоро Хукумати Чумхурии Точикистон ё ин ки
макомоти ичроияи хокимияти худидоракунии махаллй
мукаррар намудаанд.
Корхонаи вохиди давлатй дар холатхои пешбини­
намудаи конун бояд дар бораи фаъолияти худ хисоботро
нашр намояд.
Мутобики Конун корхонахои вохиди давлатй дар
холатхои муайян ба корхонахои давлатй табдил дода
мешаванд (м. 34 Конун «Дар бораи корхонахои давлатй»).
Табдили корхонаи вохиди давлатии шакли
чумхуриявии моликият ба корхонаи давлатй тибки карори
Хукумати Чумхурии Точикистон бо пешниходи макомоти
ваколатдор сурат мегирад.
Табдили корхонаи вохиди давлатии шакли
моликияти коммуналй ба корхонаи давлатй бо санади
макомоти хокимияти махаллй сурат мегирад.
Карор дар бораи табдили корхонаи вохиди давлатй
ба корхонаи давлатй дар мавридхои зерин мумкин аст:
а) истифодаи гайримаксадноки амволи давлатй ва
маблагхо аз чониби корхонаи вохиди давлатй;
б) набудани фоида аз руи чамъбасти ду соли охир.
Хамаи харочоти табдили корхонаи вохиди давлатй
ба корхонаи давлатй, инчунин хисоббаробаркунихои
корхонаи табдилёбанда бо кредиторхои он хангоми мавчуд
набудани маблагхои кофй дар худи корхона дар асосй
маблагхои бучети дахлдор сурат мегирад.
Корхонаи давлатии дар заминаи корхонаи вохиди
давлатй таъсисёбанда дар ин холатхо вориси корхонаи
табдилёфта мебошад:
- бо амволи давлатй ва маблагхои пештар ба
корхонаи вохиди давлатй додашуда;
- бо хукуки истифодаи замин, об ва табиат;
- бо истифодаи сарватхои зеризаминй;
бо пешниходи квотахо, ичозатномахо ва
шартномахои пештар басташуда, агар ин шартномахо ба
соха ва максадхои фаъолияти корхонаи давлатии нав
таъсисёфта мувофикат кунад.
141
 Х,ангоми табдили корхонаи вохиди давлатй ба
корхонаи давлатй тартиботи гражданин хукукии амволи ба
он вобасташуда аз хукуки пешбурди хочагидорй ба хукуки
идораи оперативй иваз мешавад. Лахзаи ин тагйирёбй чун
санаи к,абули карор дар бораи табдили корхонаи вохиди
давлатй ба корхонаи давлатй дониста мешавад.
Танхо корхонаи вохиди давлатй, мутобики моддаи 35
Конун «Дар бораи корхонахои давлатй», хукуки таъсиси
корхонаи давлатии фаръиро доранд.
Корхонаи давлатии фаръй, ки моликияти чумхуриявй
мебошад, дар мувофика бо молики корхонаи асосй ва
корхонаи давлатии фаръй, ки моликияти коммуналй аст, дар
мувофика бо молики корхонаи асосй таъсис меёбад.
Ойинномаи корхонаи давлатии фаръиро муассиси он
бо розигии макоми болои тасдик мекунад.
Корхонаи давлатии фаръй хукуки таъсиси дигар
корхонаи давлатии! фаръиро надорад.
Корхонаи давлатии фаръй дар шакли корхонаи
вохиди давлатй таъсис дода мешаванд ва дорой хукукхои
мукаррарнамудаи Конун барои чунин навъи корхонахои
давлатй мебошад.
Масъулияти корхонаи давлатии фаръй аз руи
ухдадорихояш, инчунин масъулияти корхонаи асосй, ки
муассисаи корхонаи фаръй мебошад мувофики талаботи
Кодекси гражданин Чумхурии Точикистон сурат мегирад.
Корхонахои давлатии фаръй барои максадхои зерин
таъсис дода мешаванд:
а) таксимшавй ё чудошавй аз корхонаи • асосй
бинобар талаботи конунгузории зиддиинхисорй;
б) табдили филиалхои корхонаи асосй ба шахсони
хукукии дорой тавозуни (баланси) алохида;
в) ташкили истехсолоти иловагй ва махсус чихати
баланд бардоштани самаранокии истехсолоти асосй;
г) озод намудани корхонаи асосй аз навъхои
фаъолият ва вазифахои бо максаду вазифахо он мувофик
набуда.
Ба хайси макоми идораи давлатии корхонаи
давлатии фаръй, инчунин макомоти нисбати он
анчомдихандаи вазифаи субъекти хукуки моликияти давлатй
корхонаи асосй махсуб мешавад.

142
 Корхонаи давлатии фаръии корхонаи вохиди
давлатии ба моликияти чумхуриявй мутаалликанд бо карори
Хукумати Ч,УМХУРИИ Точикистон метавонад ба корхонаи
вохиди давлатй, корхонаи давлатии фаръии корхонаи
вохиди давлатии моликияти коммуналй бошад, бо санади
макомоти хокимияти махаллй ба корхонаи вохиди давлатии
моликияти коммуналй табдил дода шуданаш мумкин аст.

§ 5 Фаъолияти сохибкории ташкилотхои гайритичоратй

Ташкилоти гайритичоратй гуфта, шахси хукукиеро

меноманд, ки максади асосии фаъолияти онро ба даст
овардани фоида ташкил намедихад ва фоидаи ба даст
овардаашро байни иштирокчиёнаш таксим намекунад (к.1
моддаи 50 КГ ЧТ).
Фаъолияти сохибкории ташкилотхои гайритичоратй
- фаъолияти фоидаовар буда, ба максади таъсиси
ташкилоти гайритичоратй мувофик мебошад ва аз
истехсоли мол (хизмат), харидорй ва фурухтани когазхои
киматнок, хукукхои амволй ва гайриамволй, инчунин
нштирок дар чамъиятхои хочагй ва дар ширкатхои ба
боварй асосёфта ба сифати маблаггузор ба даст оварда
мешавад.
Ташкилоти гайритичоратиро аз дигар шахсони
хукукй бо ду нишонаи асоси фарк намудан мумкин аст.
Кооперативхои матлубот хамчун истисно аз коидаи
умумии ташкилотхои гайритичоратй мебошанд, чунки
онхо хукук доранд фоидаи аз фаъолияти сохибкорй ба даст
овардаашонро дар худуди кобилияти хукукдории
ойинномавй байни аъзоён таксим намоянд (к.5 м. 128 КГ
ЧТ). Чунин хусусияти кооперативхои матлубот чавобгуи
таъиноти ин шакли ташкилотхои гайритичоратй мебошад,
чунки онхо махз барои конеъ намудани талаботхои моддй
ва дигар талаботхои аъзоён (манзилй, маишй) таъсис дода
шуда, фаъолият менамоянд.
Дигар ташкилотхои гайритичоратй на барои ба
даст овардани максадхои моддй, балки барои ноил шудан
ба манфиатхои чамъиятй, аз чумла, ичтимой, маданй,
хайрия, маориф, илм, идоракунй, манфиатхои конунии
шахрвандон ва ташкилотхо, расонидани ёрии хукукй ва
гайра таъсис дода мешаванд. Максади мушаххаси
143
ташкилотх,ои гайритичоратй бо хуччатхои таъсиси онхо
мукаррар карда мешаванд.
Чуноне мусаллам аст, ташкилотхои тичоратй танхо
дар дар он шаклхое, ки КГ ЧТ мукаррар намудааст,
таъсис дода мешаванд, вале номгуи ташкилотхои
гайритичоратие, ки дар к.З м.50 КГ ЧТ оварда шудаанд,
кушода мебошад ва бо дигар конунхо номгуи нави онхоро
илова кардан мумкин аст. Конунгузорй дар бораи
ташкилотхои гайритичоратй дар доираи танзимнамоин
диспозитивй дар баробари кооператив-хои матлубот,
ташкилотхои (иттиходияхои) чамъиятй ва динй,
муассисахо, фондхо, ассотсиатсияхо (иттифокхо) инчунин
ба ин номгуй шарикии гайритичоратй, ташкилотхои
мухтори гайритичоратй ва ширкатхои давлатиро дохил
менамояд1.
Конунгузории чорй як катор талаботхоро нисбати
фаъолияти сохибкории ташкилотхои гайритичоратй
мегузорад, ки риояи онхо хатмист.
Якум, фаъъолияти сохибкорй набояд ба хайси
максади асосии ташкилотхои гайритичоратй карордошта
бошад, дуюм, фаъолияти сохибкории ташкилотхои
гайритичоратй то дарачае бошад, ки барои ноил гардидан
ва мутобики максадхои таъсисиашон ба амал мебароранд
(К.З м. 50 КГ ЧТ). Талаботи дуюм чунин маъно дорад, ки
фаъолияти сохибкории ташкилотхои гайритичоратй бояд
чавобгуи ду шарт бошад:
- барои ноил гардидан ба максадхои ташкилот
мусоидат намояд, яъне базаи моддй - техникии онро
мустахкам намояд, ба мехнат чалб намудани аъзоёни
ташкилот ва хусусан он аъзоёне, ки норасоихои чисмонй
доранд ва имконияти дар шароитхои оддй кор кардан
надоранд (курхо, кархо) ва инчунин мусоидат намудан
барои амалй намудани дигар максадхои фоиданоки
чамъиятии ташкилот;
- мутобикати онхо ба максад ва кобилияти
хукукдории ойинномавии ташкилот.
Мутобики меъёрхои КГ ташкилотхои гайритичоратй
дорой кобилияти махсуси хукукдорй мебошанд ва дар

'Ниг.: Ершов И.В. Проблемы правового режима государственного

имущества в хозяйственном обороте. М.: 2001. С .217-228.
144
масъалаи танзими хукукии фаъолияти ин навъи шахсони
хукукй бартарият ба КГ дода мешавад.
Дар адабиётхои хукуки масъалаи мутобикати
фаъолияти сохибкории ташкилотхои гайритичоратй ба
максадхои ойинномавии онхо вобаста ба намудхои
алохидаи ташкилотхои гайритичоратй бахсхо вучуд дорад1.
Чунин мисоли номутобикатии фаъолияти
сохибкории ташкилотхои гайритичоратиро ба максадхои
оинномавии онхо, аз кабили иштироки ин ташкилотхо
дар чамъияти хочагие, ки молхои ба максадхои
ташкилотхои гайритичоратй номувофикро истехсол
менамоянд, пешниход карда шудааст. Дар баробари ин,
кайд карда мешавад, ки агар ташкилоти чамъиятии
маъюбон дар чамъияти сахомие, ки узвхои сунъиро
барои маъюбон мебарорад, иштирок намояд, кобили
дастгирист, вале дар бештари мавридхо чунин холатро
мушохида намудан имконнопазир аст.
Имконияти ба амалбарории фаъолияти сохибкории
ташкилотхои гайритичоратй умуман якхела фахмида
намешавад. Аз як тараф, ин ба ташкилотхои
гайритичоратие, ки дар замони хозира бинобар норасоихои
молиякунонии маданият, маориф, варзиш, тиб, идоракунй
имконият медихад, ки базаи моддй техники худро
мустахкам ва инкишоф диханд.
Фаъолияти ташкилотхои чамъиятии маъюбон, ки
шахсони нобино, ношунаво ва дорой дигар норасоихои
чисмониро ба мехнатй фоиданоки чамъиятй чалб
менамоянд, лоики хамагуна дастгирй мебошад. Вале дар
зери ливои ташкилотхои гайритичоратй бо истифодаи
речаи имтиёзноки танзимнамоин хукукй чунин фаъолиятхои
сохибкории гуногуне ба амал бароварда шуданашон
мумкин хает, ки максади асосии онхо на манфиатхои
фоиданоки чамъиятй мебошад. Чунин холатхои ногувор
ба бисёр ташаббусхои мусбй соя меафканад.
Хамаи фаъолияти сохибкориеро, ки ташкилотхои
гайритичоратй ба амал мебароранд ба ду гурухи асосй
таксим намудан мумкин аст:

'Ниг.: Кудрявцева Г.А. Федеральное законодательство России о

праве общественных объединений на осуществление предприни­
мательской деятельности/ / Право и экономика, 1998. №9.
145
 - фаъолияти сохибкорие, ки бевосита аз чониби
ташкилоти гайритичоратй ба амал бароварда мешавад;
- фаъолияти сохибкорй бо рохи таъсис ва иштирок
дар ташкилотхои тичоратй.
Фоидае, ки ташкилотхои гайритичоратй аз ба амал
баровардани фаъолияти сохибкорй, ба даст меоранд, бояд
бахри ичро намудани вазифахои оинномавии онхо
равона карда шаванд. Бинобар ин ташкилотхои
гайритичоратй метавонанд, дар фаъолияти хамагуна
чамъиятхои хочагй ва шнркатхо иштирок дошта бошанд ё
ин ки худи онхо бевосита фаъолияти муайяни
сохибкориро ба амал бароранд.
Кайд кардан зарур аст, ки барои баъзе аз
ташкилотхои гайритичоратй чихдти машгул шудан ба
фаъолияти сохибкорй, як катор махдудиятхо мукаррар
шудаанд. Масалан, ассотсиатсияхо (иттифокхои)
ташкилотхои тичоратй фаъолияти сохибкориро бо рохи
таъсис ва иштирок дар чамъиятхои хочагй ба амал
мебароранд. Агар бо карори иштирокчиён ба зиммаи
ассотсиатсия (иттифок) ба амал баровардани фаъолияти
сохибкорй гузошта шавад, пас ассотсиатсия (иттифок) ба
чамъияти хочагй ё ширкат табдил меёбад (к.1 м. 133 КГ
ЧТ).
Дар конунгузорй инчунин махдудиятхои муайян
барои ташкилотхои гайритичоратй дар ухдадорихои
алохида мукаррар карда шудааст. Масалан, танхо
ташкилотхои тичоратй метавонанд ба хайси миёнаравй
молиявй аз руи шартномаи молиякунонй бо даст
кашидан аз талаботи пулй (м.845 ЧТ) ё ба хайси тарафхои
шартномаи консессияи тичоратй (к.З м.958 КГ ЧТ) ва ё ин
ки шартномаи идоракунии боэътимод (к-2 м.946 КГ ЧТ)
баромад намоянд.
Бо конунгузории Чумхурии Точикистон дигар
махдудиятхои фаъолияти сохибкории ташкилотхои
гайритичоратй мукаррар мешаванд, ки ташкилотхои
гайритичоратиро аз «тичорати гардонии» зиёдати химоя
намуда, онхоро аз ба амал баровардани фаъолияти
ойинномавй дур намсозанд.
Умуман махдудиятхои мукаррарнамудаи фаъолияти
сохибкории ташкилотхои гайритичоратиро аз имконияти
фаъолона иштирок доштан дар муомилоти хочагй махрум
146
намесозад. Кобилияти хукукдории ташкилотхои
гайритичоратй дар чодаи ба амал баровардани ахдхои
гуногун аз кобилияти хукукдории ташкилотхои тичоратй
фарке надорад.
Амвол ва даромадхое, ки ташкилотхои
гайритичоратй дар натичаи ба амал баровардани
фаъолияти сохибкорй ба даст мсоранд, чун коида, ба
хукуки амволй ва тавозунн онхо дохил карда мешаванд. Он
даромадхое, ки муассисахо аз хисоби фаъолияти сохибкорй
ба даст меоранд ба ихтиёрдории мустакилонаи онхо
гузашта, дар тавозуни алохида иигох дошта мешавад (к.2
м.315'КГ Ч,Т).
Хамаи ташкилотхои гайритичоратй (ба гайр, аз
муассиса) аз руи ухдадорихои худ бо амволе, ки дар
моликияти онхо карор дорад, чавоб медиханд. Муассиса
аз руи ухдадорихои худ бо воситахои пулие чавоб
медихад, ки дар ихтиёраш мебошанд. Хангоми норасоии
воситахои пулии муассиса, молики он ба чавобгарии
субсидиарй кашида мешавад (к.2 м.132 КГ ЧТ).
Табиатн хукукии - хукуки мустакилона ихтиёрдорй
намудани даромадхои ташкилотхои гайритичоратие, ки аз
фаъолияти сохибкорй ба даст меоранд, аз чониби
мутахассисон якхела фахмида намешавад. Микдори зиёди
онхо дар чунин акидаанд, ки хукукхои дар моддаи 315
КГ ЧТ пешбинй кардашудаи муассиса хукуки истифодаи
хочагй мебошанд1.
Фикри дигаре, ки на танхо дар назария, балки
инчунин дар конунгузорй низ пешбинй шудааст, чунин
маъно дорад, ки даромадхое, ки аз фаъолияти сохибкории
муассиса ба даст меорад ба моликияти он дохил
мегарданд ва танхо молик хукуки мустакилона ихтиёрдорй
намудани онхоро дорад2. Ба акидаи гурухи дигари олимон
хукуки мустакилона ихтиёрдорй намудани даромадхое, ки
аз фаъолияти фоидаовари ташкилотхои гайритичоратй ба

'Ниг.: Маттей У., Суханов Е.А. Основные положения права

собственности. М.: 1999. С.331; Некоммерческие организации:
правовое положения, законодательство, учредительные
документы // Под ред. М.Ю.Тихомирова. М.: 1998. С.67.
2Ниг.: Камышанский В.П. Право собственности: пределы и
ограничения. М., 2000. С. 172.
147
даст меояд, хукуки махсуси амволй мебошад ва бинобарин
на ба хукуки идоракунии оперативй ва на ба хукуки
моликияти дохил карда намешавад1. Ба фикри гурухи
дигари олимон, давлат ба сифати молики асосй ва
ягонаи амволи муассиса баромад менамояд. Бинобар ин
хангоми ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй,
муассиса хукуки мустакилона ихтиёрдорй намудани даромад
ва амволро аз чунин фаъолият дар худуди ваколатхои
махсуси хочагидорй ба даст меорад, вале худи даромадхо
ва амволи ба даст оварда шуда хамоно дар хукуки
оперативии идоракунии муассиса карор доранд2.
Дар адабиётхои хукукй, инчунин дурустии акидаи
конунгузор дар бораи махдуд гардонидани чавобгарии
ташкилотхои гайритичоратй бо воситахои пулй зери
шубха гузошта шудааст. Аз ин чо муаллифон кайд
менамоянд, ки аз руи ухдадорихое, ки аз фаъолияти
сохибкорй ё ин ки дигар фаъолияти фоидаовари
ташкилотхои гайритичоратй бармеоянд, онхо бояд ба
чавобгарии пурра бо хамаи амволе, ки аз ин фаъолият
ба даст овардаанд ва на танхо бо воситахои пулй масъул
бошанд3.
Хангоми бархам додани ташкилоти гайритичоратй
амволе, ки пас аз конеъ гардонидани талаботхои
кредиторхо боки мемонад, агар тартиби дигаре бо
конунгузорй пешбинй нашуда бошад, мутобики хуччатхои
таъсисй барои конеъ намудани максадхое, ки барои ноил
гаштан ба онхо ин муассиса таъсис дода шуда буд, ё ин
ки ба максадхои хайрхохй ва хангоми вучуд надоштани
истифодаи онхо бо ин роххо, пас онхо ба моликияти
давлатй гузаронида мешаванд.

ЧТиг.: Гражданское право // Под ред. Ю.К.Толстого и А.П.

Сергеева. М.: 1996. 4.1. С.357.
3Ниг.:Ершова ИВ. Проблемы правового режима
государственного имущества в хозяйственном обороте. М.: 2001.
С.213.
3 Ниг.: Ершова И.В. Асари ишорашуда. С.214.
148
 БОБИ 7
АСОСХОИ Х У К У К И И М УФЛИСШ АВИ

§1. Мафхум ва аломатхои муфлисшави

Тибки мукаррароти моддаи 4 Конуни Ч.Т «Дар бораи

муфлисшави» аз 25 июни соли 2003, муфлисшави -- ин аз
тарафи карздор дар хачми пурра конеъ карда натавонистани
талаби кредиторон оид ба ухдадорихои пулй ва ё ичро карда
натавонистани ухдадорихои ворид намудани пардохтхои
хатмие, ки аз чониби суд эътироф шуда ё карздор кодир
набуданашро эълон намудааст, мебошад.
Шахрванд, дар сурате муфлис эътироф карда
мешавад, ки агар ухдадорихои пулй ва пардохтхои
хатмии пулиро дар мухлати се мох аз лахзаи фаро
расидани вакти ичрои онхо ичро накарда бошад ва агар
маблаги ухдадорихо аз арзиши амволй ба у тааллукдошта
зиёд бошад. Шахсони хукукй бошанд, дар сурате муфлис
эътироф мешаванд, ки агар ин ухдадорихоро дар мухлати
се мох аз лахзаи фаро расидани вакти ичрои онхо ичро
карда натавонанд ва агар маблаги умумии чунин
ухдадорихо 10% сармояи оинномавии онхоро ташкил
дихад.
Бинобар баррасй намудани масъалаи мазкур бояд
асосй муфлисшавии карздор муайян карда шавад ё ба
ифодаи дигар чи гуна махакхои (меъёрхои) гайрикобили
пардохтй (муфлисшави) чой доранд.
Дар конунгузории то револютсионй ду варианта
чавоб ба ин савол вучуд дошт, аз чумла, Г.Ф.Шершенович
кайд менамояд, ки «Барои мавчудияти аз даст додани
кобилияти пардохти ва огоз намудани мурофиаи озмунй
яке аз ду асосро бояд эътироф намуд: норасоии амволй ё
ин ки гайрикобили пардохт будани карздор. Дар холати
якум, имконияти бешубхаи пурра конеъ карда
натавонистани хар як кредитор ва дар холати дуюм,
эхтимолияти пурра конеъ карда натавонистани хамаи
кредиторхо чой дорад. Дар холати якум, факта

149
мукарраркардашудаи аник чой дорад ва дар холати дуюм -
эхтимояияти тахминй»1. Х,амин тарик, олимон тарафдори
чунин низоми муфлисшавие буданд, ки асоси онро на
норасоии амволй, балки гайрикобили пардохт будани
карздор ташкил медод.
Дар конунгузории бархе аз кишвархои хоричй низ
чихати муайян намудани аломатхои муфлисшавй махаки
адонашаванда будани карз ба инобат гирифта мешавад.
Татбики чунин махак дар амалия ба он оварада
мерасонад, ки бахри огоз намудани истехсолоти
муфлисшавй кредиторхо, бояд далелхоеро пешниход
намоянд, ки аз барзиёд будани ухдадорихои карздор нисбат
ба амволи фаъолашон гувохй диханд.
Дар Олмон барои огоз намудани истехсолоти
муфлисшавй конун талаби амволи кофиро дорад, ки барои
руйпуш намудани харочотхои кори муфлисшавй басанда
бошанд. Асоси умумии огоз намудани чунин корхо
гайрикобили пардохт шудани субъекти хочагидорй
мебошад. Ба сифати махаки иловагй зиёд будани
ухдадорихои карздор аз арзиши амволй онхо мебошад1.
Мутобики Конун «Дар бораи муфлисшавй» шахси
хукукй дар холати аз даст додани кобилияти пардохт
муфлис эътироф шуда, махаки адонашаванда танхо нисбати
шахрвандон тагбик карда мешавад.
Бояд кайд кард, ки конун ба сифати яке аз
аломатхои муфлисшавй хачми минималии карзи субъектро
эътироф менамояд. Аз чумла, расмияти муфлисшавй
нисбат ба шахси хукукии карздор дар он холате огоз
карда мешавад, ки агар талаботи кредиторхо дар мачмуъ
10% арзиши сармояи ойинномавии шахси хукукро ташкил
дихад ва нисбати шахрванди - карздор бошад, на камтар аз
пансад хадди акали музди кор мебошад.
Сабти конунии хачми минималии талаботхои
кредиторхо чунин маъно дорад, ки хукукй кредиторхо
бинобар мавчуд будани талаботхои муайяншудаи
минималй метавонанд химоя карда шаванд, хангоми
вучуд надоштани онхо механизми химояи хукукй
кредиторхо татбикнашаванда аст.

■Ниг.: Шершеневич Г.Ф. Конкурсный процесс. С.88.

'Ниг.: Предпринимательское право РФ. М.: 2006. С.308-315.
150
 Хдмзамон ин чунин маъно надорад, ки хангоми
татбик намудани расмиятхои муфлисшави хукуки
кредиторхое, ки хачми талаботи онхо аз хачми талаботи
минималии бо конун мукарраргардида камтар бошад, химоя
карда намешаванд.
Якум, талаботи минималии кредиторхо на бо
назардошти хукуки кредитори алохида, балки аз хисоби
мачмуи талаботи кредиторхо, ки хачми талаботи хар
кадоми онхо аз хачми минималии бо конун
мукарраргардида камтар мебошад, мукаррар карда
мешавад.
’ Дуюм, махдудияти бо Конун «Дар бораи
муфлисшави» мукаррар кардашудаи хачми минималии
талаботхо танхо ба талаботхои кредитори - аризадиханда
дахл доранд, ки барои огоз намудани расмиятхои
муфлисшави зарур мебошанд. Пас аз огоз намудани
механизми муфлисшави, инчунин талаботи дигар
кредиторхое ба инобат гирифта мешаванд, ки хачми
талаботи онхо аз хачми минималии бо конун
мукарраргардида камтар мебошад.
Дар замони хозира муаммои муайян намудани
хачми минималии талаботхо ба вучуд омадааст, ки хам ба
манфиати кредиторхо ва хам ба манфиати карздор
мувофик бошад. Як катор муаллифон тарафдори зиёд
намудани он мебошанд. Аз он чумла, П.Д.Баренбойм
таклиф менамояд, ки хачми талаботхо то 2-3 хазор хадди
акали музди кор зиёд карда шавад1. Дигарон зарурати бо
конун мукаррар намудани талаботхоро зери шубха
гузошта, кайд мекунанд, ки чунин холат дар адабиётхои
хукукии Британияи Кабир кайхо чой дошт ва тачрибаи
онхо баракси гуфтахои боло мебошад. Хддци минималй хеч
гох хачми хакикй ва доираи муфлисшавиро тачассум карда
наметавонад2.
Ба фикри гурухи дигари олимон, хачми минималии
карзе, ки ба сифати шарти асосии огоз намудани

'Ниг.: Баренбойм П.Д. Правовые основы банкротства. Учебное

пособие. М.: 1995. С.25.
2Ниг.: Васильев Е.А. Правовое регулирование конкурсного
производства в капиталистических странах. Учебное пособие. М.:
1989. С.44.
151
мурофиаи муфлисшави дар конунгузорй мукаррар карда
шудааст, пурра асоснок мебошад. Дар баробари ин,
заруриати татбики тафрикавии муайян намудани хачми
карздориро вобаста ба холати хукукй ва намуди субъекти
фаъолияти сохибкорй кайд менамоянд1.
Мутобики моддахои 26 ва 66 КГ ЦТ муфлисшавии
ихтиёрй ё м а ч б у р й чой дорад. Мувофики кисми 2 моддаи
66 КГ Ч,Т шахси хукукй метавонад якдоя бо кредиторхо
карор дар бораи муфлисшавй кабул карда, ихтиёран дар
бораи бархам додани худ карор кабул намояд. Кабул
намудани чунин карор, мутобики конун «Дар бораи
муфлисшавй», бинобар чой доштани нишонахои муфлисй
ва вучуд надоштани мухолифати кредиторхо имкон дорад.
Асос барои муфлис эълон намудан ва ихтиёрона бархам
додани карздор, карори макомоти шахси хукукй шуда
метавонад, ки мутобики хуччатхои таъсисй дорой чунин
ваколатхо мебошад. Хамин тарик, вобаста ба шакли
ташкилй - хукукии шахси хукукй карор аз чониби
макомоти ваколатдори он ва нисбати корхонахои вохиди
давлатй аз чониби молики онхо кабул карда мешавад.
Хангоми муайян намудани нишонахои муфлисшавй
ва хачми талаботхои хар яке аз кредиторони шахси
хукукй ахамияти хоса ба ухдадорихои карзии пулии он
дода мешавад (карзхо барои моли тахвилшуда, кори
ичрокардашуда, хизмати расонидашуда, маблагхои
гирифтаи карзй ва баргардонидана- шуда).
Ухдадорихои пулй намуди алохидаи ухдадорихои
хукукй-гражданй буда, хусусияташон дар предмети онхо
тачассум меёбад.
Ин ухдадорихо шартномавй ва гайришартномавй
шуда метавонанд.
Ва вучуд омадани ухдадорихои пулй накши асосиро
шартнома ташкил медихад.
Ухдадорихои гайрипулй мутобики конунгузорй ба
инобат гирифта намешаванд. Дар амалия муаллифон
ухдадорихои бо махсулотсупорй, ичрои кор ва расонидани
хизмат алокаманд, яъне ухдадорихои гайрипулй ва

‘Ниг.: Карелина С.А. Правовые основы банкротства. Учебное

пособие. М.: 1995. С.25.

152
табдили онхоро ба ухдадорихои пули мавриди мухокима
карор дода шудаанд1.
Табдили ухдадорихо ба меъёрхои КГ ЧТ дар бораи
бекор намудани шартномахо, окибати онхо ва
баргардонидани товони зарар (м.м. 15,423, 482, 485), ба
меъёрхои ухдадорихо бинобар бойшавии беасос (боби 56)
ва инчунин ба коидахои пешбининамудаи моддахои 428
ва 436 КГ Ч,Т асос меёбанд. Мувофики моддаи 428 ГК ЧТ
хангоми аз чониби карздор ичро накардани ухдадорй оид ба
тайёр кардан ва ба моликият, пешбурди хочагидорй ё
идораи оперативй супоридан ё додани мол ба истифодаи
кредитор, ё ба манфиати у ичро намудани кори муайян ё
расонидани хизмат, кредитор хак дорад ичрои ухдадориро
дар мухлати мувофик, бо нархи муносиб ба шахси сеюм
супорад ё онро бо кувваи худ ичро кунад ва агар аз конун,
дигар асноди хукукй, шартнома ё мохияти ухдадорй тартиби
дигаре бар наояд, аз карздор чуброни харочоти зарурии
масрафшуда ва дигар зиёнро талаб намояд.
Дар моддаи 436 ГК ЧТ сухан дар бораи гузаронидани
мухлат аз чониби карздор меравад, ки мутобики он:
карздоре, ки мухлати ичрои ухдадариро
гузаронидааст, дар назди кредитор барои зиёни аз
гузаронидани мухлат расида ва барои окибати тасодуфе
чавобгар мебошад, ки он аз гузаронидани мухлат фаро
расидааст;
- агар дар натичаи гузаронидани мухлат аз чон
карздор ичрои ухдадорй барои кредитор манфиагашро гум
карда бошад, у метавонад кабули ичрои ухдадориро рад
кунад ва чуброни зиёнро талаб намояд;
-то замоне, ки ухдадорй бо сабаби мухлатро
гузаронидани кредитор ичро нагардад, карздор мухлатро
гузаронида хисоб намеёбад.
Дар баробари ин, ба фикри як катор муаллифон
холати алохидаи бо конун мукаррар кардашудаи имконияти
табдили ухдадорихои шартномавиро кайд кардан зарур
аст, масалан, нисбат ба шартномаи хариду фуруш бо
шарти пешпардохти мол мувофики моддаи 523 КГ' ЧТ

‘Ниг.: Витрянский В.В. Новое законодательство о

несостоятельности (банкротстве) // Хозяйство и право. 1998.■ №3.
С.39.
153
Мувофики мазмуни ин меъёр, дар холате ки фурушанда
маблаги пешпардохтро гирифтааст, вале ухдадории хешро
оиди пешниходи мол ичро накардааст, харидор хукук
дорад, тахвили мол ё баргардонидани маблаги пулиро
талаб намояд. Хамзамон аз лахзаи пешниход намудани
талаби баргардонидани маблаги пешпардохт ва дар сари
вакт аз чониби фурушанда ичро карда нашудани онхо -
нишонаи муфлисшавии фурушанда мебошад.
Хамин тарик, хангоми чой доштани шартхои
муайян, кредиторхо аз руи ухдадорихои гайрипулй низ
метавонанд мурофиаи муфлисшавии карздорро огоз
намоянд.
Хангоми муайян намудани аломатхои муфлисшавй
карзхои бо асосхои пешбининамудаи Кодекси мехнатии
Ч,Т, аз чумла, карзхои музди мехнат ба инобат гирифта
намешаванд.
Ухдадорихои пулй, аз дигар асосхо низ ба вучуд
меоянд. Масалан, аз бойшавии беасос (м. 1117 КГ) ва
бинобар расонидани зарар (боби 55 КГ Ч.Т). Зараре, ки ба
амволи шахси хукукй расонида шудааст, бояд дар хачми
пурра аз чониби расонандаи зарар баргардонида шавад
(м. 1079 КГ НТ).
Ба хачми ухдадорихои пулй чунин ухдадорихои
шахси хукукй ба максади муфлисшавй дохил карда
намешаванд: зараре, ки ба хаёт ва саломатии кормандон
расонида шудааст; пардохти мукофотпулихои муаллифй;
ухдадорихои пулй дар назди муассисон, (пардохти
дивидентхо). Ба фикри бархе аз муаллифон онхо «хусусияти
дохилй» доранд ва аз ин ру наметавонанд бо ухдадорихои
берунаи шахси хукукй, ки аз иштироки он дар
муомилоти амволй бармеоянд, дар як катор бошанд1.
Бояд кайд кард, ки конунгузорй дар бораи
муфлисшавй танхо бо ухдадорихои хукукй-граждании
карздор махдуд намешаванд, бинобар ин хангоми муайян
намудани нишонахои муфлисшавй инчунин ухдадорихои
хукукй-умумии карздор низ ба инобат гирифта мешаванд.
Масалан, ухдадорихо оиди пардохти андоз ва дигар
пардохтхои хатмй ба бучет ва фондхои гайрибучетй.

'Ниг.: Федеральный закон «О несостоятельности (банкротстве)».

Постатейный комментарий. М.: 1998. С.44.
154
 Хачми пардохтхои хатмй хамчун нишонаи
муфлисшавии бидуни ба назар гирифтани чаримахо ва
дигар санксияхои иктисодй ба амал бароварда мешаванд.
Таркиб ва хачми ухдадорихои пулй, ухдадорихои
пардохтй, чун кои да, аз лахзаи пешниход намудани
ариза ба суди иктисодй дар бораи муфлис эътироф
намудани карздор, муайян карда мешаванд. Ин холат
барои муайян намудани микдори овозхои кредиторхо
ахамияти халкунанда дорад, чунки микдори овозхо ба
маблагхои талаботи кредиторхо баробар мебошанд.
Хачми ухдадорихои 1ТуЛй бо такозои кредиторхо
дар асоси карори ба кувваи конун даромадаи суд ё
хуччатхое, ки тавассути онхо карз эътироф карда
шудааст (чавоб ба иддао, санади тафтиши хисобхо ва г.),
мукаррар карда мешавад. Инчунин талаботхои
кредитороне, ки аз чониби карздор дар мухлати муайян
рад карда нашудаанд, низ ба таркиби талаботхои
мукарраркардашуда дохил карда мешаванд.
Хамин тарик, конунгузории чорй мукаррар
намудани хачми ухдадорихои пулиро хамчун омили
бебахс то лахзаи мурочиат намудан ба суд ва огоз
намудани истехсолоти муфлисшавй бахо медихад. Агар
карздор бо ягон асос талаботхои кредиторхоро рад
намояд, ин маънои онро надорад, ки онхо ба суд
мурочиат карда наметавонанд. Дар ин холат асоснок
будани талаботхо, хачми ухдадорихои пулй ва
ухдадорихои пардохтй аз чониби суди иктисодй, бо
тартиби тайёр намудани кор ба тахкикоти судй муайян
карда мешаванд.
Дар асоси тахлили конунгузории муфлисшавй
чунин аломатхои муфлисшавии субъектхои фаъолияти
сохибкориро чудо намудан мумкин хает:
- вучуд доштани ухдадорихои хусусияти пулидоштаи
карздор;
- кодир набудани шахрванд ё шахси хукукй чихати
конеъ намудани талаботхои кредиторхо аз руи ухдадорихои
пулй ё ин ки ичро накардани ухдадорихои пардохтхои
хатмй дар мухлати се мох аз лахзаи фаро расидани
вакти ичрои онхо;

155
 - вучуд доштани карзи шахрванд дар хачми 500
хадди акали музди мехнат ва карзи шахси хукуки дар хачми
10% сармояи ойинномавии он;
- аз чониби суди иктисодй расман эътироф намудани
муфлисшавй.

§ 2. Субъектхои муносибатхои муфлисшавй

Хайати шахсоне, ки дар мурофиаи муфлисшавй

иштирок менамоянд, нихоят васеъ мебошанд:
- карздор - шахрванд ё шахси хукукне, ки кобилияти
конеъ намудани талаботхои кредиторхоро аз руи
ухдадорихои пулй ва ухдадорихои пардохтй хатмй аз даст
додааст;
- кредитори озмунй;
- мудири судй;
- макомотхои ваколатдор аз руи талаботхое, ки аз
ухдадорихои пардохтхои хатмй бармеоянд;
- дигар шахсон, аз чумла макомотхои худидораи
махаллй, макомотхои хокимияти ичроия;
- шахси барои ба амал баровардани солимгардонии
молиявй таъинот пешниход намуда.
Мутобики Конун «Дар бораи муфлисшавй» хамаи
муассисони (иштирокчиён) карздор метавонанд дар
мурофиаи муфлисшавй бо хамаи хукукхои иштирокчиён
иштирок намоянд ва аз болои карори суд шикоят намоянд
ва инчунин дар бораи рафти мурофиа иттилоотй
заруриро дастрас намоянд. Дар мурофиаи муфлисшавй
давлат низ метавонад ширкат варзад, аз чумла, молики
карздори корхонаи вохиди давлатй хукук дорад, аз болои
мудири судй, карори мачлиси кредиторон, санадхои судй
ва гайра шикоят намояд.
Холати хукукии шахсоне, ки дар мурофиаи
муфлисшавй ширкат меварзанд, аз як катор омилхо
вобаста мебошанд, аз чумла: аз хусусияти ваколате, ки
конунгузор ба ин шахе додаст; дуюм, аз расмиятхои
муфлисшавй; сеюм, аз хусусиятхои муфлисшавии
категорияхои алохидаи карздорон.

А ) Холати х,уцук,ии царздор

156
 Дар ХУКУКИ гражданй карздор хдмон тарафи
ухдадориро меноманд, ки ба фоидаи тарафи дигар, яъне
кредитор ягон амалеро, аз кабили додани мол, ичрои
кор, расонидани хизмат, пардохтани пул ичро менамояд
ва ё аз ба амал баровардани фаъолияти муайян худцорй
менамояд (м.328 КГ Ч,Т)- Истилохи «карздор», ки дар
Конунгузории муфлисшавй истифода бурда мешавад аз
истилохи анъанавии хукукии гражданй истифодашаванда
бо он фарк мекунад, ки танхо ба чунин сифат дар
ухдадорихои пулй баромад мекунад.
Конун «Дар бораи муфлисшавй» нисбати тамоми
субъектхои муомилоти молй татбик намегардад. Тибки
мукаррароти конуни мазкур ба хайси муфлис эътироф
карда мешаванд:
- шахсони хукукй (ба истиснои корхонахои давлатй,
муассисахо, хизбхои сиёсй ва ташкилотхои динй);
- шахрвандоне, ки ба сифати сохибкори инфиродй ба
кайд гирифта шудаанд ва инчунин сардори хочагй дехконй
(фермерй).
Х укуки б о ариза м урочиат нам удан дар хусусй
муфлис ба суд чихати эътироф намудани к арздор ба худи
к арздор, кредиторхои озм унй, м аком отхои ваколатдор
д о д а ш удааст. Ба сифати кредиторхои ухдадор и хои пулй
и нхо м етавонанд бар ом ад намоянд: Чумхурии Точикистон,
в охи дхои м арзию маъмурй, м аком отхои худидораи
махаллй, коммисияи бархам дихй.
Дар холатхои муайн карздор хукук дорад, ба суд
мурочиат намуда, муфлисии худро эълон дорад. Кайд
намудан зарур аст, ки ариза оиди муфлисшавй аз
Чониби рохбари шахси хукукй ба имзо мерасад. Масалан,
дар кооперативхои истехсолй халу фасли ин масъала ба
ваколати мачлиси умумй тааллук дошта бошад, пас дар
корхонахои вохиди давлатй ва коммуналй ин масъала ба
салохияти молики амволи онхо дахл дорад, яъне дар асосй
карори ин макомотхо ин субъектони хочагидори бархам
дода мешаванд.
Х ам ин тарик, пеш аз мурочиат нам удан ба суди
иктисодй заруриати мукаррар намудани м аком оте ба миён
м еояд, ки м утобики хуччатхои таъсисй салохияти кабули
Карор да р хусусй бархам додан и ш ахси хукукиро д о р о
м ебош ад. Б инобар ин, ба аризаи муфлисш авии ш ахси

157
х,укукй, карори макомоти дахлдор ва нусхаи хуччатхои
таъсисие, ки ваколати онхоро тасдик менамояд, замима
карда мешаванд, ба истиснои холатхое, ки мурочиат
намудан ба суди иктисодй ухдадории рохбарй шахси
ХУКУКЙ мебошад.
Конун « Д ар бораи муфлисшавй» талаботхо нисбати
шакл, мазмун ва шартхои асосии аризаи карздорро
мукаррар намудааст, аз чумла дар ариза чунин холатхо
бояд дарч карда шаванд: номи суди иктисодй; хачми
талаботхои кредиторон аз руи ухдадорихои пули аз чониби
Карздор эътироф шуда; маблагхои карзй барои талофии
товони зарари ба хаёт ё саломати шахрвандон
расонидашуда, музди кори кормандон ва кумакпулихо;
маблаги мукофотпулихо аз руи шартномахои муаллифй;
хачми карзхо аз руи пардохтхои хатмй; маълумот дар
бораи амволи карздор ва гайра.
Дар ариза инчунин номгуй ва сурогаи ташкилот ва
шахсоне дарч мегарданд, ки аз чумлаи онхо суди иктисодй
мудири мувакатиро таъин мекунад.
Мутобики конун карздор ухдадор аст, ки нусхаи
аризаро ба кредиторхои озмунй, макомотхои ваколатдор,
молики амволи карздор, Шурои директорон (Шурои
нозирон) ё дигар макомоти дастачамъии идоракунй ва
инчунин дигар шахсоне, ки дар Конун муайян шудаанд,
пешниход намояд. Агар то пешниход намудани ариза
намояндаи молики амволи карздор, намояндаи
кормандони карздор интихоб (таъин) шуда бошанд, пас
нусхаи ариза ба онхо низ ирсол мегардад.
Дар мавридхои майян карздор хукук дорад, ба
суди иктисодй бо ариза оиди пешбинй намудани
муфлисшавй мурочиат намояд, яъне чунин холате, ки
мухлати ичрои ухдадорихо нарасида бошанд хам, вале
омилхое вучуд доранд, ки аз гайрикобили пардохт
гардидани карздор, пас аз чанд вакт, аз руи ухдадорихои
пулй бо кредиторхо ва инчунин пардохтхои хатмй ба бучет,
да рак медиханд.
Дар холатхои муайян рохбарй карздор - шахси
хукукй ва карздор - сохибкорй инфиродй ухдадоранд ба
суди иктисодй мурочиат намоянд:

158
 - вакте ки ичро намудани талаботи як ё якчанд
кредиторхо боиси гайриимкон гардидани ичрои ухдадорихо
дар хачми пурра дар назди дигар кредиторхо мегардад;
- вакте ки аз чониби макомоти ваколтдори шахси
ХУКУКЙ дар бораи муфлисшавии шахси хукукй карор
кабул карда шудааст;
- вакте ки макомоти ваколатдори амволи карздор -
корхонаи вохид карор дар бораи бо ариза ба суди
иктисодй мурочиат намудани карздор кабул карда бошад.
Хукуки кабул намудани чунин карорро ЧТ, вохидхои
марзию маъмурй дар шахси макомотхои ваколатдорй он
доро ‘мебошанд (м.311 КГ ЧТ);
- дар дигар холатхое, ки масалан, ба амал
баровардани руёниш аз амволи карздор боиси мураккаб
ё ин ки номумкин гардидани фаъолияти хочагии он
мегардад ё ин ки хангоми бархам додани шахси хукукй
имконияти дар хачми пурра конеъ карда натавонистани
талаботхои кредиторхо, мукаррар карда шудааст.
Дар хамаи холтхои нишондодашуда, аризаи карздор
дар мухлати на дертар аз як мох, аз лахзаи ба вучуд
омадани чунин холатхо, ба суди иктисодй пешниход карда
мешавад.
Ухдадории рохбари карздори - шахси хукукй ё ин
ки комиссияи бархамдихй оиди мурочиат намудан ба
суди иктисодй дар бораи муфлисшавии карздор, бо чалб
намудани шахсони мазкур ба чавобгарии субсидиарй аз руи
ухдадорихои кредиторхои карздор, ки бинобар гузаштани
мухлати як мохаи ба вучуд омадани холатхое, ки хамчун
асосй хатман ба суди иктисодй дар бораи муфлисшавии
карздор мурочиат намудан гаштаанд, мегардад.
Агар бо гунохи муассисон (иштирокчиён) и
карздор, молики амволи карздор (корхонаи вохиди
давлатй) ва дигар шахсоне, ки хукуки ба карздор додани
нишондодхои хатмй ё ин ки имконияти бо дигар тарз
тагйир додани харакатхои онро доранд, хангоми норасоии
амволи карздор шахсони мазкур ба чавобгарии субсидиарй
кашида мешаванд.
Дар конунгузории давлатхои хорича низ чунин
коида вучуд дорад. Аз чумла, мувофики м.214 Конуни
Британиё дар бораи муфлисшавй аз соли 1986 директори
ширкат дар он холате ба чавобгарии субсидиарй кашида
159
мешавад, ки агар то лахзаи огоз намудани расмиятхои
муфлисшавй - медонист ва ё бояд ба хулоса меомад, ки
ширкат имконияти вокеии аз муфлисшавии начотёфтанро
надорад, вале харакатхои окдлонаро барои кам намудани
зарари кредиторхо наандешид.
Дар замми ин, Конуни Британиё дар бораи
ширкатхо аз соли 1985 (м.458) чазои чиноятиро барои
«каллобии фаъолияти тичоратй» мукаррар намудааст.
Хангоми мавчуд будани нишонахои чавобгарии чиноятй ва
гражданй, директор мувофики конун дар бораи махрум
(хорич) кардани директорхо аз соли 1986 аз вазифаи
директорй махрум карда мешаванд.

Б ). Холати %ук,ук,ии кредитор

Мутобики конунгузории гражданй кредитор шахсе

мебошад, ки ба фоидаи он карздор харакати муайянро
содир мекунад (м.328 КГ ЧТ). Хамчун иштирокчии
мурофиаи муфлисшавии субъектхои хочагй кредиторхо аз
руи ухдадорихои пулй он тарафи ухдадории пулие
мебошад, ки иддаои молй (пулй) нисбати карздори муфлис
дорад.
Ба сифати кредиторхо аз руи ухдадорихои пулй
шахсони вокей ва шахсони хукукии ватанй, хоричй,
инчунин Чумхурии Точикистон, вохидхои марзию
маъмурй баромад мекунанд.
Хукуки пешниходи ариза чихати муфлис эътироф
намудани карздор танхо ба он кредиторхое дода шудааст,
ки мутобики Конун «Дар бораи муфлисшавй» ба хайси
кредиторхои озмунй эътироф шудаанд. Кредиторхои
озмунй гуфта, кредиторхо аз руи ухдадорихои пулии
карздорро меноманд, ба истиснои макомотхои ваколатдор
ва шахрвандоне, ки барои расонидани зарар ба хаёт ва
саломатии онхо, зарари маънавй, ухдадорихои мукофот-
пулихои муаллифй ва инчунин аз руи ухдадорихои
муассисон иштирокчиёне, ки аз иштирок дар фаъолияти
шахсони хукукй ба вучуд меоянд.
Кредиторхои озмунй нисбат ба дигар кредиторхо
ваколатхои бештар доранд. Якум, танхо кредиторхои
озмунй ба сифати иштирокчиёни мурофиаи муфлисшавй
баромад мекунанд; дуюм, танхо кредиторхои озмунй
160
хукукй ба суди иктисодй ариза доданро доранд; сеюм, онхо
иштирокчии мачлиси кредиторхо бо хукукй овоздихй
мебошанд.
Тахлили К^онуни ЧТ «Дар бораи муфлисшавй»
имконият медихад, ки кредиторхоро вобаста ба мавкеашон
тасниф намоем. Масалан, вобаста ба маблаги талабе, ки
асоснок эътироф карда шудааст, кредиторхои калон ва
хурдро чудо намудан мумкин аст.
Ба фикри М.В.Телюкина, таснифи мазкур ба
аломатхои баходихй асос ёфтааст. Кредиторхои калон
гуфта, он кредиторхоеро меноманд, ки бинобар вокей
будани хачми талаботашон метавонанд ба холати карздор
таъсир расонанд. Инхо чун коида шахсони хукукй
мебошанд. Чунин кредиторхо нисбатан муташакил ва
вокиф мебошанд, аз чумла, аз масъалахои иктисодй ва
хукукй. Чунин холат ба онхо имконият медихад, ки дар
мачлиси кредиторхо ба фоидаи худ карор кабул намоянд,
ки дар баъзе холатхо ингуна карор бар зарари манфиатхои
кредиторхои хурд ва карздор мебошад. Кредиторхои хурд
новобаста, аз микдор, пароканда ва гайри муташакил
мебошанд ва бинобар ин ба холати кор таъсири дахлдор
расонида намета вонанд1.
Вобаста ба давраи огози мурофиаи муфлисшавй,
кредиторхои аризадиханда ва кредиторхои
аризанадихандаро чудо намудан мумкин аст.
Вобаста ба тартиби конеъ намудани талаботхо,
кредиторхои навбатй ва бенавбатро чудо намудан мумкин
аст. Талаботхои кредиторхои навбатй бо тартиби мукаррар­
намудаи навбат конеъ карда мешаванд. Кредиторхои
бенавбат онхое мебошанд, ки талаботи онхо бинобар
вучуд доштани имконияти карздор, конеъ карда мешаванд.
Хдмзамон, онхоро ба гайринавбатй ва баъдинавбатй чудо
мекунанд.
Ба гурухи якум (гайринавбатй) чунин талаботхоро
дохил мекунанд: харочотхои суди; пардохтхо ба мудири
муваккатй; харачотхои чорие, ки бо фаъолияти карздор
алокаманд мебошанд; талаботхо аз руи ухдадорихои

'Телюкина М.В. Правовое положение кредиторов должника,

находяшегося в процессе производстве по делу о
несостоятельности (банкротстве)/ / Юридический мир, 1999. №3.
161
^арздор, ки пас аз огоз намудани истехсолти кори
муфлисшавй ва то эътироф намудани муфлисии карздор ба
вучуд омадаанд; карзхои музди мехнате, ки пас аз
чониби суди иктисодй кабул намудани ариза дар бораи
муфлисшавии карздор ба вучуд омадаанд ва пардохти
музди мехнатй кормандони карздор, ки дар давраи
исгехсолги озмунй бавучуд омадаанд ва гайрахо.
Ба гурухи дуюми талаботхо (баъди навбатй) он
талаботхоеро дохил намудан мумкин хает, ки пас аз
конеъ намудани хамаи талаботхои навбатй конеъ карда
мещаванд. Кредиторхои баъди навбатй - муассисон
(иштирокчиён) - и ш ахсон и хукукй ва инчунин кредиторхои
навбати сеюм, ки талаботхои худро пас аз пушидани
фехристи талаботхои кредиторхо пешниход намудаанд
Дохил карда мешаванд.
Аризаи кредитор низ бояд чавобгуи он талаботхое
бошад, ки конунгузор нисбати аризаи карздор мукаррар
намудааст. Хукуки кредитор барои мурочиат намудан
ба суди иктисодй бинобар гузаштани мухлати сируза, аз
лахзаи фиристодани (барои ичро манзур намудани) хуччати
ичроиш ба судичрочй ва нусхаи он ба крздор, огоз
меёбад. Кредитори озмунй метавонад дар аризаи хеш
талаботхои касбии номзади мудири муваккатиро нишон
дихад.
Аризаи кредитор метавонад ба карзхои бо асосхои
гуногун муттахидкардашудаи карздор асос ёбад.
Кредиторхо хукук доранд, ки талаботхои худро муттахид
намуда, бо як аризае, ки аз чониби хамаи онхо имзо
карда шудааст, ба суди иктисодй мурочиат намоянд.
Дар конунгузории як катор давлатхои Аврупо, аз
он чумла Британияи Кабир, аризахои кредиторхо бо
дарачаи фаврй (таъчилй) буданашон тасниф карда
мешаванд. Якум, аризахои таъчилие, ки суд бидуни риоя
намудани гартиботи мукаррарй ё ин ки фиристодани
огохинома ба тарафи дигар дида мебарояд. Дуюм,
аризахое, ки таъчилианд, вале на ба андозае, ки тартиботи
мукарраркардашуда риоя карда нашавад. Мисоли чунин
аризахо баррасй намудани асоснокии аризаи карздор дар
бораи эътироф намудани муфлисии карздор ё ин ки
мавчуд будани хукуки фуруши амвол мебошад. Сеюм,

162
ариза хусусияти махсуси мухлатнокиро надорад, вале
бидуни тагйиротбояд баррасй карда шавад1.
Хукукй бо ариза ба суди иктисодй мурочиат
намуданро багайр аз карздор ва кредиторхои озмунй
инчунин макомоти ваколатдорй давлатй низ доро
мебошанд. Аризаи макомоти ваколатдор низ ба хамаи
талаботхое, ки барои чунин аризахо мукаррар гардкдааст,
бояд мувофик бошад. Дар заммн ин ба чунин ариза,
карори макомоти андоз, гумрук дар бораи руёнидани
Карз аз хисоби амволи карздор, замима карда мешавад.
Дар баробари ин, макомоти мазкур хукукй дар чаласахои
судй иштирок карданро доранд.

В) Мачлиси кредиторов

Мачлиси кредиторхо гуфта, макомоти махсусеро

меноманд, ки манфиатхои кредиторхоро химоя менамояд.
Иштирокчии мачлиси кредиторхо бо хукукй
овоздихй, кредиторхои озмунй ва макомоти ваколатдор
мебошанд.
Микдори овозхои иштирокчиён ба талаботхои
онхо аз руи ухдадорихои пулй ва ухдадорихои
пардохтхои хатмй баробар буда, ноустуворока, чарима
ва дигар санксияхои амволй чихаги ба хисоб гирифтани
микдори овозхо ба инобат гирифта намешаванд.
Дар мачлиси кредиторхо бидуни хукукй овоздихй
инхо иштирок менамоянд:
- намояндаи кормандони кардзор;
- намояндаи муассисонн (иштирокчиёни) карздор;
- намояндаи молики карздор - корхонаи вохид, ки
хукукй дар мачлиси кредиторхо баромад намуданро
дорад.
Мачлиси кредиторхо аз чониби мудири судй
ташкил ва гузаронида мешавад.
Мачлиси кредиторхо як катор масъалахоеро хал
менамояд, ки ба ваколати истисноии он таалук дошта ,
дар мурофиаи муфлисшавй ба вучуд меоянд. Аз чумла,
дар асоси карори мачлиси кредиторон мудири беруна

1Ниг.: Лайтман Г. Роль суда // Вестник ВАС РФ. 2001.

Специальное приложение к №3. С.29.
163
таъин созишномаи мусолила баста, амволи карздор бахо
дода шуда, аъзоёни кумитаи кредиторх,о интихоб ва
номзадхо барои мансабхои мудири судй пешбарй мешаванд.

Г) Холати ^уцу^ии мудир

Дар баамалбарории расмиятхои муфлисшавй мудир,

ки бо номи мудири муваккатй, беруна ва озмунй ифода
карда мешавад, яке аз иштирокчиёни маркази мебошад.
Ин шахси бегаразе мебошад, ки дар мурофиаи
муфлисшавй ба фоидаи хар ду тараф, яъне карздор ва
кредитор баромад мекунад. Дар Конуни ЧТ «Дар бораи
муфлисшавй» бо максади таъмин намудани чунин холат
нисбати номзад ба мудир як катор талаботхо мукаррар
карда шудаанд (м.4 Конун «Дар бораи муфлисшавй»),
Мувофики моддаи 16 Конун, мудир шахси вокеие
мебошад, ки ба сифати сохибкори инфиродй ба кайд
гирифта шуда, дорой донишхои махсус мебошад ва
нисбати карздор ва кредитор шахси манфиатдор нест.
Шахсоне, ки пештар ба хайси рохбарй шахси
хукукии карздор фаъолият менамуданд, агар аз лахзаи аз
рохбарии корхои карздор дур намудани онхо се сол
нагузашта бошад, ё ин ки шахсоне, ки нисбати онхо
махдудияти ба амал баровардани фаъолияти идоракунии
амволи шахсони дигар мукаррар карда шудааст ва
шахсоне, ки доги судй доранд, наметавонанд, ба сифати
мудир баромад кунанд. Хамзамон, мудир бояд собикаи
кории на камтар аз ду солаи рохбарй дошта бошад.
Барои мудир гузаштани курсхои шашмохаи коромузй ба
хайси ёвари мудир ва супоридани имтихон аз руи
барномахои махсус зарур мебошад.
Ба хайси мудир танхо шахсони вокеии ба сифати
сохибкорй инфиродй ба кайд гирифташуда баромад карда
метавонанд. Ин чунин маъно дорад, ки фаъолияти
шахрванд ба хайси мудир хамчун фаъолияти сохибкории
инфиродй эътироф карда мешавад. Зиёда аз ин, мудир
хангоми ба амал баровардани функсияхои худ дар
муносибатхои мехнатй бо карздор ва бо суд карор надорад,
гарчанде, ки ба чунин сифат у аз чониби суд таъин карда
мешавад.

164
 Мудир дар мурофиаи судй бояд бетараф бошад, яъне
барои хал намудани кор ба фоидаи ин ё он тараф хавасманд
набошад. Х,амин тарик, шахсони манфиатдор
наметавонанд, ки ба хайси мудир баромад намоянд, аз
чумла, рохбари карздор, аъзоёни Шурои директорон,
аъзоёни макомоти ичроия, сармухосиб (м. 15 Конун «Дар
бораи муфлисшавй»),
Кайд кардан зарур аст, ки кредитор ва макомоти
ваколатдор (мачлиси кредиторхо) хукук доранд, нисбати
номзади мудир як катор талаботхои иловагиро пешниход
намоянд, аз чумла:
- доштани маълумоти олии хукукй, иктисодй ё ин
ки маълумоти дигар мутобики самти фаъолияти карздор;
-доштани собикаи кории муайян дар мансабхои
рохбарикунандаи сохаи мувофики иктисодиёт;
- мукаррар намудани микдори расмиятхои муфлис-
шавие, ки номзад дар онхо ба хайси мудир фаъолият
намудааст.
Фаъолияти мудир ба принсипхои зерин асос
меёбад: мустакилият, объективй ва бегаразй.
Ч^ихати ба амал баровардани функтсияхо ба мудир
мутобики конун як катор хукуку ухдадорихо дода
шудаанд. Аз чумла, мудир хукук дорад, мачлиси кредиторон
ва кумитаи кредиторонро даъват намояд, дар холатхои
мукаррарнамудаи конун ба суд мурочиат намояд, дар хачм
ва тартиби мукаррарнамудаи конун подош гирад, барои
таъмин намудани фаъолияти худ дар асосй шартнома
шахсони дигарро чалб намояд ва хоказо.
Мутобики моддаи 19 Конун «Дар бораи
муфлисшавй» тартиб ва хачми подоши мудирро мачлиси
кредиторон муайян намуда, суд онро тасдик мекунад.
Хамзамон, конунгузории чорй имконияти дар холатхои
муайян пардохтани подоши иловагиро низ пешбинй
намудааст.
Ухдадорихои мудир чунинанд: тадбики чорахо оид
°а химояи амволи карздор; тахлили холати молиявии
хочагй, сармоягузорй ва вазъи он дар бозори мол; баррасй
намудани талаботи пешниходгардидаи кредиторхо ва
•Хоказо.
Яке аз ухдадорихои асосии мудир, аз нигохи
Химояи хукук ва манфиатхои карздор ва кредиторон,
165
пешбурди фехристи талаботи кредиторхо мебошад (к,.2
м. 17 Конун «Дар бораи муфлисшавй»). Дар фехрист
маьлумоти дакик дар бораи хар як кредитор дарч
мегардад, аз чумла, маълумот дар бораи хачми талаботхои
он аз руи ухдадорихои пулй ва пардохтхои хатмй ва
инчунин навбати конеъ намудани хар яке аз талаботхо.
Аз пуррагй, хакконй ва аникии маълумотхо холати мухим
вобаста аст:
1) муайян намудани иштирокчиёни мачлиси
кредиторхо ва микдори овозхои кредиторхои озмунй;
2) тартиб ва навбати конеъ намудани талаботи
кредиторхо.
Дар холати ичро накардан ва ё ба тарзи дахлдор
ичро накардани ухдадорихои мудирй, конун окибатхои
гуногуни хукукиро дар робита ба чой доштан ё надоштани
зараре, ки бо харакат ва ё бехаракатии мудир ба карздор
ё кредиторхо расонида шудааст, мукаррар намудааст.
Цой надоштани зарар бинобар ба тарзи дахлдор
ичро накардани ухдадорихо боиси аз идоракунии карздор
дур намудани мудир мегардад.

§ 3. Суди иктисодй дар корхои муфлисшавй

Парвандахо оид ба муфлисии шахсони хукукй ва

шахрвандони ба хайси сохибкори инфиродй бакайд
гирифташуда, аз чониби суди иктисодй халлу фасл
мешаванд (м.м.8, 39 Конун «Дар бораи муфлисшавй»).
Тахлили мавкеи суд дар мурофиаи муфлисшавй
водор менамояд, ки мавкеи судро мутобики конунгузории
чорй ба хайси дорандаи имкониятхои вокей барои ба даст
овардани максад ва вазифахои мурофиаи муфлисшавй
эътироф намоем.
Конунгузор ба суд ваколатхои ташкилй ва
назоратиро додааст.
Ваколатхои дорой хусусияти ташкилй гуфта, мачмуи
амалиётхои судиеро меноманд, ки дар худуди тайёрй ва
гузаронидани мурофиаи муфлисшавй чой доранд.
Аз чумла, суди иктисодй аризаи муфлисшавии
карздорро бинобар риоя намудани талаботхои мукаррар­
намудаи К/Т «Дар бораи мурофиаи судии ицтисоды» ва
конун дар бораи муфлисшавй, кабул менамояд ва агар як
166
шарти пешбининамудаи моддаи 30 риоя нашуда бошад, пас
аризаро рад менамояд.
Д а р доираи чорабинихои ташкили, суд ариза,
ш икоят ва илтимосном аи ш ахсони иш тирокчии кори
муфлисш авиро ди да м ебарояд ва асоснок будани
тал аботхои кредиторонро мукаррар менамояд. Чдласаи
судй чихати тафтиш намудани тал аботхои кредиторон
дар м ухлатхои мукаррарнамудаи конунгузорй гузаронида
меш авад.
Дар баробари ин, ба максади муайян намудани
аломатхои муфлисшавии бадкасдона ва бардуруг ташхис
таъин мекунад (м. 10 «Дар бораи муфлисшавй»).
Яке аз ваколатхои суд дар ин давра аз он иборат
мебошад, ки чорахои заруриро барои оштй намудани
тарафхо меандешад, вале ин боиси боздоштани истехсолоти
кори муфлисшавй намегардад.
Суди иктисодй дар асоси хохиши шахсон
иштирокчиёни мурофиаи муфлисшавй чорахои заруриро
оиди таъмин намудани талаботхои кредиторон меандешад,
аз чумла, манъ намудани амалиётхои молумулкй, манъ
намудани амалхои муайян аз чониби карздор ва шахсони
дигар ва г.
Суд хукук дорад, ки барон химояи манфиатхои
кредиторон, карздорро ухдадор намояд, ки когазхои
киматнок, арзишхои асъорй ва дигар амволашро барои
нигохдорй ба шахсони сеюм дихад (м.31 Конун «Дар бораи
муфлисшавй»).
Дар давоми мурофиа суд чорахоеро татбик
менамояд, ки барои пешгирй намудани харакатхои
бевичдононаи тарафхо ва бар зидди манфиатхои якдигари
равона шудаанд.
Бинобар ин Конун «Дар бораи муфлисшавй» ба
СУД инчунин ваколатхои назоратиро низ пешниход
намудааст. Масалан, мувофики моддаи 18 суд метавонад
мУДирро барои ичро накардан ва ё ба тарзи дахлдор
и,Фо накардани ухдадорихояш аз кор озод намояд,
мухолифатхои карздорро тафтиш намояд (м.48); мудири
озмуниро аз кор озод намояд (м.83) ва хоказо.
Суди иктисодй аризаи мудири судй ва шикоятхои
кРедиторонро баррасй намуда, инчунин мочарохои байни
°нхор0 хал мекунад.
167
 §4. Расмиятхои муфлисшави

Расмияти муфлисшавй гуфта, мачмуи чорахои

нисбати карздор пешбининамудаи конунгузориро меноманд,
ки чихати баркарор намудани кобилипардохтй ё бархам
додани он равона карда шудаанд.
Конуни муфлисшавии корхонахо, ки дар ибтидои
солхои 90-ум кабул шуда буд чунин расмияти
муфлисшавиро, аз кабили, расмиятхои тачдидй,
бархамдихй ва созишномаи мусолиха пешбинй менамуд.
Расмиятхои тачдидй, идоракунии беруна ва санатсидро дар
бар мегирифг ва расмияти бархамдихй бошад дар худуди
истхсолоти озмунй амалй гардонида мешуд. Конуни нави
мурофиавй расмиятхои муайяни муфлисшавиро барои
шахсони хукукй ва шахрвандон мукаррар намудааст. Аз
чумла, чор расмияти муфлисшавиро барои шахсони
хукукй ва ду расмиятро барои сохибкорони инфиродй
карздор пешбинй намудааст. Истехсолоти озмунй ва
созишномаи мусолиха умумй буда, хам нисбати
сохибкорони инфиродй карздор ва хам нисбати шахсони
хукукй татбик карда мешавад. Пеш аз татбики ин
расмиятхо нисбати шасони хукукй аввал расмиятхои
истехсолоти озмунй ва идоракунии беруна татбик карда
мешавад.
Дар баробари ин Конуни нави 2003 «Дар бораи
муфлисшавй» расмияти нави гачдидиро, аз кабили
солимгардонии молиявй мукаррар намудааст, ки мутобики
он муассисони (иштирокчиёни) карздор метавонанд дар
давраи огоз намудани кори муфлисшавй низ аз болои он
назорат баранд.

§ 5. Маросими баркароркунй

Конуни муфлисшавй имконияти тадбик намудани

чорабинихоро оиди пешгирй намудани муфлисшавй, ки бо
номи расмиятхои баркароркунй машхуранд, мукаррар
намудааст.
Чорабинихо оид ба пешгирй намудани
муфлисшавии иштирокчии муомилот ба сифати расмияти
мустакил баромад накунад хам, вале татбики саривактии
168
онхо метавонанд, ки ба холати молиявии карздор таъсири
дахлдор расонанд.
Дар адабиётхои хукукй оид ба расмиятхои
баркароркунй, яъне санатсияи то судй акидахои гуногуни
олимон вучуд дорад. Аз чумла, В.В. Витрянский кайд
мекунад, ки санатсияи то судиро бевосита ба расмиятхои
муфлисшавй дохил кардан мумкин нест, чунки ин
чорабинй расонидани кумаки молиявиро ба карздор
шахси хукукй дар назар дорад1. Ба фикри Ю.Свит
бошад, санатсияи то судй (дар катори идоракунии беруна)
як намуди алохидаи расмияти баркароркунй мебошад2.
Расмиятхои баркароркунй дар Конуни нав ба ду
намуд чудо карда мешаванд: санатсияи то судй ва
санатсияи судй. Ба гумон аст, ки муттахид намудани
расмиятхои аз руи мазмун ва максад гуногун дар як
гурух дастоварди конунгузор бошад, чунки расмиятхои
баркароркунй ба маънои том расмиятхои муфлисшавй
набуда, баръакс барои пешгири намудани муфлисшавй
равона карда шудаанд. Чунин чорахо то пешниход
намудани ариза ба суди иктисодй дар бораи муфлисшавии
карздор татбик карда мешаванд. Ташаббуси солимгардонии
молиявии карздорро кредиторхо ё дигар шахсон бо розигии
карздор пешниход менамоянд, вале кумаки молиявй ё
дигар кумакхо танхо бо созиши карздор чой дошта
метавонанд.
Хусусиятхои санатсияи то судй ва санатсияи судй
ба тарзи дахлдор аз якдигар фарк доранд.
Санатсияи то судй гуфта, кумаки молиявиеро
меноманд, ки барои баркарор намудани кобилияти
пардохтии карздор кофй мебошад, яъне ухдадорихои пулй
ва пардохтхои хатмии карздор пурра пардохт карда
мешаванд. Мувофики созишнома дар бораи кумакй
молиявй, карздор ё шахсони дигар ухдадорихои муайянро
ба фоидаи шахсоне, ки чунин кумакро пешниход намуданд,
мегиранд.

'Ниг.: Федеральный закон «О несостоятельности (банкротстве)».

Постатейный комментарий /П од ред. В.В.Витрянского. С.38.
"Ниг.: Свит Ю. Восстановительнные процедуры - способ
предотвращения банкротства // Российская юстиция. 1998, №3.

169
 Хдмзамон, кайд бояд кард, ки К,онуни соли 2003,
расмиятхои то судиро ба тарзи умумй мукаррар намуда,
тартиби гузаронидани санатсия, чалби сармоягузорон,
тартиби бастани созишнома дар бораи санатсия, мухлати
санатсия ва инчунин ягон кафолатхоеро дар бар
намегирад, ки дар ин давра кори муфлисшавй огоз карда
намешавад.
Мохияти санатсияи судй (солимгардонии молиявй
ва идоракунии берунй) дар баамал баровардани
чорабинихои баркароркунй зери назорати кредиторхо ва
суд дар худуди кори огознамудаи муфлисшавй зохир
мегардад.
§ 6. Мушохида

Мушохида - чунин расмияти муфлисшавие

мебошад, ки ба максади таъмин намудани нигохдории
амвол ва ба амал 'баровардани тахлили холати молиявии
карздор таъин карда мешавад (к-8 м.4 К^онун «Дар бораи
муфлисшавй»),
Мушохида хамчун расмияти муфлисшавй дар хамаи
давлатхои дунё истифода бурда намешавад. Масалан, дар
низоми амрикой чунин расмият вучуд надорад, чунки
мувофики конунгузории Амрико якбора ё расмияти
бархамдихй ё ин ки тачдид татбик карда мешавад. Низоми
фаронсавй бинобар чой доштани самти дебитории
конунгузорй расмиятхои муфлисшавй аз мушохида огоз
меёбад, ки инчунин бо номи солимгардонии истехсолот
низ машхур хает ва чун коида дар ин давр хукукхои
кредиторхо сусттар мегарданд. Аз хисоби вайрон намудани
ин хукукхо кушиши эхё намудани корхона ба амал
бароварда мешавад.
Мувофики Крнунн Ч,Т «Дар бораи муфлисшавй»
расмияти мушохида аз ХУДУДИ маросимхои муфлисшавй
берун баромада, аз руи мохияти худ расмияти иловагй
мебошад чун дар конунгузОрихои давлатхои м уш тарак-ул
-манофеъ ва хусусан дар конунгузории Федератсияи Руссия.
Максади асосии расмияти мушохида мувофики
конунгузории Ч.Т дар он тачассум меёбад, ки оё карздор
дар хакикат имконияти конеъ намудани талаботхои
кредиторхо ва инчунин ичро намудани ухдадорихои
пардохтхои хатмиро надорад. Татбики чунин расмиёт
170
имконият медихад, ки аз як тараф, холати молиявии
карздор муайян карда шавад ва аз тарафи дигар, амволй
у нигох, дошта шавад.
Расмияти маросими мушохида дар натичаи баррасй
намудани асоснокии талаботхои даъвогарони карздор
татбик карда мешавад, вале агар чунин аризаро худи
карздор пешниход намуда бошад, пас ин маросим аз
лахзаи кабул намудни ариза ба истехсолоти судй татбик
карда мешавад. Мустахкамгардонии конунии зарурияти
тафтиши талаботи кредиторхо ё ин ки макомоти
ваколатдор дар чаласаи судии махсус имконият медихад.
ки сабабхои беасос махдуд намудани хукукхои карздор
бартараф карда шаванд.
Расмияти мушохида нисбати карздоре, ки барои
бархам додани он карор кабул карда шудааст, татбик
карда намешавад.
Татбики расмият мушохида боиси ба вучуд
омадани окибатхои муайяни ХУКУКЙ мегардад. Аз чумла:
1) талаботхои амволй нисбати карздор бо риоя
намудани тартиботи мукаррарнамудаи конун пешниход
карда мешаванд, яъне аз лахзаи аз чониби суди иктисодй
кабулгардидани ариза дар бораи эътироф намудани
муфлисии карздор, кредиторхо хукук доранд, ки якчоя ба
карздор бинобар конеъ намудани талаботхои худ мурочиат
намоянд, чунки имконияти инфиродии мурочиат намуданро
аз даст медиханд;
2) бо илтимосномаи кредиторхо истехсолот аз руи
корхое, ки бо руёнидани восимтахои пулй ё молии
Карздор алокаманд мебошанд, боздошта мешаванд.
Кредитор дар чунин холат талаботхои худро ба карздор
бо риоя намудани тартиботи мукаррарнамудаи конун дар
бораи муфлисшавй ба амал мебарорад;
3) ичроиши хуччатхои ичрои руёниш аз амволи
карздор боздошта мешаванд. Бояд кайд кард, ки
истехсолот аз руи корхо оиди руёнидани музди кор,
пардохти мукофотпулихои шартномаи муаллифй, алимент,
баргардо-нидани тавони зараре, ки бо хаёт ва саломатй
расонида шудааст, талаби амол аз тасзрруфии гайриконунй
ва инчунин талофи намудани зарари маънавй, боздошта
намешавад;

171
 4) манъ намудани конеъгардонидани талаботи
иштирокчии карздор дар бораи чудо намудани хиссаи у
аз амволи карздор бинобар баромадани онхо аз хайати
иштирокчиён, аз чониби карздор харидори намудани
сахмияхои пахнкардашуда, ё ин ки пардохт намудани
арзиши хакикии хиссахо;
5) манъ намудани пардохти суд ва дигар пардохтхо
аз руи когазхои киматнокй эмиссионй;
6) рох надодан барои катъшудани ухдадорихои
пулй бо рохи бо бахисобгирии талаботхои якхелаи
мутакобила, бинобар вайрон гардидани навбати конеъ
намудани талаботхои кредиторхо.
Азбаски хукукхои карздор оиди ихтиёрдори
намудани воситахои худи бинобар чорй намудани
расмияти мушохида махдуд гардонида мешаванд, карори
суд дар ин бора ба бонк ва дигар ташкилотхои
кредиторие, ки дар онхо хисоби бонкии карздор вучуд
дорад, ба суди юрисдиксияи умумй. ба макомоти андоз ва
дигар макомотхои ваколатдор фиристода мешавад.
Барои таъмин намудани ичрои вазифаи
асосиимаросими мушохида, яъне таъмин намудани
нигохдории амволи карздор то лахзаи баровардани
карори дахлдор ба зиммаи мудири муваккатй гузошта
мешавад.
Фаъолияти мудири муваккатй ба ду самти асосй
равона карда мешавад, якум, назорат аз болои
харакатхои рохбари карздор, аз чумла, таъмин намудани
амволи карздор: тахлили холати молиявии карздор ба
максади муайян намудани имконият ва максаднокии ба
амал баровардани маросими тачдидй (баркароркунй) ё
бархамдихй.
Талабот нисбати номзадии мудири муваккатй ба
талаботхои умумие, ки нисбати мудири судй пешниход
карда мешаванд, мувофик мебошанд.
Х,амзамон Конун дар бораи муфлисшавй талаботхои
муаянеро нисбати тартиби пешниход намудани номзадии
мудири муваккатй ва тасдик намудани он, мукаррар
кардааст. Мудири муваккатй аз чониби суд аз шумораи
Номзадихое, ки кредиторхо пешниход намудаанд, таъин
карда мешавад, хангоми вучуд надоштани чунин таклифхо,
онгох аз чумлаи шахсоне, ки ба чунин сифат дар суд ба
172
кайд гирифта шудаанд, таъин карда мешаванд (к. 1 м. 45
Конун «Дар бораи муфлисшавй»).
Мудири муваккатй дар баробари рохбарй карздор,
ки бевосита аз ичрои ухдадорихояш дур карда нашуда
бошад хам, вале ваколатхояш махдуд карда шудаанд,
фаъолият менамояд.
Хдмзамон, мудири муваккатй ХУКУК дорад, дар
Холати зарурй барои аз вазифа дур намудани рохбарй
карздор илтимоснома пешниход намояд (к.1 м.46). Конун
«Дар бораи муфлисшавй»
Ба максади химояи манфиатхои кредиторхо ва
нигохдории амволи карздор конун ба мудири муваккатй
хукукхои зиёдеро пешниход намудааст. Масалан, мувофики
кисми 2 моддаи 44 К°нун «Дар бораи муфлисшавй»,
макомоти идоракунии карздор ахдхои зеринро бо розигии
истисноии мудири муваккатй мебанданд:
- ахдхое, ки бо пешниходи амволи гайриманкул ба
ичора, гарав, пешниходи амволи нишондодашуда ба
сифати хисса дар сармояи ойинномавии чамъиятхои хочагй
ва ширкатхо, ё ин ки ихтиёрдорй намудани чунин амвол;
- ахдхое, ки бо ихтиёрдорй намудани дигар амволи
карздор, ки арзиши тавозунии онхо аз 10% арзиши
тавозунии амволи карздор зиёдтар мебошанд;
- ахдхое, ки бо гирифтан ва додани карзхо, додани
супориш ва кафолат, даст кашидан аз хукукй талабкунй,
тахвили карз ва инчунин ахдхое, ки бо таъсисй идоракунии
ба боварй асосёфтаи амвол алокаманд мебошанд.
Мудири муваккатй ХУКУК дорад, ки дар бораи
карздор хамагуна иттилоотро, аз чумла, иттилооти махфиро
низ дошта бошад. Чунин хукукй мудири муваккатй бо
имконияти пешбининамудаи конун дар бораи хукукй
мудири муваккатй оиди аз мансаб дур намудани рохбарй
корхона тасдик карда мешавад.
Яке аз ухдадорихои асосии мудири муваккатй
ухдадории дар бораи ба амал баровардани тахлили
молиявии карздор мебошад. Дар доираи расмияти
мушохида мудири муваккатй дар асоси тахлили холати
молиявии карздор ба мачлиси кредиторхо ва суди
иктисодй маълумоти пурра дар бораи карздор пешниход
менамояд. Аз чумла, маълумот дар бораи вучуд доштан ё
надоштани нишонахои муфлисшавй, имконияти хисоби
173
намудан бо кредиторх,о ва дар ин замина баркарор
намудани кобилияти пардохтии корхона (к.2 м.45, к. 1 м.46
Конун «Дар бораи муфлисшавй»). Дар баробари ин, махз
дар ин давра мудири Муваккатй имконияти мукаррар
намудани нишонахои муфлисшавии бадкасдона ё ин ки
сохтаро дорад.
Дар ин давра чун коида тахлили сохти тавозуни
корхонаи карздор, ба амал бароварда шуда, ба кобилияти
пардохтии он бахо дода мешавад ва инчунин хисоботи
мухосибавии карздор низ тахдил карда мешавад.
Дигар ухдадории мудири муваккатй, ки дар
давраи тайёри ба мачлиси якуми кредиторхо амалй
гардонида мешавад, ин мукаррар намудани хачми
талаботхои кредиторхо мебошад.
Мукаррар намудани хачми талаботхои кредиторхо
дар мадди аввал барои муайян намудани микдори
овозхои хар як кредитори озмунй ва инчунин макомотхои
ваколатдор барои иштирок дар мачлиси якуми кредиторхо
зарур мебошад. Хачми талаботхои кредиторхо дар асосй
аризаи онхо муайян карда мешаванд, ки дар муддати як
мох пас аз гирифтани огохинома оиди аз чониби суди
иктисодй кабул намудани ариза дар бораи муфлис эътироф
намудани карздор пешниход шудаанд.
Талаботхои мушаххаси кредитор, мутобики
нишонахои мукаррарнамудани хачми талаботхое, ки бо
конун пешбинй шудаанд, ба ду гурух чудо карда мешаванд:
1) талаботхои мукарраршуда ва
2) талаботхои мукаррарнашуда.
Талаботхои мукарраршуда ба мудири муваккатй бо
замимаи хуччатхои тасдиккунанда пешниход карда
мешаванд. Талаботхое, ки мукарраргардида эътироф
нашудаанд, аз чониби суди иктисодй ба карздор, мудири
муваккатй, кредиторхое, ки онхоро пешниход намудаанд,
фиристода мешаванд.
Азбаски конун дар бораи муфлисшавй оиди шакл
ва мазмуни талаботхои кредиторхо ягон нишондодеро
пешбинй накардааст, пас чунин талабот дар шакли озоди
хаттй бо нишон додани карз аз руи ухдадорихои пулй ва
пардохтхои хатмй навишта мешавад.
Минбаъд раванди мукаррар намудани талаботхои
кредиторхое, ки дар ибтидо мукаррарнашуда буданд бо
174
ду тарз ба амал бароварда мешаванд: якум, бо рохи
днда баромадани ин талаботхо аз чониби худи карздор;
дуюм, ба рохи баррасй намудани онхо аз чониби суд
бинобар мухолифатхои карздор.
Ухдадорй оиди даъват, тайёрй ва гузаронидани
мачлиси якуми кредиторхо низ ба зиммаи мудири
муваккатй гузошта шудааст.
Мудири муваккатй санаи баргузоршавии мачлиси
якуми кредиторхоро муайян намуда, хамаи кредиторхоро
огох менамояд. Мачлиси якуми кредиторхо дар мухлати
на дертар аз дах руз то санаи баргузор гардидани чаласаи
якумй судие, ки дар карори суд хангоми кабул намудани
ариза дар бораи муфлис эътироф гардидани карздор
мукаррар гардидааст, баргузор мегардад (к. 1 м.49 Конун
«Дар бораи муфлисшавй»),
Иштирокчиёни мачлиси якуми кредиторхо ду
намуди шахсон мебошанд: кредиторхои озмунй ва
макомотхои ваколатдоре, ки хукукй овоздихй доранд ва
инчунин рохбарй карздор, намояндаи кормандони карздор
ва мудири муваккатй, ки дар мачлиси якуми кредиторхо
бе хукукй овоздихи иштирок менамоянд (к. 2 м.49 Конун
«Дар бораи муфлисшавй»),
Мудири муваккатй дар мачлиси якум маълумотхои
тахлили холати молиявй карздорро бо пешниход намудани
самтхои имконй ё гайриимконии баркарор намудани
кобилияти пардохтии карздор пешниход менамояд, вале
хулосахои у хусусияти маслихагй дошта барои кредиторхо
хатмй намебошанд.
Х,амзамон кредиторхо дар мачлиси якум чунин
карорхоро кабул карда метавонанд:
1) дар бораи чорй намудани мудири беруна ва
мурочиат намудан бо дархости мутобик ба суд;
2) дар бораи пешниход намудани дархост ба суд
оиди муфлис эътироф намудани карздор ва огоз намудани
истехсолоти озмунй;
3) муайян намудани хайати микдории кумитаи
кредиторхо ва интихоби аъзоёни он (к, 4 м. 49 КонУн «Дар
бораи муфлисшавй»).
Аз лахзаи татбики мудири беруна ё аз чониби
суди иктисодй муфлис эътироф намудани карздор ва огоз

175
намудани истехсолоти озмунй ё ин ки тасдик; намудани
созишномаи мусолиха мушохида катъ мегардад.

§ 7. Идоракунии беруна

Идоракунии беруна (санатсияи судй) чунин

расмияти муфлисшавй мебошад, ки нисбати карздор ба
максади баркарор намудани кобилияти пардохтии он
мукаррар карда мешавад. Бинобар ин ваколати
идоракунии карздор низ ба мудири беруна дода
мешавад.
Идоракунии беруна расмияте мебошад, ки дорой
хусусияти баркароркунй аст ва чун коида, танхо нисбати
шахсони хукукй татбик карда мешавад. Бояд тазаккур дод,
ки конунгузории Русия, аз чумла, конун дар бораи
муфлисшавй имконияти татбики расмиёти идоракунии
берунаро нисбати хочагй дехконй (к.4 м.219) мукаррар
намудааст, ки аз руи табиати хукукии худ шахси хукукй
эътироф нашудааст1.
Карор дар бораи чорй намудани идоракунии
беруна аз чониби мачлиси кредиторхо кабул карда
шавад хам, вале конун дар бораи муфлисшавй холатхоеро
пешбинй намудааст, ки мудири беруна бо ташабуси суди
иктисодй низ чорй карда мешавад.
Идоракунии беруна ба мухлати на зиёда аз
дувоздах мох мукаррар карда мешавад, ки онро ба
мухлати зиёда аз шаш мох дароз намудан мумкин аст,
агар бо конун чизи дигаре пешбинй нашуда бошад. Бо
дархости мачлиси кредиторон ё мудири беруна мухлати
мукарраргардидаи идоракунии беруна мумкин хает кам
карда шавад.
Бо чорй намудани идоракунии беруна як катор
окибатхои хукукй алокаманд мебошанд. Аз чумла, аз
лахзаи чорй намудани идоракунии беруна:
- рохбарй карздор аз мансаб дур карда мешавад ва
идоракунии корхои карздор ба зиммаи мудири беруна
гузошта мешаванд;
- ваколатхои макомотхои идоракунии карздор ва
молики амволи карздор - шахси хукукй, катъ мешаванд

'Ниг.: Предпринимательское право РФ. С.342.

176
 ва ваколатх,ои рохбарй карздор ва дигар макомотхои
идоракунии карздор ба мудири беруна мегузаранд ба
истисной ваколатхое, ки мутобики конуни мазкур ба
шахсони (макомотхои) дигар мегузаранд. Макомотхои
идоракунии карздор дар мухлати се руз аз лахзаи таъин
намудани мудири беруна ухдадор мебошанд, ки тахвили
хуччатхои мухосибавй ва дигар хуччатхои шахси хукукй,
мухр ва штамп, арзишхои моддй ва дигар арзишхоро ба
мудири беруна таъмин намоянд;
- бекор намудани чорахои пешакй оиди таъмин
намудани талаботхои кредиторхо;
- чорй намудани моратория барои конеъ намудани
талаботхои кредитррхо аз руи ухдадорихои пулй ва
ухдадорихои пардохтии карздор, ба истисной холатхое, ки
конуни мазкур пешбинй намудааст (м.52 Конун «Дар бораи
муфлисшавй»).
Яке аз окибатхои чолибй чорй намудани идоракунии
беруна барои карздор ин чорй намудани моратория
барои конеъ намудани талаботхои кредиторхо мебошад.
Конун дар бораи муфлисшавй ба тарзи амик
мукаррар намудааст, ки моратория барои конеъ намудани
талаботхои кредиторхо нисбати у х д а д о р и х о и Пулй ва
пардохтхои хатмие татбик карда мешавад, ки мухлати
ичро намудани онхо то лахзаи чорй намудани мудири
муваккатй фаро расидааст.
Дар мухлати амалй маратория чунин амалхо низ
рох дода намешаванд:
руёниш аз руи хуччатхои ичроия ва дигар
хуччатхое, ки руёниш аз руи онхо бо тартиби бебахс ба амал
бароварда мешаванд;
- ичрои хуччатхои ичрои руёниши амволй боздошта
мешаванд, ба истиснои хуччатхои ичроишие, ки дар асоси
карори суд барои руёнидани музди кор, мукофотпулй аз руи
шартномаи муаллифй, алимент ва инчунин талофи
намудани товони зараре, ки ба хаёт ва саломати расонида
шудааст, зарари маънавй, ки ба кувваи конунй, то лахзаи
кабул намудани ариза дар бораи муфлис эътироф намудани
карздор, даромадаанд;
- барои ичро накардан ё ба тарзи дахлдор ичро
накардани ухдадорихои пулй ва пардохтхои хатмй
ноустуворона (чарима, пени) ва дигар санксияхои
177
молиявй татбик, карда намешавад, инчунин ба фоизхое,
ки бояд пардохта шаванд.
Моратория нисбати ухдадорихои пулй ва
пардохтхои хатмие, ки мухлати ичрои онхо пас аз чорй
намудани мудири беруна фаро расидаанд, пахн намешавад.
Моратория инчунин ба талаботхои оиди руёнидани
карзхои музди кор, пардохти мукофотпулихои
шартномахои муаллифй, алимент ва инчунин талофии
товони зараре, ки ба хаёт ва саломатй расонида шудааст,
пахн намешавад (к-5 м.53 Конун «Дар бораи муфлисшавй»).
Мудири беруна аз мудири муваккатй бо он фарк
мекунад, ки рохбари карздорро пурра иваз менамояд,
чунки ваколатхои хамаи макомотхои шахси хукукй пурра ба
у мегузаранд, аз чумла, ваколати ихтиёрдорй намудани
амвол, ба истиснои ахдхои калон ва ахдхое, ки ба амал
баровардани онхо бо манфиатдорй алокаманд мебошанд.
Мудири беруна ■ чунин ахдхоро бо розигии мачлиси
кредиторхо ё ин ки кумитаи кредиторхо метавонад бандад,
агар бо хамин конун ва накшаи мудири беруна чизи
дигаре пешбинй нашуда бошад (м.56 Конун «Дар бораи
муфлисшавй»).
Тартиби тасдик намудани мудири беруна бо холатхои
умумии конун дар бораи муфлисшавй муайян карда
мешавад ва мисли тартиби таъин намудани мудири судй
мебошад.
Мудири беруна, хамаи хукуку ухдадорихоеро, ки
конун барои чунин иштирокчии мурофиа мукаррар
намудааст, доро мебошад. Х,амзамон конунгузор бо
назардошти хусусиятхои мудири беруна ба у хукук ва
ухдадорихои махсусро вогузоштааст (м. 54 Конун «Дар
бораи муфлисшавй»),
Ваколатхои мудири берунаро дар ин давра ба ду
гурухи асосй чудо намудан мумкин аст: а) ваколатхое, ки
мудири беруна ба сифати рохбари карздор ба амал
мебарорад; б) ваколатхое, ки дар худуди чорабинихои
расмияти идоракунии беруна ба амал мебарорад.
Ба гурухи якум ваколатхои мудири берунаро оИд
ба мустакилона ихтиёрдорй намудани амволи карздор (бо
махдудиятхое, ки моддахои 56 ва 58 мукаррар намуданд),
ба руйхатгирии амволи карздор, ба амал баровардани

178
ваколатхои мухосибави, молиявй, омори ва гайрахоро
дохил намудан мумкин аст.
Ба гурухи дуюм, чунин ваколатхои мудири беруна ро,
аз кабили, ваколатхои мудири беруна оид ба пешбурди
фехристи талаботхои кредиторхо номбар кардан зарур аст.
Кредиторхо дар холаги дилхох метавонанд талаботхои
худро ба карздор пешниход кунанд, аз чумла, дар давраи
расмиятиидоракунии беруна.
Талаботхои нишондодашуда ба мудири беруна бо
сурогаи карздор фиристода мешаванд. Талаботи
кредиторхое, ки мутобики конуни мазкур мукаррар
шудаанд, ба мудири беруна бо замима намудани хуччатхои
зарурй фиристода мешавад.
Мудири беруна ин талаботхоро дида мебарояд ва
дар фехристи талаботхои кредиторхо дар мухлати на
дертар аз ду хафта навиштачоти заруриро дарч менамояд
ва аз натичаи он на дертар аз як мохи гирифтани
талабот кредиторхоро огох менамояд. Минбаъд мудири
беруна, намояндаи муассисон (иштирокчиён)-и карздор,
намояндаи молики амволи карздор ва кредиторхое, ки
талаботи онхо ба фехристи талаботи кредиторхо дохил
карда шудааст, метавонанд нисбати талаботхои
кредиторхои нав норозигии хешро пешниход намоянд.
Суди иктисодй ухдадор аст, ки асоснок будани
талаботи пешниходшударо тафтиш намояд ва он
талаботхоеро, ки нисбати онхо зиддият пешниход
нашудааст, дар хачм, тартиб ва навбатй конеъ намудан
мутобики конун дохил намояд ва талаботхоеро, ки
нисбати онхо зиддият вучуд дорад бо тартиби
мукаррарнамудаи конун барраей карда мешаванд (м.55
Конун «Дар бораи муфлисшавй»).
Ба гайр аз ин, мудири беруна метавонад дар
мухлати се мох аз лахзаи чорй намудани идоракунни
беруна аз ичро намудани ухдадорихои карздор даст
кашад. Чунин дасткашие, ки мудири беруна из\ор
намудааст, аз руи табиати хукукии худ ба дасткаиши
яктарафа аз ичро намудани ухдадорй монанд мебошад
(К.2 м.482, м.486 КГ ЧТ).
Конун дар бораи муфлисшавй (к-2 м.57) асосхоеро
пешбини намуда аст, ки хангоми мавучуд будани онхо,
мудири беруна метавонад аз ичрои шартнома ва дигар
179
ахдхо даст кашад. Аз чумла: а) агар шартнома пурра ё
кисман ичро нашуда бошад; б) агар ичро намудани
шартнома боиси ба вучуд омадани зараре гардад, ки ба
шартномахои монанд ва холатхои мукоисашаванда хос
намебошанд; в) агар шартномаи дарозмухлат бошад (ба
мухлати зиёда аз як сол баста шуда бошад), яъне фоида
аз ин шартнома дар мухлати дертар ба даст меояд; г)
агар шартнома ба баркароршавии кобилияти пардохтии
карздор халал мерасонида бошад.
Дар байни ухдадорихои мудири беруна чойи
асосиро ухдадории у дар бораи тахия намудани накшаи
идоракунии беруна ва чорабинихои амалй гардонидани он
ишгол менамояд (к-2 м.54 Конун «Дар бораи муфлисшавй»).
Дар мухлати як мох аз лахзаи таъин шуданаш идоракунии
беруна ухдадор хает, ки накшаи мудири берунаро тахия
намуда барои тасдик ба мачлиси кредиторхо пешниход
намояд.
Вобаста ба асосхои кагъшавии идоракунии беруна
(баркарор шудани кобилияти пардохтй, мукаррар намудани
имкон-нопазирии баркароркунии кобилияти пардохтй ё
ин ки ба охир расидани мухлати мукаррар кардашудаи
идоракунии берунй) мудири беруна ба мачлиси кредиторхо
кабул намудани яке аз чунин карорхоро пешниход
менамояд:
- дар бораи бекор намудани идоракунии беруна,
бинобар баркарор шудани кобилияти пардохтии
карздор;
- дар бораи бастани созишномаи мусолиха;
- дар бораи бекор намудани идоракунии беруна ва бо
дархост мурочиат намудан ба суд оиди муфлис эътироф
намудани карздор ва огоз намудани истехсолоти озмунй
(к.З м.64 Конун «Дар бораи муфлисшавй»),
Мудири беруна барои баркарор намудани
кобилияти пардохтии карздор мачмуи чорабинихои дорой
хусусияти молиявй-икгисодй ва ташкилиро ба амал
мебарорад. Дар худуди расмияти мазкур чунин
чорабинихо, аз кабили: тагйир додани самти фаъолияти
истехсолии карздор, пушидани истехсолоти бесамар,
руйпуш намудани карзхои дебиторй, фурухтани кисми
амвол, даст кашидан аз хукуки талабкунй, аз чониби
молики карздор (ё шахсони сеюм) ичро намудани
180
ухдадорихои карздор ва дигар тарзхои баркарор
намудани кобилияти пардохтии карздор, татбик мешаванд
(м.60 Конун «Дар бораи муфлисшавй»). Х,амчунин чораи
баркарор намудани кобилияти пардохтии карздор ин
фурухтани кисми амволи карздор мебошад (м.60).
Амволи карздорро мудири беруна дар савдои
кушод мефурушад, ки чунин карор пас аз руйхатгузаронии
амволи карздор кабул карда Мешавад.
Савдо дар шакли музояда гузаронида мешавад, ба
истиснои холатхое, ки конун мукаррар намудааст.
Дар баробари ин савдои пушида низ истифода
мешавад. Дар савдои пушида он амволе фурухта мешавад,
ки муомилоти онхо махдуд мебошад. Дар савдои пушида
танхо он шахсоне иштирок карда метавонанд, ки чунин
амволро мутобики конун метавонанд дар хукуки моликиятй
ё ин ки дигар хукукхои амволй дошта бошанд.
Мудири беруна метавонад, ки ба сифати ташкил-
кунандаи савдо баромад намояд ё ин ки гузаронидани
онро дар асосй шартнома ба ташкилоти
махсусгардонидашуда супорад. Ин ташкилот набояд
нисбати карздор ё ин ки мудири беруна шахси
манфиатдор бошад.
Нархи ибтидоии амволе, ки ба савдо бароварда
шудааст аз чониби мудири беруна муайян карда
мешавад, башарте, ки дар накшаи идоракунии беруна
чизи дигаре дарч нашуда бошад.
Натичаи савдо дар суратмачлис дарч мегардад, ки
кувваи шартномаро дорад. Хднгоми гузаронидани савдо
багайр аз суратмачлис инчунин шартномаи хариду
фуруш низ баста мешавад, ки дар он маьлумот дар бораи
таркиб ва арзиши амвол, тавсифи амволи гайриманкул
(таърихи сохтан, дарачаи хурдашавй, майдони умумй ва
г.) ва мавчудияти махдудиятхо, аз чумла предмети гарав
будани он, дар ичора будани он ва г.) нишон дода
мешаванд.
Голиби савдо дар мухлати на дертар аз як мох аз
рузи гузаронидани савдо мутобики шартномаи хариду
фуруш ё суратмачлис бояд арзиши онро пардохт намояд
(м.61 Конун).
Амволе, ки дар савдои якум фурухта нашудааст ба
савдои дуюм пешниход карда мешавад, агар накшаи
181
идоракунии беруна чизи дигареро мукаррар накарда
бошад.
Амволе, ки дар савдои такрори низ фурухта
нашудааст, аз чониби мудири беруна тавассути шартномаи
хариду фуруш фурухта мешавад (к.9 м.61 Конун).
Накшаи идоракунии беруна даст кашиданро аз
хукукй талабкунй ба сифати чорае, ки барои баркарор
намудани кобилияти пардохтии карздор равона шудааст,
эътироф менамояд (м.62 КрнУн)- Ин чора аз чониби
мудири беруна бо розигии кумита ё мачлиси кредиторхо
бо ро^и фурухтани ин хукук дар савдои кушод ба амал
бароварда мешавад.
Конун дар бораи муфлисшавй инчунин тартиби
расонидани кумакй молиявиро ба карздор танзим
мекунад. Амалигардонии ин чорабинй бо имкониятхои
мукаррарнамудаи конун дар бораи имконияти конеъ
намудани талаботхои хамаи кредиторхои озмунй аз
чониби молики амволй карздори - корхонаи вохид,
муассисон (иштирокчиён) карздор ё шахси сеюм ё шахсони
сеюм (м.63 Конун).
Яке аз тарзхои нисбатан самаранокй баркарор
намудани кобилияти пардохтии карздор дар
конунгузории чумхурихои хоричй наздик пешбини карда
шудааст, ки ин аз чониби суд беэътибор хисобидани
ахдхои карздор дар асоси аризаи мудири беруна
мебошад.
Ахдхои карздор дар холатхои зерини бо конун
мукарраркардашуда метавонанд беэътибор хисобида
шаванд:
1) агар ахд бо шахсони манфиатдор баста шуда
бошад ва ичрои он боиси расонидани зарар ба
кредиторхо гардад;
2) агар ахд бо кредитор ё шахсони алохида пас аз
кабул намудани ариза аз чониби суди иктисодй дар
бораи муфлис эътироф намудани карздор ё ин ки дар
мухлати шаш мохи Кабл аз пешниход намудани чунин
ариза, ки дар натичаи он конеъ намудани талаботхои як
гурухи кредиторхо нисбати талаботхои кредиторхои дигар
афзалтар мебошад, баста шуда бошад;
3) агар ахд аз чониби карздор - шахси хукукй пас
аз огоз намудани кори муфлисшавй ё ин ки дар давоми
182
шаш мох, кабл аз пешниход намудани чунин ариза, ки
боиси пардохти хисса аз амволи карздор ба иштирокчии
карздор бинобар баромадани он аз хайати иштирокчиёни
карздор мегардад.
Ин тарзи баркароркунии кобилияти пардохтии
карздор дар мамоликхои хорича нихоят зиёд пахн шудааст.
Дар конунхои анъанавии аврупои континенталй эътироф
намудани ахдхои беэътибор хамчун чораи истисноии
бархамдихй на ин ки баркароркунй баромад мекунад,
чунки барои карздор фоиданок хисобида мешавад. Дар
Олмон бошад ин чораи баркароркунй мебошад ва ба
хамин сабаб он дар конунгузории ИМА низ баромад
мекунад.
Меъёрхои Кодекси ИМА дар бораи муфлисшавй
пешбинй менамоянд, ки воситахои пулй ё амволии
додашуда аз дорандаи онхо тавассути суд аз руи корхои
муфлисшавй руёнида шуда, ба сармояи ягонаи карздор
(сармояи бокимондаи карздор аз руи корхои муфлисшавй),
ки минбаъд имконият медихад, ки онхо аз нав таксим
карда шаванд.
Хамзамон Кодекси ИМА «Дар бораи муфлисшавй»
мукаррар намудааст, ки ахдхои басти карздор дар
холатхои зерин беэътибор хисобида мешаванд:
- карор дар бораи пардохт намудани карзи
кредитори муайян бидуни пардохти карзхои кредиторхои
дигар (пешниход намудани холати бартариятнок) кабул
карда шудааст;
- аз чониби кредитор мачбур намудани карздор
барои пардохт намудани карзхои у дар холате, ки ин
кредитор дар бораИ холати ноустувори молиявии
карздор огох буд;
- кушиши карздор оид ба мухайё намудани
фоидаи иловагй барои яке аз шахсони мансабдор ё
директорхои хеш бо рохи баргардонидани карзе, ки ин
шахси мансабдор ё директор масъулияти шахсиро ба
душ дошт1.

'Митчелл Т.О.Приоритетный статус и неправомочные трансферты

// Материалы международной конференции по банкротству.М.:29
июни соли 1993.
183
 Х,ангоми тахлили холатхои овардашуда мухимтар
аз хама муайян намудани муаммои холати
бартариятнок, асос ва шартхои пешниход намудани он
мебошад. Зери мафхуми холати бартариятнок чунин
холате фахмида мешавад, ки дар натичаи он карзи як
кредитор пардохта шуда ба у холати бартариятнок нисбат
ба дигар кредиторон дода мешавад.
Х,амзамон кайд кардан зарур аст, ки дар шароити
фаъолияти муътадили тичорати чунин конуне вучуд
надорад, ки корхонаро барои бартарият додани як
кредитор нисбати кредитори дигар манъкунад.
Танхо конунгузории муфлисшавй пешниход
намудани холати бартариятнокро дар худуди маросимхои
муфлисшавй манъ менамояд.
Кодекси муфлисшавии ИМА холати бартариятнокро
(пешниход намудани вазъи бартариятнок) хамчун
«трансферта хиссаи карздор дар амвол» муайян
мекунад:
1) ба фоидаи кредитор ё ба номи кредитор;
2) ба хисоби карзи пешинае, ки аз карздор то
ичро намудани трансферта номбаршуда бояд чудо карда
шавад;
3) дар холати гайрикобили пардохт будани
карздор ичро шуда бошад;
4) ичро шуда бошад:
а) на пештар аз 90 руз то лахзаи пешниходи
ариза;
б) дар давоми аз 90 руз то як соли пеш аз
пешниход намудани ариза, агар ин кредитор ба
фаъолияти дохилии карздор чалб шуда бошад;
5) ба кредитор имконият медихад, ки воситахоро
дар хачме ба даст орад, ки аз чунин воситахо, бинобар
бархам додани ширкат зиёдтар бошанд.
Конунгузории ФР ба сифати чораи баркароркунии
кобилияти пардохтии карздор бо рохи дар заминаи
амволй карздор таъсис додани як ё якчанд чамъияти
сахомии навъи кушода ва зиёд намудани маблаги
оинномавии онхо бо рохи эмиссияи сахмияхои иловагй
дар асоси дархости макомоти идоракунии карздор
пешбинй намудааст, ки татбики он дар дигар давлатхо
низ зарур мебошад.
184
 § 8. Истехсолоти озмунй

Истехсолоти озмунй давраи нихоии мурофиаи

муфлисшавй мебошад, ки дар натичаи ба амал
баровардани он фаъолияти шахси хукукй ё фаъолияти
сохибкории шахрванд катъ мегардад.
Асосй огоз намудани истехсолоти озмунй карори
суд дар бораи муфлис эътироф намудани карздор
мебошад. Мухлати истехсолоти озмунй наметавонад аз як
сол зиёд бошад. Суд метавонад ин мухлатро шаш мох
дароз намояд (к.2 м.70 Конун «Дар бораи муфлисшавй»).
Конун «Дар бораи муфлисшавй» окибатхои хукукии
огоз намудани истехсолоти озмуниро аник мукаррар
намудааст, ки он боиси тагйирёфтани холати хукукии
карздор мегардад.
Якум, бо огоз намудани истехсолоти озмунй
мухлати ичрои тамоми ухдадорихои пулй ва пардохтхои
хатмй фаро расида хисобида мешаванд.
Дуюм, пас аз огози истехсолоти озмунй хамагуна
санксияхои молиявй, аз кабили ноустуворона (чарима,
пени), фоиз аз руи карзхои гуногун кать мегарданд. Ин
ба кредитхои бонкй, талаботхои пардохтанашудаи пулй,
ухдадорихои ичро нагардида ва хамагуна ухдадорихое, ки
дар холатхои мукаррарй кредиторхо онхоро талаб карда
метавонистанд, татбик карда мешавад1.
Сеюм, маълумот дар бораи вазъи молиявии
карздор наметавонад, ки хамчун сирри тичоратй бокй
монад. Мафхуми сирри тичоратй ва номгуи маълумотхое,
ки онро ташкил медиханд, бо моддаи 153 КГ муайян
карда шудаанд.
Чорум, барои бастани ахдхои муайян махдудиятхо
чорй карда мешавад, аз чумла, нисбати ахдхое, ки бо
бегона намудани амволи карздор ё ин ки гузаштани
онхо ба истифодаи шахсони сеюм алокаманд мебошанд.
Ингуна ахдхо бо тартиби истисноии мукаррарнамудаи
Конуни мазкур ба амал бароварда мешаванд.

'Ниг.: Прудникова Т., Голубев В. Банкротство: общие положения

наблюдения, управления, конкурса/ / Закон. 1998. №8 .
185
 Панчум, бо огози ин маросим хдмагуна чорахое,
ки нисбати амволй карздор мукаррар карда шуда
буданд, аз чумла хабси амвол ва махдудиятхои амволй
бекор карда мешаванд. Дар ин давра чорй намудани
хабси нави амволй ё ин ки дигар махдудиятхои
истифодабарии амволй мукаррар карда намешаванд.
Шашум, огоз намудани истехсолоти озмунй барои
рохбарй карздор низ окибатхои муайяни хукукиро ба
вучуд меорад, аз чумла, аз лахзаи огоз намудани ин
маросим, макомотхои идоракунии карздор аз ичрои
функсияхои идоракунй барканор шуда, инчунин ваколатхои
молики амволи карздор низ катъ мегарданд.
Х,афтум, чорй намудани истехсолоти озмунй боиси
аз чониби суд таъин намудани мудири озмунй мегардад.
Дар баробари ин, дар расонахои расмй маълумот дар
бораи эътироф намудани муфлисии карздор ва огоз
намудани истехоолоти озмунй маълумотхо ба табъ
расонида мешаванд. Харочотхое, ки бинобар дарчи
маълумотхои мазкур ба миён меоянд, аз хисоби амволи
карздор ва дар холати вучУд надоштани чунин имконият,
аз хисоби кредиторе, ки бо ариза дар бораи муфлис эълон
намудани карздор ба суд мурочиат намудааст, ба амал
бароварда мешаванд.
Дар истехсолоти озмунй чойи асосиро мудири
озмунй ишгол менамояд, ки аз чониби суди иктисодй
хангоми кабул намудани карор дар бораи муфлис эътироф
намудани карздор ва огоз намудани истехсолоти озмунй
таъин карда мешавад.
Мудири озмунй мутобики моддаи 33 Конун «Дар
бораи муфлисшавй» тасдик карда мешавад. Аз лахзаи
таъин шудани мудири озмунй, хамаи ваколатхо оид ба
идоракунии корхои карздор, аз чумла, ваколатхо оид ба
ихтиёрдорй намудани амволи карздор ба у мегузаранд.
Ба гайр аз функсияхои умумй, ки ба хамаи
мудирони судй тааллук доранд, мудири озмунй,
ваколатхоеро ба амал мебарорад, ки бо хусусияти
гузаронидани маросими истехсолоти озмунй алокаманд
мебошанд.
Ваколатхои мудири озмунй нихоят васеъ
мебошанд. Ба максади халли нисбатан самараноки
вазифахои маросими истехсолоти озмунй конунгузор ба у
186
як катор ваколатхоро додаст. Хамаи ваколатхои мудири
озмуниро ба чор гурух чудо намудан мумкин аст:
1) ваколатхо оид ба ихтиёрдорй намудани амволи
корхонаи карздор;
2) ваколатхо оид ба ташакулдихии молу мулки
озмунй;
3) ваколатхои оид ба таксим намудани молу мулки
озмунй;
4) дигар ваколатхое, ки ба гузаронидани
истехсолоти озмунй алокаманд мебошанд.
Ба гурухи якуми ваколатхо, кабл аз хама он
ваколатхоеро дохил намудан мумкин хает, ки бо
ваколатхои идоракунии мудири озмунй алокаманд
мебошанд, яъне аз лахзаи таъин намудани мудири
озмунй хамаи ваколатхои идоракунии карздор ба зиммаи
у гузошта мешаванд. Мудири озмунй ягона намояндаи
ваколатдори хамаи амволи карздор мегардад. Зиёда аз ин
собик макомотхои идоракунии карздор ухдадор мебошанд
дар мухлати се руз аз лахзаи таъин шудани мудири озмунй
тамоми хуччатхои мухосибавй, дигар хуччатхои молиявй,
мухр, штамп ва дигар арзишхои моддиро ба у супоранд.
Бояд кайд кард, ки ваколатхои мудири озмунй
нисбат ба ваколатхои макомотхои идоракунии карздор
васеътар мебошанд, чунки нисбати мудири озмунй
махдудиятхое, Ки оинномаи карздор нисбати рохбарй он
пешбинй намудааст, пахн намешаванд.
Конунгузор ба мудири озмунй хукук додаст, ки дар
муносибатхои хукукие, ки карздор дар онхо хамчун
иштрокчй баромад менамояд иштирок намуда, ба суди
иктисодй даъво барои беэътибор хисобидани ахдхои
бастаи карздор пешниход намояд, аз шахсони сеюм амволи
карздорро талаб намояд, шартномахои бастаи карздорро
бекор намояд ва гайра.
Яке аз амалхои асосии истехсолоти озмунй ташкил
додани молу мулки озмунй мебошад, ки ба ваколатии
мухимтарини мудири озмунй мансуб аст.
Молу мулки озмунй гуфта, тамоми амволи
карздорро меноманд, ки дар лахзаи огоз намудани
истехсолоти озмунй вучуд доранд ё ин ки дар чараёни он
ошкор карда шудаанд.

187
 Молу мулки озмунй аз ду кисми нисбатан алохида
иборат мебошанд. Ба кисми якум, амволе дохил карда
мешавад, ки вокеан дар тасарруфй, истифодабарй ва
ихтиёрдории карздор дар лахзаи кушодани истехсолоти
озмунй карор дорад. Ба кисми дуюм бошад, амволе дохил
карда мешавад, ки дар рафти истехсолоти озмунй ошкор
мегардад.
Бояд кайд кард, ки ба молу мулки озмунй танхо
он амволе дохил карда мешавад, ки аз он руёниш
мумкин бошад.
Аз номгуи молу мулки озмунй пеш аз хама амволеро
чудо намудан мумкин аст, ки дар истифодабарии карздор
карор дошта, вале объекта моликият ё истифодаи хочагй ё
дар дигар хукукхои амволии карздор карор надоранд, аз
чумла:
а) амволе, ки ба ичора ё нигохдорй гирифта шудааст;
б) амволи шахсии кормандони корхона, ба гайр аз
хиссахои амволии иштирокчиёни шахсони хукукй.
Аз амволи бокимондаи карздор инчунин амволи
зерин хорич карда мешаванд:
- амволе, ки аз муомилот гирифта шудааст;
- хукукхои амволие, ки бо шахсияти карздор
алокаманд мебошанд, аз чумла, хукукхое, ки ба
ичозатнома барои ба амал баровардани намудхои алохидаи
фаъолият алокаманд мебошанд ва инчунин дигар амволе,
ки конуни муфлисшавй, пешбинй намудааст (м.76 Конун
«Дар бораи муфлисшавй»).
Ба гурухи охирини амвол конун сармояи манзили
таъиноти ичтимоидошта, яъне муассисахои бачагонаи
томактабй ва иншоотхои моликияти коммуналии барои
минтака хаётан зарурбударо дохил менамояд, ки бояд ба
макомоти ичроияи хокимияти махаллии дахлдор бо тартиби
пешбининамудаи конун супорида шаванд. Вазифахо оид ба
нигохдорй ва таъмини фаъолияти иншоотхои номбаршуда
ва истифодаи макеадноки онхо пас аз як мохи гирифтани
огохиномаи мудири озмунй ба зиммаи макомоти ичроияи
хокимияти махаллй гузошта мешаванд (м.77 Конун «Дар
бораи муфлисшавй»),
Масъалаи дохил намудани амвол ба молу мулки
озмунй бо тарзхои гуногун дар конунгузории давлатхои
хоричй хал карда шудааст. Масалан, конунгузории ИМА
188
ба таркиби молу мулки озмунй на танхо объектной
моддй ва ХУКУК ба онхо, балки моликияти зехнй ва
саноатиро низ дохил менамояд (ноу-хау, патентхо,
тамгаи молй). Хорич намудани амвол ё муайян намудани
номгуи молу мулки озмунй мутобики тартиботи
мукаррарнамудаи конунгузорй ба амал бароварда
мешавад (§522 Кодекси муфлисшавии ИМА).
Дар Олмон ба молу мулки озмунй хамаи амволе
дохил карда мешавад, ки ба карздор дар лахзаи огоз
намудани истехсолоти озмунй тааллук дорад ё ин ки дар
ин давра ба даст оварда шудааст. Аз молу мулки озмунй
предметхое хорич карда мешаванд, ки нисбати онхо
руёниши мачбурй татбкк карда намешавад (§35
Ойинномаи озмунй)1.
Мудири озмунй ваколатхое дорад, ки ба чустучуи,
ошкор ва баргардонидани амволи карздор алокаманд
мебошанд. Мудири озмунй инчунин дигар ваколатхоеро,
ки барои афзун намудани молу мулки озмунй заруранд,
ба амал мебарорад, аз чумла, пешниход намудани даъво
барои беэътибор хисобидани ахдхои бастаи карздор (м. м.
191-206 КГ Ч,Т), талаб намудани амволи карздор аз
шахсони сеюм, бекор намудани шартномахои бастаи
карздор (м. м. 482-487 КГ ЧТ) ва хоказо.
Пас аз ташаккул додани молу мулки озмунй, мудири
озмунй руйхатгирй ва баходихии амволи карздорро анчом
медихад. Хангоми анчом додани ба руйхатгирй,
мавчудияти вокеии амвол мукаррар карда мешавад, ки
бо маълумотхои хисоботи мухосибавй, мукоиса ва
инъикоси пурраи ухдадорихои ташкилот тафтиш карда
мешаванд.
Ба руйхатгирии амволи карздор асосй баходихии
амволй буда, зери ин мафхум муайян намудани арзиши
амволи ба карздор тааллукдошта фахмида мешавад. Барои
анчоми ин амал мудири озмунй ХУКУК дорад,
баходихандахои мустакил ва дигар мутахассисонро чалб
намояд. Онхо бояд арзиши бархамдихии амвол, аз чумла,
маблагхои молиявй ва фаъолхои гайримоддиро муайян
намоянд. Фаъолияти баходихй мутобики КонУни ЧТ «Дар
бораи фаъолияти баходихй (нархгузорй)» аз 28 июли соли

'Ниг.: Аленичева Т.Д., Гришаев С.П. Асари ишорашуда. С.40.

189
2006 ба амал бароварда мешавад.
Фаъолияти баходихй (нархгузорй) - фаъолияти
сохибкорие, ки аз чониби субъектхои фаъолияти баходихй
(нархгузорй) барои муайян намудани арзиши бозорй ва ё
арзиши дигари объектхои баходихй (нархгузорй) дар санаи
мукарраргардида анчом дода мешавад, агар дар конунхо
тартиби дигаре пешбинй нашуда бошад.
Арзиши бархамдихии объект гуфта, маблаги
пулиеро меноманд, ки фурушанда метавонад хангоми
бархам додани корхона бо фуруши амволи фаъоли
алохидаи он ба даст орад.
Амалии нихой дар чараёни ташакулёбии молу мулки
озмунй - ин таксим намудани амволи карздор ба лотхо,
фуруши онхо ва чамъ намудани маблагхои пулй дар
хисоби ягонаи карздор мебошад.
Амволи карздор бо тартиби мукаррарнамудаи
моддаи 79 конун «Дар бораи муфлисшавй» фурухта
мешавад. Амволи карздор пас аз ба охир расидани ба
руйхатгирии он фурухта мешавад. Агар мачлис ё кумитаи
кредиторхо тартиби дигареро пешбинй накарда бошанд,
пас амволи карздор дар савдои кушод фурухта
мешавад.
Тартиб ва мухлати фуруши амволи карздор аз
чониби мачлис ё кумитаи кредиторхо бояд маъкул
дониста шавад.
Он амволе, ки муомилоташ махдуд хает, танхо
дар савдои пушида фурухта мешавад.
Мудири озмунй метавонад, ба сифати
ташкилкунандаи савдо баромад намояд ё гузаронидани
савдоро ба зиммаи ташкилоти махсусгардонидашуда
вогузорад. Ин ташкилот наметавонад, ки нисбати
карздор ё мудири озмунй шахси манфиатдор бошад.
Амволе, ки дар савдои нахустин фурухта
нашудааст ба савдои такрорй бароварда мешавад ё аз
чониби мудири озмунй тарики шартномаи хариду фуруш
фурухта мешавад.
Дар баробари ташаккул додани молу мулки
озмунй, инчунин талаботхои кредиторхое, ки аз ин
маблагхои пулй бояд конеъ гардонида шаванд, муайян
карда мешаванд.

190
 Мудири озмунй фехристи талаботхои
кредиторхоеро, ки ба у аз чониби мудирони муваккатй ва
берунй дода шуданд, тартиб медихад.
Кредиторхое, ки хохиши дар озмун ширкат ва
конеъ намудани талаботхои хешро доранд, бояд дар
мухлати мукарраргардида ба карздор иддаои худро
пешниход намоянд, ки бо тартиби мукаррарнамудаи
моддаи 55 конун ба фехристи талаботхои кредиторхо
дохил карда мешаванд.
Пас аз тартиб додани фехристи талаботхои
кредиторон, мудири озмунй тибки тартиби
мукаррарнамудаи конунгузории чорй ба конеъ
гардонидани онхо огоз менамояд (м. 65 КГ ЧТ ва м. 78
конун «Дар бораи муфлисшавй»).
Дар навбати аввал, талаботи шахрвандоне конеъ
гардонида мешаванд, ки карздор дар назди онхо барои
расонидани зарар ба хаёт ва саломатиашон масъул
мебошад. Талофии товони зарар новобаста аз чой доштани
муносибатхои байни шахрванд ва расонандаи зарар ба
амал бароварда мешавад (яъне новобаста аз муносибатхои
шартномавй, мехнатй, гражданй-хуКукй ва гайра).
Дар навбати дуюм, талаботхои шахсоне конеъ
карда мешаванд, ки тибкй шартномаи (карордоди) мехнатй
бо карздор дар муносибатхои мехнатй карор доранд, аз
чумла, талаботхо оид ба пардохти музди мехнат,
кумакпулихо ва инчунин пардохти мукофотпулихои
шартномаи муаллифй.
Дар навбати сеюм, талаботи кредиторхо аз руи
ухдадорихое, ки бо гарав таъмин шудаанд.
Дар навбати чорум, ухдадорихо оид ба пардох тхои
хатмй ба бучет ва фондхои гайрибучетй.
Дар навбати панчум, талаботхои дигар
кредиторхо конеъ гардонида мешаванд.
Ба гайр аз талаботхои кредиторхои озмунй дар
навбати панчум инчунин талаботхои дигар кредиторхо, аз
Чумла, талаботхои муассисон ва иштирокчиёни карздор ва
талаботхо оиди суди хисобкардашуда, вале пардохтнашуда
низ конеъ мегарданд.
Талаботи хар як навбат пас аз пурра конеъ
намудани талаботи навбатй пешина ба амал бароварда
мешавад, ба истисной талаботе, ки бо гарави амволи
191
карздор таъмин карда шудааст. Х,ангоми нокифоягии
маблагхои пулии карздор онхо байни кредиторхои навбатй
мувофикан баробар таксим карда мешаванд.
Талаботи кредиторхои озмунй ва макомотхои
ваколатдоре, ки пас аз пушидани фехристи талаботхо
пешниход шудаанд, аз хисоби маблагхое, ки пас аз
конеъ намудани талаботхои кредиторхо бокй мондаанд,
конеъ карда мешаванд.
Талаботи кредиторхои навбатй якум ва дуюм, ки
то лахзаи ба охир расидани хисоббаробаркунй бо хамаи
кредиторхо пешниход карда шудаанд, бояд пеш аз
конеъ намудани талаботи кредиторхои навбатй
минбаъда, конеъ гардонида шаванд.
Талаботи кредиорхое, ки бинобар норасони амволи
карздор конеъ гардонида нашудаанд, конеъгардонида
хисобида мешаванд. Ба ин гурух, инчунин талаботи
кредиторхое дохил карда мешаванд, ки аз чониби мудири
озмунй рад карда шудаанд ё аз чониби суди иктисодй беасос
хисоб карда шудаанд.
Кредиторхое, ки талаботашон конеъ нашудааст,
метавонанд ба шахсони сеюме, ки гайриконунй амволи
карздорро гирифтанд, талабот пешниход намоянд.
Истехсолоти озмунй пас аз хисобй намудан бо
кредиторхо ва тахия намудани хисоботи мудири озмунй
анчом меёбад. Хангоми вучуд надоштани норасой дар
хисоботи мудири озмунй, суди иктисодй дар бораи ба
охир расидани истехсолоти озмунй карор мебарорад.
Истехсолоти озмунй аз лахзаи ворид намудани
навиштачот дар фехристи давлатии шахсони хукукй
анчом меёбад ва карздор бархамхурда хисобида мешавад.

§ 9. Созишномаи мусолиха

Созишномаи мусолиха гуфта, чунин расмияти

маросими муфлисшавиро меноманд, ки дар давраи
дилхохи баррасии парвандаи кори муфлисшавй аз чониби
суди иктисодй байни кредиторхо ва карздор бо рохи
бастани созишномаи ихтиёрона ба даст меояд.
Бо баробари бастани созишномаи мусолиха, ки як
тарзи ба итмом расидани кори муфлисшавй мебошад,
чунин холат руй медихад:
192
 - мухлати ичрои ухдадорихо кутох ё тамдид мешавад;
-аз хукуки талабкунй даст кашидани карздор;
- аз чониби шахсони сеюм ичро шудани ухдадорихои
карздор;
- бахшидани карзхои карздорон ва гайра.
Ба сифати тарафхои созишномаи мусолиха
Карздор, кредиторхои озмунй ва макомотхои ваколатдор
баромад мекунанд. Ба созишномаи мусолиха аз чониби
карздор шахсе имзо мегузорад, ки карор дар бораи бастани
созишномаро кабул намуда бошад. Аз номи
кредиторхои озмунй ва макомотхои ваколатдор ба
созишнома намояндаи мачлиси кредиторхо ё ин ки шахси
барои чунин кор ваколатдоршуда имзо менамоянд.
Дар созишномаи мусолиха шахсони сеюм низ
метавонанд иштирок намоянд, ки дар асосй он хукук ва
ухдадорихои муайянро ба зимма мегиранд.
Созишномаи мусолиха бояд аз чониби суд тасдик
карда шавад. Дар ин бора дар таъиноти судй оид ба катъ
намудани истехсолоти муфлисшавй бинобар бастани
созишномаи мусолиха кайд карда мешавад. Агар
созишномаи мусолиха дар чараёни истехсолоти озмунй
баста шавад, суд дар бораи тасдик намудани он
таъинот мебарорад.
Созишномаи мусолиха аз лахзаи аз чониби суд
тасдик шуданаш барои карздор, кредиторхои озмунй ва
инчунин шахсони сеюми дар созишнома иштирокнамуда,
эътибор пайдо менамояд ва барои ичро хатмй мегардад
(м.87 Конун «Дар бораи муфлисшавй»),
Мазмуни созишномаи мусолиха бо хусусияти
созишномаи байни кредитор ва карздор ва дар баъзе
холатхо бо хусусияти созишномаи шахсони сеюм муайян
карда мешавад.
Созишномаи мусолиха ду гурух шартхоро дар бар
мегирад.
Якум, шартхое, ки хатман дар созишномаи
мусолиха бояд кайд карда шаванд, яъне шартхои зарурй.
Дуюм, шартхое, ки дохил намудани онхо ба
созишномаи мусолиха аз хохиши тарафхо вобаста
мебошанд (шартхои иловагй).
Ба сифати шартхои зарурй ё асосй инхо мансубанд:
Хачм, тартиб ва мухлати ичро намудани ухдадорихои
193
Карздор ва катъ гардидани ухдадорихои карздор бо рохи
пешниход намудани дасткашй, новатсияи ухдадорихо,
бахшиши карз ва г. (к- 1 м. 89 Конун «Дар бораи
муфлисшавй»).
Ба шартхои иловагй бошад, маълумот дар бораи
тарзхои ичрои карз, иваз намудани он ва гайра дахл
доранд.
Конун асосхои гуногунеро пешбини намудааст, ки
хангоми вучуд доштани онхо суд созишномаи мусолихдро
рад менамояд. Ин асосхоро ба се навъ чудо намудан мумкин
аст:
- риоя накардани тартиби бастани созишномаи
мусолиха;
- номувофикии шартномаи мусолиха ба талаботхои
Конун ва санадхои меъёрй-хукукй;
- вайрон намудани хукукхои шахсони сеюм.
Агар суд тасдик намудани созишномаи мусолихаро
рад намояд, нас он бастанашуда хисобида мешавад,
Баровардани чунин таъинот маънои онро надорад, ки
бастани созишномаи нави мусолиха манъ бошад.
Дар баъзе холатхо созишномаи мусолиха беэътибор
хисобида мешавад, аз чумла, дар асосй аризаи карздор,
кредитор ё ин ки прокурор, суд созишномаи мусолихаро
бекор менамояд. Карор дар хусусй беэътибор донистани
созишномаи мусолиха дар холатхои зерин кабул карда
мешавад:
1) агар шартхои созишномаи мусолиха барои
кредиторхои алохида бартарият диханд ё ин ки хукук ва
манфиатхои конунии кредиторхои алохидаро вайрон
намоянд;
2) агар ичро намудани он боиси муфлисшавии
карздор гардад;
3) хангоми вучуд доштани дигар асосхои беэътибор
хисобидани ахдхо.
Беэътибор хисобидани созишномаи мусолиха боиси
аз нав огоз намудани истехсолот аз руи кори
муфлисшавй мегардад. Дар ин бора суд халнома
мебарорад, ки аз болои он шикоят овардан мумкин аст.
Х,ангоми аз чониби суд беэътибор хисобидани
созишномаи мусолиха ва аз нав огоз намудани

194
истехсолоти муфлисшавй заруриати дарч намудани
маълумог дар воситахои ахбори омма ба вучуд меояд.
Созишномаи мусолихаи аз чониби суд
тасдикшуда, бо хохиши тарафхо катъ карда намешавад.
Дар асоси карори суд катъ намудани созишномаи
мусолиха нисбати кредитори алохида, боиеи катъ
гардидани он нисбати дигар кредиторхо намегардад (м.
96 Конун).
Х,ангоми ичро нашудани созишномаи мусолиха,
кредиторхо хукук доранд, талаботхои худро дар хачми
пурра пешниход намоянд.
Кайд кардан зарур аст, ки дасткашии яктарафа аз
ичрои созишномаи мусолихаи мавриди амал карордошта,
манъ карда шудааст (к.1 м.96). Конуни ЧТ «Дар бораи
муфлисшавй»

195
 БО Б И 8
М АФ ХУМ , М А ЗМ У Н У М УХТАВО ВА Т А Ъ М И Н И
Х У К У К И И М ЕН ЕЧ М ЕН Т

§ 1. М афхум, мазмун ва намудхои менечмент

Тарчумаи тахтуллафзии истилохоти англисии

«management» ва «control» ба забони точикй бо се калима -
«рохбарй», «идоракунй» ва «назорат» ифода меёбанд.
Менечмент истилохи англисй буда, ба маънои
идоракунии истехсолот, мачмуи принсипхо, усулхо,
восита ва шаклхои идоракунии истехсолот фахмида
мешавад, ки ба максади баланд бардоштани самаранокии
истехсолот ва зиёд намудани фоида тахия ва татбик карда
мешавад1.
Менечмент низоми окилонаи идоракуние мебошад,
ки дар дарачаи баланди касбй бо истифода аз
дастовардхои илми муосир, аз кабили равоншиносии
ичтимой, сотсиология, молия, бонк, иктисодиёт, хукук ва
хамчунин илми техникаи компютерй ба амал бароварда
мешавад.
Менечер бошад аз истилохи англисии «manager» -
идоракунанда, рохбар бармеояд ва ба маънои
идоракунандаи касбй, мутаххасис оид ба идоракунии
истехсолот, сохибкор дар спорти касбй фахмида мешавад2.
Хамин тарик, аз руи мазмун истилохоти
«менечмент» ва «идоракунй» ва мувофикан истилохоти
«менечер» ва «рохбар» ба хам монанд бошанд хам, дорой
фаркиятхои муайян низ мебошанд.
Ду фаркияти асосии ин истилохотро кайд кардан
зарур аст.
Якум, амрикоихо истилохи менечментро барои
ифода намудани симои «менечер», яъне симои инсон,

'Ниг.: Словарь иностранных слов. М.: «Русский язык», 1989.

С.311.
2Ниг.: Ганиев Т. Б. Менечмент. Кисми 1. Душанбе «Ирфон», 2004.
С.31-91; хамон муаллиф Менечмент. Кисми 2.Душанбе «Ирфон»,
2004. С.9-94.
196
 субъекти идоракуние, ки дар баъзе ташкилот*о амал
менамояд, истифода менамоянд.
Дуюм, хангоми истифодаи истилохи «менечер»
пеш аз хама идоракунандаи касбие фахмида мешавад, ки
намояндай касби махсус будани хешро эхсос намуда, ба
сифати муханДис ё иктисодчии оддии ба идоракунй
машгулбуда, баромад намекунад. Хамзамон менечер
шахсе мебошад, ки тайёрии махсусро гузаштааст1.
Истилохи менечмент дар адабиётхои хукукй низ
мавриди тахлил карор дода шудааст.
Дар адабиёти хукукии хоричй зери истилохи
менечмент чунин раванди максадноки ташкилотро
меноманд, ки бо дастони шахсон муяссар мегардад.
Субъекти ин раванд ва симои марказии он менечер
мебошад.
Лугати бунёдии англисии Оксфорд ин истилохро
чунин тафсир медихад:
- хокимият ва санъати идоракунй;
- махорати навъи махсус ва малакаи маъмурй;
- тарз, услуби махсуси муомила бо одамон;
- макомоти идоракунй, вохиди маьмурй.
Максади менечмент - идоракунии фаъолияти
коллективи одамон, яъне дар низоми идоракунй шомил
намудани одамон мебошад. Дар маъхазхо кайд карда
шудааст, ки менечмент ба маъной оддй - ин махорати ба
даст овардани максадхои гузошташуда бо истифода аз
мехнат, акл ва ангезахои рафтори одамон мебошад.
Менечмент ба забони оддй - «идоракунй», яъне функсия,
намуди фаъолияте мебошад, ки ба рохбарй намудани
одамон дар ташкилотхои гуногун ба амал бароварда
мешавад.
Менечмент чунин навъи идоракуниест, ки пурра ба
талаботи инкишофи иктисодиёти бозаргонй чавобгу
мебошад. Менечмент падидаи бисёршохае мебошад, ки
хамаи равандхои хаёти дохилии ташкилот ва инчунин

'Ниг.: Евенко Л.И. Уроки американского менеджмента. Всту­

пительная статья к работе Мескон. М., Альберт М., Хедоури Ф.
Основы менеджмента. М .: 1992. С.6.

197
равандхои робитаи мутакобилаи он бо мухити атрофро
ифода менамояд.
Менечменти муосир на танхо идоракунй ва илм дар
бораи идоракунй мебошад, балки он хамчун омили
асосии баланд бардоштани самаранокии истехсолот,
чузъи асосии маданияти инсон бо таърих, назария,
анъана, воситахо ва амалияи худ мебошад.
Менечмент пеш аз хама барои идора намудани
фаъолияти хочагй, сохибкорй ва тичоратй равона карда
шудааст. Бо мурури замон ва бинобар дарки афзалиятхои
менечмент он ба хамаи сохахо ворид гардидааст. Х,амин
тарик, менечмент имруз на танхо дар фаъолияти хочагй,
балки дар фаъолияти сиёсй, бонкхо, китобхонахо, хукумат
ва хоказо истифода мешавад.
Менечмент иддао дорад, ки муваффакиятхои ба
дастовардаи чамъияти муосир хизматй бевоситаи у
мебошанд. Инкишофи босуръати истехсолот ба хизмати
менечмент алокаманд мебошад. То замоне, ки принсипхо ва
гояхои менечмент ба шуури одамон дохил нагардад,
инкишофи босуръатро тасаввур кардан мумкин нест.
Ба ибораи Питер Друкер дар хама чое, ки омилхои
иктисодй ва ба хусус маблагхоро ба истехсолот
мегузоштем, инкишофи босуръатро ба даст оварда
наметавонистем, вале дар холатхое, ки камтарин кувваи
менечментро бедор менамудем. ба инкишофи босуръат
ноил мегардидем.
Инкишоф ин пеш аз хама натичаи неруи инсонй
мебошад, на ин ки боигарии иктисодй. Истехсол намудани
неруи инсонй ва муайян намудани самти он вазифаи
асосии менечмент мебошад1.
Назариячиёни менечменти муосир се самти асосии
ин ходисаро чудо намудаанд:
1) менечмент - ин доираи ходисахое мебошад, ки
фаъолияти ташкил ва амалй намудани идоракунии
самараноки касбии олиро дар бар мегирад;
2) менечмент - ин илмест, ки ба тарзи назариявй
доираи калони муаммохоеро, ки бо фаъолияти берунаи

'Друкер П. Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы.

М.. 1992.
198
он алокаманд мебошанд, тахия менамояд. Менечмент -
фанни таълимй буда, донишхои муайянро ифода мекунад;
3) менечмент - ин иддаи одамоне мебошад,
фаъолияти ишора шудаи менечментиро ба амал
мебароранд.
Менечменти амрикой, чопонй, фаронсавй,
скандинавй, менечменти «Дженерал Моторос», ё ин ки
менечменти шуъбаи маркетинга ширкати «Нисан» ва
гайраро чудо намудан мумкин аст.
Агар менечментро ба хайси илм ва фанни таълимй
тахлил намоем, пас шаш кисмати асосии онро чудо намудан
мумкин аст, ки дар муддати се сол дар факултахои
иктисодии донишгоххои чахони муосир таълим дода
мешаванд.
Якум, менечменти истехсолот, ки чараён ва накши
асосии технологияи дар истехсолот вучуд доштаро
меомузад. Идоракунии истехсолот ба гайр аз интихоб ва
таъмини хусусиятхои асосии чараёни технолога, инчунин
муайян намудани хачми истехсоли махсулот ё расонидани
хизмат, пурра ба кор даровардани тачхизот ё чо ба чо
намудани одамон, ташкили таъмин бо маводхо, ашёи хом,
кисмхои эхтиётй, иттилоот дар бораи чойи истифодабарии
онхо ва гайраро дар бар мегирад. Максади асосии чараёни
мазкур таъмин намудани фаъолияти пурраи куввахои
истехсолй ва дар ин замина ба даст овардани фоида
мебошад.
Дуюм, менечменти молия. Вазифаи асосии ин
кисмаги менечмент тахлил намудани фаъолияти молиявй
- хочагии ширкат мебошад. Дар ин чо маълумотхои
гуногуне, ки нишондодхои арзишро муайян менамоянд,
тахлил карда мешаванд. Менечмент - кувваи асосии
харакатдихандаи ширкатхо мебошад, ки барои бехтар
намудани вазъи молиявии онхо кумак мерасонад.
Сеюм, менечменти иктисодиёт, яъне иктисодиёти
амалие, ки ба омузиши муаммохои мушаххас хавасманд
мебошад, аз чумла, танзими бозор, инкишофи истехсоли
махсулот, нархгузорй, фоида1, сахмиятхо, андозаи фоизи
бонкй ва гайра.

'Ниг.: Ганиев Т.Б. Менечмент. К^исми I. С.355-381.

199
 Чорум, менечмент - ин идоракунии вачх (ангеза,
еабаб, мак,еад) мебошад. Дар ин бахш дастовардах,ои
равоншиносии ичтимоии амрикой ва дигар мактабхои
чахонй омухта мешаванд.
Панчум, менечмент - ин маркетинг мебошад, ки
хамаи муаммохоро аз нигохи бозор ва вазъи ширкат
меомузад.
Шашум, менечмент - ин идоракунии инноватсионй
мебошад. Дар доираи он мачмуи масъалахое, ки бо
чорй намудани навоварихои илмй, илмй - техники то
ифодаёбии онхо дар шакли махсулот омухта мешавад.
Дар адабиётхо менечменти стратега, ташкилй,
молиявй, инноватсионй ва инчунин самтхои навтарини он -
реинжиниринг, контроллинг, менечменти таваккул,
менечменти иктисодиёти беруна ва гайрахоро чудо
мекунанд.
Менечменти стратега гуфта, баррасии батафсили
расмиятхои идоракунии стратегиеро меноманд, ки аз
бавучудой то амалигардонии гояхои стратегиро дар бар
мегирад. Гояхои менечменти стратега корхонаро ба он
водор месозанд, ки ба оянда нигох намуда, стратегияи
худро созад, дастовардхои асосй ва имтиёзхои
ракобатнокии худро муайян намояд, хатар ва тахдиди
стратегии хешро бархам дихад. Ба сифати кисматхои
таркибии менечменти стратега инхоро дохил кардан
мумкин аст:
- донистани стратегияи инкишофи хеш;
- махорати гирифтани таассурот аз тагйирёбии
вазъият;
-дар амал фаъолона чорй намудани сиёсати
тахиякардашуда;
- созмон додани дастаи (гурухи) хамфикрон дар
ширкат ва гайра.
Стратегия ба як катор амалхои ракобатй ва рафтори
муайяни корчалоние таксим мешавад, ки инкишофи
босамари ширкат ба онхо вобаста мебошад. Умуман
стратегия - ин накшаи идоракунии ширкат буда, барои
мустахкам намудани мавкеи он, конеъ намудани талаботи
истеъмолкунандагон ва ба даст овардани максадхои
гузошташуда, равона карда шудааст.

200
 Накшаи идоракунии ширкат аз чунин кисматхо
иборат мебошад: таъминот; истехсолт; молия; маркетинг;
кадрхо; тадкикоти илмй ва таъмини х,укукии функсияхои
мазкур.
Хар як кас дар накшаи стратеги чойи хешро
дорад. Интихоби стратега гуфта, алокаманд намудани
карори корчалониро бо харакатхои ракобатнок меноманд,
ки дар дохили ширкат чамъ карда шуда, ба як бугча
баста шудаанд. Ягонагии харакат ва муносибат стратегияи
чориро дар бар мегирад. Харакат ва муносибати наве, ки
дар мухокима карор доранд, боиси тагйирёбй ва
дигаргунишавии стратегияи чорй мегарданд1.
Менечменти ташкилй, гуфта ташкили механизми
идоракунии ширкатро мефахманд.
Менечменти ташкилй аз низоми амалхои
идоракунй, воситахо ва расмиятхое иборат мебошад, ки
барои амалй намудани функсияи ташкилй ва инчунин
назария ва амалияи менечмент равона карда шудаанд ва
ба афзалиятхои принсипхои умумигашкилй ва хал
намудани масъалахои умумиташкилй асос ёфтаанд.
Менечменти ташкилй инхоро дар бар мегирад:
- лоихакашй; созмон ва такомули сохтори ташкилй;
- таксимоти амики функсияхо;
- таксим намудани вазифахои ташкилй;
- ухдадорихо, хукук ва масъулияти кисматхои
сохторй ва ичрокунандагони алохида;
- мукаррар намудани алокамандии байни онхо;
- риояи амик коидахои мукарраргардидаи рафтор;
- кабул намудани карорхои идоракунй2.
Зери мафхуми менечменти молиявй идоракунии
чараёни молиякунонии фаъолияти сохибкорй фахмида
мешавад, ки дар муайян намудани талаботхои корхона ба
захирахои молиявй, чустучуй намудани сарчашмаи онхо,
мукаррар намудани тарзхои самараноки ба даст овардан
ва истифодабурдани онхо ба максади ба даст овардани
натичахои баландтарини нихоии фаъолияти сохибкорй ва
нихоят паст намудани хатари (таваккалй) сохибкорй,
фахмида мешавад.

'М уфассал ниг.: Ганиев Т.Б. Менечмент.Кисми 1. C.411-442.

'М уфассал ниг.: Ганиев Т.Б. Менечмент. Кисми 2.
201
 Фаъолияти сохибкориро бидуни таваккал тасаввур
кардан мумкин нест. Зиёда аз ин дар таърифи конунии
фаъолияти сохибкорй таваккал ба сифати яке аз
нишонахои асосии ин фаъолият эътироф карда шудааст,
бинобар ин менечменти таваккалро низ чудо менамоянд.
Такомули идоракунии таваккал - менечменти таваккал
мебошад.
Менечменти таваккал як сохаи асосии идоракунии
муосир мебошад, ки ба хусусияти фаъолияти менечер дар
шароити номуйаяни алокаманд буда, интихоби варианта
амалхои идоракуниро мураккаб мегардонад. Бо васеъ
гардидани доираи амалхои таваккал - менечментй, таваккал
ба сифати унсури зарурй ва нихоят ахамиятнокй
идоракунй мубадал гардида, заминаи мухимтарини
муваффакиятхои сохибкорй мебошад.
Менечменти таваккал мафхуми васеъ буда,
масъалахои гуногунро дар бар мегирад, ки амалан бо
хамаи чараён ва самтхои идоракунии фаъолияти сохибкорй
алокаманд мебошад.
Вазифаи асосии менечмент дар ин соха аз инхо
иборат мебошад:
-муайян намудани сохаи таваккалй баланд;
-тахия ва татбики чорахои пешгирикунанда;
-татбики чорахо оиди талофии муносиби он,
хангоми руй додани зарар;
- тахлил ва нешгирии таваккал.
Тадкикоти амалиявй нишон медихад, ки таваккалй
баланд дар холатхои гуногун чой дошта метавонад. Аз
чумла, хангоми кабул намудани карорхои нодурусти
идоракунй; аз чониби кормандон гайриканоатбахш ичро
намудани вазифахо; интихоби нодурусти ичрои вазифахо;
хатоии дурнамои маркетинг; аз чониби рохбарй ширкат
рад намудани таклифхои катъии менечер ва гайра.
Дар замони иктисодиёти бозаргонй, сохибкор дар
шароити ракобатнок мустакилона ва тахти таваккалй худ
фаъолият менамоянд. Бинобар ин, холати молиявии ояндаи
онхо пешгунашаванда ва пешбининашаванда мебошад.
Менечменти таваккал - низоми баходихии
таваккал, идоракунии он ва муносибати молиявие
мебошад, ки дар чараёни сохибкорй ба вучуд меояд.
Таваккалро бо истифода аз чорахои гуногун идора
202
намудан мумкин аст. Ин чорахо имконият медиханд, ки
фаро расидани ходисахои таваккулиро пешбинй намуда,
дар сари вакт чорахоеро татбик намоем, ки барои паст
намудани дарачаи он зарур мебошанд.
Дар адабиётхо менечменти инноватсионй ва самти
нави он инжинирингро чудо мекунанд.
Инноватсия - чараёни навкунии бахшхои гуногуни
сохибкориро дар бар мегирад. Инноватсия на танхо
навгонихои техникй ва технологи, бонкй, инчунин хама
гуна тагйирёбихо ва аз чумла, тагйирёбии таъмини
хукукии фаъолияти сохибкориеро, ки ба бехтар шудани
фаъолияти ширкат мусоидат менамояд (молхои нав,
хизматхои нав, шартхои бехтарин барон мичозон, аз
чумла нарх ва гайра)-ро дар бар мегирад. Чараёни
инноватсионй гуфта, такомули хамачонибаи доираи
гуногуни фаъолияти корхонаро меноманд, ки бо
назардошти фоиданокии хар як звено ба амал бароварда
мешавад. Хамаи навгонихо дар асосй тахлили бонизоми
бахшхои гуногуни фаъолияти ширкат чорй карда
мешаванд, ки ба сифати нишонаи мукоиса на ин ки
натичахои ба даст овардашуда, балки иктидори бозор
дар замони имруза баромад мекунад. Максади чунин
тахлил аз он иборат мебошад, кн ширкат то чи андоза
имкониятхои бозорро дар давраи муайян истифода
мебарад1.
Инжиниринг -аз истилохи англисии «engineering»
мебарояд ва ба маънои сохтан, лоихакашй, ташкил, огоз,
эчод, ихтироъ ва хоказо фахмида мешавад.
Инноватсияи самараноки идоракунии муоснр
реинжиниринг мебошад. Асосгузори назарияи
реинжинеринг М.Хамер ва Дж. Чампи мебошаьд, ки дар
рисолаи хеш «Реинжинеринги ширкат - манифест барои
револютсияи корчаллонй»,2 дар бораи ин навъи инноватсия
фикрхои чолибе иброз доштаанд. Онхо реинжинерингро
хдмчун азнавфахмии бунёдй ва азнавлоихакашии амики
Нараёни корчалонии ширкат барои ноил гардидан ба
Дастовардхои бехтарини нишондодхои асосии фаъолияти
онх,о, аз кабили, арзиш, сифат, дарачаи хизматрасонй,

Ниг.: Уткин Э. А. Асари зикршуда. С.146.

Муфассал ниг.: Ганиев Т.Б. Менечмент. К^исми 2.С.415-454.
203
суръати фаъолият, молия, маркетинг, низоми
созмондодашудаи иттилоотй мефахманд. Такомули ночизи
чараёни сохибкории ширкат, масалан, аз 10-100%, вале ба
таври катъй, масалан, ба даххо маротиба баланд гардидани
самаранокии онхо оварда мерасонад1
Реинжинеринг - ин бозсозии чараёни кории
ширкат мебош ад, ки барои бехтар намудани фаъолияти
ширкат равона карда шудааст.
Реинжинеринг ё аниктар «чараёни корчаллонии
реинжиниринг» гуфта, мачмуи усулхо ва воситахоеро
меноманд, ки барои кдтъиян бехтар намудани
нишондодхои фаъолияти ширкат бо рохи тахлил ва
азнавсозии лоихаи мавчудбудаи чараёни корчаллонй
равона карда шудааст.
Реинжиниринг аз ду кисмати асоси иборат аст:
якум, инжиниринга бозгаш т (баръакс, чаппа) ва дуюм,
инжиниринга бевосита.
Реинжиниринг - ин коркарди чараёнхои нави корй
(одатан дар асоси низомхои нави электронй) ба максади
бош итоб намудани таассуроти низоми корпоративй ва
тагйирёбии шартхои ба амал баровардани корчаллонй
мебошад.
Менечменти иктисодиёти беруна фаъолияти
идоракуние мебошад, ки барои тахия ва фаъолона амалй
намудани сиёсати хочагй дар бозори беруна ва инчунин
бозсозии хамаи мухити дохилии корхона мутобики
талаботхои тагйирёбандае, ки аз муносибатхои
иктисодиёти байналмиллалй мебароянд, равона карда
шудааст.
Мутахассисон кайд менамоянд, ки дар ибтидои
асри XXI чунин консепсияхои менечмент, аз кабили
истехсолоти «сари вакт» - ки принсипхои асосии онро
ширикати чопонии «Тайота» хануз дар охирхои солхои 70-
уми XX тахия намуда буд, яъне идоракунии хаматарафаи
сифаг ва чараёни корчалонй пахн гардида буданд.2

1 Ниг.: Оихман Е. Г.. Попов Е. В. Реинжиниринг бизнеса:

реинжиниринг организации к информационные технологии. М.:
1997. С.3.
2 Ниг.: Гейтс Билл. Кизнес со скоростью мысли. Как добиться
успеха в информационную эру. М.: 2001. С. 12.
204
 Агар дар солхои 80-ум хамаи масъалахоро сифат ва
дар солхои 90-ум реинжиниринга корчаллонй хал
мекарда бошад, пас консепсияи марказии дахсолаи
хозираро - «суръат» ташкил медихад. Дар ин чо хам
суръати тагйирёбии хусусияти корчаллонй ва хам
тагйирёбии хаёти истеъмолкунандагонро дар зери таъсири
нихоят зиёди иттилооти дастрас фахмидан зарур аст.
Суръати баландшавии сифати махсулот ва суръати
такомули чараёни корчаллонй боиси дигаргун шудани
хусусиятхои худи корчаллонй мегарданд.

§ 2. Функсия ва принсипхои менечмент

Зери мафхуми функсияи менечмент даврахои

заничараи идоракунй ё ин ки натичахои мобайнии
харакат ба максади муайянкардашуда фахмида мешавад.
Мухандиси фаронсавй Анри Файдлем (1841-1925)
панч функсияи умумии менечментро пешниход намуда
буд, аз чумла: банакшагирй; ташкилй; рохбари;
хамохангсозй ва назорат.
Бо мурури замон ин номгуй ба хаштод расид ва аз
инхо иборат мебошад:
1) банакшагирй, ки ба хайси асосй ибтидоии
менечмент баромад намуда максад ва самти фаъолияти
корхонаи созмондодашударо муайян мекунад;
2) кабул намудани карори идоракунй - масъалаи
асосии менечменти корчаллонй мебошад, чунки аз
дурустии он фаъолияти самаранок ва мавчудияти ташкилот
вобаста мебошад;
3) сохти ташкилй - идоракунии ширкат, ки аз
созмондихии макомотхои сохторй бо таксимоти окилонаи
мехнат, масъулият ва дар мачмуъ истифодаи самараноки
захирахои инсонй иборат мебошад;
4) пурра намудани штатхо. Менечменти корчаллонй
зиёдшави ва инкишофи коллективи содик ва донишмандро
дастгирй менамояд. Ширкати хуб дар он чое вучуд
дорад, ки дар он одамони хуб фаъолият менамоянд;
5) мубодилаи иттилоот. Дар идоракунй зарурати
нигохдории роххои кушоди робита вучуд дорад. Дар он
ширкатхое мухити бехтарини ахлокй вучуд дошта
метавонад, ки агар кормандони хешро доимо бо иттилооти
205
зарурй дар бораи фаъолияти ширкат огох; намоянд ва
инчунин фикри онхоро ба инобат гиранд;
6) хавасмандгардонй. Ифодаи он дар хавасманд-
гардонии кормандоне тачассум меёбад, ки тарзхои
самаранокй корро истифода менамоянд;
7) рохбарй. Менечерхо танхо дар он холатхое хамчун
сарвар эътироф карда мешаванд, ки агар услуби рохбарии
худро ба талаботхои замон мувофик гардонанд.
Дар адабиётхо чунин хусусиятхои менечер кайд
карда шудаанд:
а) идоракунанда; б) дипломат; в) сарвар; г) мураб
д) навовар; е) махлуки инсонй. Мутахассисони сохаи
менечмент чунин кайд мекунанд, ки менечери муосир -
чунин шахсе мебошад, ки аз низоми мураккаби сифатхои
ичтимоие, ки дар чараёни фаъолияти хаётй ба даст
овардааст, иборат мебошад;
8) назорат. Имконият медихад, ки натичахои
хохиширо бо натичахои ба дастоварда мукоиса намуда,
чорахои зарурии хамохангсозии онхоро татбик намоем1.
Назорат ин фаъолияти идоракуние мебошад, ки
вазифаи асосии онро баходихии микдорй ва сифатии
натичаи фаъолияти ширкат ташкил медихад. Ин функсия
тавассути чунин воситахо, аз кабили мушохида, тафтиши
хамаи тарафхои фаъолият, бахисобгирй ва тахлил ба амал
бароварда мешавад.
Дар ширкатхои пешкадами замони имруза усули
нави назорат, ки бо номи контроллинг машхур хает,
истифода бурда мешавад.
Контроллинг ба сифати низоми тахлил намудани
хаёти ширкат баромад намуда, аз ду кисмат иборат
мебошад:
- дар муддати кутохтарин - ба нишон гирифта
фоидаи муносиб;
-■ дар муддати дарозтарин нигохдории
муносибатхои мувофик бо мухити атроф.
Контроллинг гуфта, мачмуи усулхои очилй ва
стратегии менечмент, бахисобгирй, банакшагирй, тахлил ва
назоратро дар дарачаи нави инкишофи бозор меноманд,

■Ниг.: Ганиев Т.Б. Менечмент. Кисми 3. Душанбе. «Ирфон». 2006.

С. 3-300.
206
ки х;амчун низоми ягона барои ба даст овардани
максадхои стратегии ширкат равона карда шудааст.
Мукоисаи назорат ва контроллинг ба он хулоса
меорад, ки контроллинг ба назорати пешакй наздик
мебошад1.
Анри Файол низ якчанд принсипхои менечментро
кайд намудааст.У мегуяд, ки микдори принсипхо номахдуд
мебошанд. Хдмагуна коида ва воситахои маъмурие, ки
ташкилотхои ичтимоиро мустахкам ва ба амал
баровардани фаъолияти онхоро осон мегардонад ба хайси
принсипхои менечмент кабул карда мешаванд.
Тагйирёбии холати ашёхо боиси тагйирёбии коидахое
мегарданд, ки бо ин холатхо алокаманд буданд2.
Чунин присипхои менечментро пешниход намудан
мумкин аст:
1) таксимоти мехнат, чунки махсусгардонии мехнат
барои муваффакиятхои ташкилй зарур мебошад;
2) хокимият - хукукй фармон додан бояд бо
масъулият алокаманд бошад;
3) интизом - фармонбардорй ва хурматнамои
имконият медиханд, ки оромона мехнат намоем;
4) яккарохбарй - ба корманд бояд танхо як сардор
фармон дихад;
5) ягонагии самт - кувваи хар як кас бояд ба як
тараф равона карда шавад;
6) итоати манфиатхои инфиродй ба умумй - яке аз
масъалахои асосии идоракунии ширкат ва ба хам мувофик
гардонидани манфиатхои шахсй бо манфиатхои умумй
мебошад;
7) мукофотдихй - музди кормандон бояд ба сахми
мехнатии онхо мувофик бошад;
8) марказонидан - таъмин намудани мутаносибии
баробар байни мутамарказонй ва гайримутамарказони
истехсолот;
9) итоат - зердастон ухдадоранд, ки бидуни
нишондоди рохбар ба муомилот ворид нагарданд;

'Ниг.: Фольмут Хильмар Й. Инструменты контроллинга от А до

Я. М.: 1998.
2Ниг.: Файоль А. Общее и промышленное управление //
Управление - это наука и искусство. М.: 1992. С.21.
207
 10) тартибот - арзишхои моддй ва одамон бояд дар
Чойх,ои муайяни катъй карор дошта бошад;
11) боадолатй - натичаи накуй ва конуният буда ба
фармонбардорй ва риоя намудани конун (хушмуомилатгй)
оварда мерасонад;
12) устувор будани хдйат ва мух,лати ишгол
намудани мансаб аз чониби кормандон, ки ин барои бехтар
фахмидани вазифахои корй имконият медихад;
13) ташаббус - мустаккилона тахия ва ичро
намудани накшахо;
14) ягонагии хайати шахсии ширкат - харакати
муштараки кормандон - асосй ташкили муваффакият
мебошад.
Коллективи пуркувват, мегуяд Б.Гейтс, барои он
пуркувват хает, ки хама дар бораи гояи хар як кас фикр
мекунанд1.
Хар як принсипи овардашуда тахлил ва баррасии
мустаккилонаро талаб менамояд, аз чумла, аз нигохи
таъмини танзимнамоин хукукии онхо.
Функсия ва принсипхое, ки пешниход карда
шудаанд, аз тафтиши вакт гузашта, ахамияти худро дар
замони хозира низ нигох медоранд. Коидаи
пешниходнамудаи А. Файолв оид ба идоракунй, хамчун
чараёни бетанаффусе, ки аз банакшагирй огоз ёфта, бо
назорат анчом мепазирад, дар замони хозира низ вучуд
дорад.
§3. Таъмини хукукии менечмент

Дар адабиётхо кайд карда мешавад, ки менечмент

самтхои гуногун дорад, аз чумла, иктисодй, сиёсй,
ичтимой, молиявй, файласуфй, равоншиноей, техники ва
ташкилй2.
Мутаассифона, дар инчо накши хукук дар
менечмент, самти хукукии менечмент, назария ва амалияи
хукук дар менечмент кайд нашудааст. Олими рус Э.А.
Уткина яке аз параграфхои асари худро ба «Асосхои
хукукии корчаллонии Россия» бахшидааст.

'Ниг.: Гейтс Билл Асари зикрашуда. С.15.

2Ниг.: Уткин Э.А. Асари зикршуда С. 17.
208
 Иктисодчиён ва намояндахои илми идоракунй
накши х,укукро дар иктисодиёт умуман ба инобат
намегиранд, вале тачрибаи давлатхои мутараккии замони
имруза баръакси инро нишон медихад.
Бинобар ин гузориши масъала ва тахияи таъмини
хукукии менечмент масъалаи даврон мебошад. Менечмент
намуди махсуси фаъолияти касбй буда, барои ба даст
овардани натичахои муносиби фаъолияти хочагй дар
асоси татбики принсипхо, функсияхо ва усулхои гуногуни
ичтимой - иктисодй равона карда шудааст. Хдмин тарик,
менечмент кисмати эчодии хаёти зиндае мебошад, ки
татбики воситахои муайяни хукукиро такозо менамояд. Аз
чумла, муайян намудани холати хукукии ташкилот; сохтори
ташкилй-идоракунии он; функсияхои кисматхои сохторй;
холати хукукии менечер ва хоказо.
Ба тартиб даровардани фаъолияти дохилии
корхона, ширкат, ба низоми муайяни самаранок ва
мартаботи муназами дохили табдил додани муносибатхои
дохили шарти асосии муваффакияти фаъолият мебошад1.
Самти хукукии менечмент дар мустахкам намудани сохти
ташкилй - идоракунии корхона бо санадхои мёъёрй-
хукукии махаллй мебошад.
Бо назардошти хусусияти кориоративии менечмент
- самаранокии санадхои меъёрии локалиеро, ки дар
дохили корхона, ташкилот ва ширкат кабул карда мешавад,
фаромуш набояд кард. Бо ин санадхо холати хукукии
кисматхои сохтории дохилии ширкат, алокамандии байни
онхо; ухдадорихои мансабии кормандони сохторхои
дохили ва гайрахо мукаррар карда мешаванд2.
Таносуби менечмент ва хукук чун таносуби дигар
намудхои фаъолият бо хукук мебошад ва дар риояи
талаботи конуният тачассум меёбад. Менечмент хамчун
фаъолияти гуногунчабхаи инсоният бояд мувофики
талаботи конун ба амал бароварда шавад ва ба он

1 Ниг.: Могилевский С.Д. Органы управления хозяйственными

обществами: правовой аспект. М.2001
2Ниг.: Шиткина И.С. Локальное норматворчество коммерческих
организаций // Приложение к журналу «Хозяйство и право». 2002.
№3-4.

209
мухолиф набошад. Менечер дар фаъолияти амалии худ
бояд ба конунхо риоя кунад ва чун дигар шахрвандон дар
назди он масъул мебошад. Хамзамон нисбати у химоя ва
кафолатхои хукукие тадбик карда мешаванд, ки бинобар
машгул шудани у ба ин намуди фаъолияти касбй тахия
шудаанд ва инчунин у аз кафолатхои умумихукукй низ
истифода мебарад. Ин меъёрхо дар санадхои гуногуни
хукукй, аз кабили конунхое, ки ба шаклхои алохидаи
ташкили- хукуки фаъолияти сохибкорй, холати хукукии
макомотхои идоракунй, кодекси мехнатй ва гайрахо
бахшида шудаанд, дарч гардиданд. Ин санадхои меъёрй -
ХУКУКЙ ба максади хавасмандгардонии рухияи сохибкорй,
навоварй ва мустаккилият хавасманд менамоянд.
Низоми таъсири хукукро ба сохахои алохидаи
менечмент дар накшае, ки аз чониби мутахассисон
пешниход намуданд, мушохида намудан мумкин хает1.

§ 4 Накшаи сохибкорй

Нисбати хар як самти таъсири хукук ба сохахои

менечмент, имконият ва зарурияти ба амал баровардани
тадкикоти мушаххаси хукукй вучуд дорад, вале бинобар
мохият ва ахамияти накшаи - корчаллонй (бизнес - план) ва
хачми китоби дарсй хамин масъаларо ба сифати объекта
омузиш карор додем.
Зери мафхуми накшаи корчаллонй (бизнес - план)
хуччатеро мефахманд, ки дар корхона мустакилона тахия
ва тасдик карда мешавад ва нишондодхои асосии
ташкилй, иктисодй, молиявй, мехнатй ва гайраро, ки
шарти ояндаи истехсол ва фуруши махсулот, стратегия ва
тактикаи корхонаро дар шароити бозор дар бар гирифта,
муаммохои дар ин самт эчодшавандаро пешбинй ва тарзу
усулхои халл намудани онхоро пешниход менамояд.
Максади тахияи накшаи корчаллонй дар он зохир
меёбад, ки ба сохибкор ва рохбари корхона лавхаи

'Ниг.: Семь нот менеджмента. Настольная книга руководителя. М.:

1998; Право в системе менеджмента. План - проспект органайзера
«Правовое регулирование» СПб., 1998; Шестаков А.В.
Менеджмент и право. Курс лекций. М.: 2000.

210
нисбатан пурраи холати мавчудаи корхона ва имконияти
инкишофи он нишон дода мешавад. Хамзамон, дакик,
будани накшаи корчаллонй боиси ба вучуд омадани
боварии сармоягузорон нисбати боэътимодии сармояи хеш
ва рохбарй корхона мегардад.
Сифати накшаи корчаллонй бояд баланд бошад ва
боиси ба вучуд омадани боварии сармоягузорон нисбати
сохибкоре гардад, ки чунин накшаро пешниход намудааст.
Сармоягузорон бояд боварй пайдо кунанд, ки бо
мутахассисони баландихтисос сару кор доранд.
Чун коида накднаи корчаллонй ба мухлати 3-5 сол
тахия' карда мешавад ва чунин самтхоро дар бар
мегирад:
- тахлили бозор ва стратегияи маркетинг;
- стратегияи махсулотй;
- стратегияи истехсолоти;
- инкишофи низоми идоракунии корчаллонй ва
моликият;
- стратегияи молиявй (иктисодй).
Пас аз коркарди боэътимоди хамаи кисматхои
накшаи - корчаллонй хулосаи кутох тахия карда мешавад,
ки тавассути он накшаи корчаллонй маълум карда
мешавад. Хулоса, фишурдаи инкишофи ширкатро дар бар
гирифта, барои доираи васеи шахсон пешниход карда
мешавад. Бинобар ин шарт нест, ки онхо хамаи кисматхои
алохидаи накшаро, ки хамчун сирри тичоратй баромад
мекунад, донанд. Накшаи пурраи корчаллонй танхо ба
доираи махдуди шахсоне пешниход карда мешавад, ки
сазовори боварии ширкат мебошанд.
Гарчанде ки конунгузорй дар бораи фаъолияти
сохибкорй ухдадории бевоситаи корхонаро (сохибкорро)
оиди тахия намудани чунин накша мукаррар накарда
бошад хам, вале амалияи фаъолияти сохибкорй
зарурияти тахияи чунин хуччатро такозо менамояд.
Накшаи корчаллонй барои инхо зарур мебошад:
- ба худи сохибкор бинобар баходихй ба имконият
ва самаранокии созмондодани кори хеш, бахри ташкили
амикй он, бахо додан ба натичахои имконй ва харочотхо,
пешгирй намудани таваккул;
- ба хамкорони сохибкор - барои бахо додан ба
максаднокии гузоштани маблагхо ва сармоягузорй ба
211
сохторхои созмондодашудаи тичоратй, хангоми бастани
шартномахо;
- ба бонкхо ва дигар муассисахои кредита - барои
муайян намудани имконият ва ба максад мувофик будани
карзхои додашуда;
- ба ташкилотхои сугурта - хангоми сугурта
намудани таваккулхои гуногун;
- ба ташкилотхо - эмитентхо - хангоми тахия
намудани тархи когазхои кимматнок ва хоказо.
Тахияи накшаи корчаллонй имконият медихад, ки
ба тарзи касбй таклифи хусусигардонии моликияти
давлатиро асоснок намоем.
Накшаи корчаллонй хуччати хукукие мебошад, ки
боиси ба вучуд омадани хукук ва ухдадорихои муайяни
кормандони корхона (сохибкорон) мегардад.
Тавассути он:
- ваколати макомотхои идоракунй, менечерхо ва
кормандон муайян карда мешаванд;
- хамчун асос барои хал намудани масъалаи
сармоягузории маблагхо баромад мекунад;
- хангоми бастани шартномахо ба инобат гирифта
мешавад.
Нишондодхои накшаи корчаллонй хангоми бастани
карордодхои мехнатй бо рохбар ва менечерхо ахамияти
муайянкунандаи хукукй дорад. Нокобилии сохибкор ва
менечер барои амалй намудани накшаи корчаллонй
сабаби асосии катъ намудани карордоди мехнатй бо онхо
мегардад.
Дар санадхои меъёрй - хукукии локалй чараёни
тахия, тасдик ва ичрои накшаи - корчаллонй танзим карда
шудааст. Дар онхо шахсони мушаххасе нишон дода
шудаанд, ки барои тахияи кисматхои алохидаи он
масъул мебошанд, инчунин шакл ва усулхои иштироки
онхо дар ин кор; мухлати тахия; мухокима ва тасдик
намудани он аз чониби сохибкор ё ин ки молики амволи
корхонаи давлатй мукаррар карда мешавад.
Диккати махсус ба таъмини махфият ва нигохдории
сирри тичоратй дода мешавад, ки чунин маълумотхо ба
дасти ракибон нарасанд.
Нишондодхои тасдикгардидаи накшаи корчаллонй
ба кисматхои дохилй, яъне ичрокунандахо пешниход
212
карда мешаванд ва ба сифати асоси ташакулёбии накшаи
фаъолияти истехсолй-хочагии онхо баромад мекунанд.
§ 5. Х,олати хукукии менечер

Барои харчи бехтар намудани таъмини хукукии

менечмент зарур хает, ки таносуби байни истилохлои
«менечмент» ва «фаъолияти сохибкорй», «менечер» ва
«сохибкор»-ро муайян намоем. Чунки фаъолияти
сохибкорй бахши бо ХУКУК танзимшудаи ичтимой -
иктисодй мебошад.
Дар муайян намудани ин таносуб алокамандии
сохибмулк ва сохибкорй дар асоси карордод (рохбарй
корхона) ва менечерхо, ки хар як кадоми онхо ваколат ва
ухдадории муайянро барои мукаррар намудан ва
танзимнамоии асосхои ташкили - идоракунии фаъолияти
сохибкорй доро мебошанд. Ин ба ду омили асоси
алокаманд мебошад:
Якум, бо муайяншавии ба охир расидаи чудо
намудани моликият аз назорати бевосита ба он; дутом,
бо нисбаган мустакил гардидани доираи ташкили -
идоракунии алохида нисбат ба мазмуни фаъолияти он.
Алохидагии нисбии охирин дар мазмуни ин
фаъолият, тарзу воситахои истифодашаванда (ин хам ба
сохаи истехсолй ва хам ба сохаи савдо ва карз дахл
дорад) то дарачаи муайян бо мазмуни фаъолияти моддй,
ё ин ки истехсолй - технологии корхона, муайян. карда
шудаанд.
Хусусияти асосии ташкилот дар он тачассум
меёбад, ки дар он хамеша муносибати байни шахсон,
фардхо чой дорад. Бинобар ин аз мазмуни чараён танхо
як максади он бокй монда, бокимондаи онхо бесимо
мебошанд.
Максад бо роххои гуногун, яъне бо роххои
мувофикагардонии сохторхои ташкилии гуногун, гуногунии
ухдадорихо ва хоказо ба даст оварда мешавад.
Ахамияти сохти ташкилй дар мувафакияти
сохибкорй дар солхои 50-60 асри XX мукаррар карда шуд
ва ин давраро давраи ташкилот низ меномиданд.
Молик функсияи идоракуниро ба сохибкор дар
асоси карордод пешниход намуда, чун коида, масъалаи
ташкили идоракунии истехсолот ва фуруши махсулотро
213
муайян намекунад, зиёда аз ин молик функсиях,ои худро
ба сохибкор пешниход намуда, амалан хукуки дахолати
очилонаи хочагиро ба фаъолияти корхона ва идора
намудани он аз даст медихад, бо истиснои холатхое, ки
бо хуччатхои таъсисй ё ин ки карордод мукаррар карда
шудаанд.
Сохибкор дар асосй карордод на танхо хукук
дорад, балки ухдадор аст, ки чараёни истехсолотро
ташкил ва идоракунии самаранокй онро таъмин намояд.
Ичро накардани ин ухдадорй асосй хукукии бекор
намудани карордод мегардад.
Менечерхое, ки идоракунии сохахои алохидаи
истехсолотро ба амал мебароранд низ ухдадоранд, ки ба
тарзи дахлдор идоракуниро ташкил намоянд ва дар
худуди ваколатхои худ мустакилона ва мутобики шартхои
карордодхои басташуда фаъолият намоянд.
Максади асосии менечмент ба даст овардани
фоида, бо рохи татбик намудани низоми окилонаи
идоракунй мебошад1. Бинобар ин менечмент бо
фаъолияти сохибкорй дар алокаи нихоят наздик карор
дорад.
Хамзамон мухаккикони менечмент фаркияти ин ду
истилохро низ чудо намудаанд.
Истилохи «сохибкор» чуноне дар боби 3 китоби
мазкур кайд намуда будем аз чониби иктисодчии фаронсавй
Кантилона дар ибтидои асри XVIII иброз шуда буд. Дз
хамон давр ин чониб ин истилох инсонеро дар назар
дорад, ки ба худ таваккали ташкили корхонаи нав,
акидаи нав, моли нав ё ин ки хизмати навро ба души худ
мегардад. Бояд тазаккур дод, ки истилоххои «сохибкор» ва
«менечер» синоним нестанд2.
Л.И. Евенко зимни тафсири ин калимахо мегуяд, ки
корчаллон ва менечер монанд буда наметавонад.
Корчаллон ин шахсест, ки «пул карда» метавонад, яъне
маблагхои худро дар муомилот гузошта даромад ба даст
меорад. Ин одами кордонест, ки дар итоати у хеч кас нес

'Муфассал ниг.: Ганиев Т.Б. Менечмент. Хиради рохбари. К..4.

Душанбе «Ирфон». 2007.
2Ниг.: Мексон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы
менеджмента. М.: 1992. С.44.
214
ё сохибмулки калонест, ки ягон мансаби доимро дар
ташкилот ишгол накардааст, вале дорандаи сахмияхо
буда, хамчун аъзои раёсат баромад мекунад. Менечер
бошад, хатман мансаби доимй дорад ва дар итоати у
одамон к,арор доранд.
Сохибкорй дар бештари мавридхо аз шахсияти
инсони сохибкор вобаста мебошад. Фаркияти байни
менечер ва сохибкор нихоят калон мебошад. Менечер
хамеша майл ба суи услуби бюрократии рохбарй дорад,
вале онхо бо мурури замон бинобар майл доштан ба
услуби сохибкории идоракунй бартараф карда мешаванд.
Ин мухолифатро танхо ширкатхои калон халлу фасл
намудаанд.
Асоси менечментро омили инсонй ташкил медихад,
ки дар донистани кори худ, махорати ташкил намудани
мехнатй коллективй, хавасмандй барои инкишоф ва
фаъолияти эчодй тачассум меёбад.
Таносуби истилохи «менечер» ва «сохибкор» нихоят
тагйирёбанда мебошад. Чунки хамаи сохибкорон дар
ташаккулёбии максад ва идоракунии корхона ё ташкилот
фаъолона иштирок менамоянд, ки хамин онхоро
менечер хисобидан мумкин аст.
Дар натичаи пурзур гардидани накши ташкилот
менечер ба симои намоёни хар як корхона табдил меёбад,
чунки дар бештари мавридхо тавассути у функсияи
сохибкорй - навовар амалй гардонида мешавад. П.Друкер
дар бораи муносибаги менечер ва сохибкор чунин кайд
мекунад, ки албатта менечер ба маънои том сохибкор
буда наметавонад, вале сохибкор, хамеша бояд камтарак
менечер бошад. Хдмзамон менечере, ки функсияи
сохибкорро ичро карда наметавонад, менечерй бад
мебошад.
Бо вучуди ин дар бисёр мавридхо чунин сифатхои
сохибкор, аз кабили таваккалй шахсй, иртибот ба
имконияти молиявй ва хохиши дуру дароз ва суботкорона
бидуни исгирохат мехнат намудан маънои онро надорад,
ки ин шахе махорати идоракунии самараноки ташкилотро
доро мебошад. Баъзе аз сохибкорон умуман кобилияти ичро
намудани функтсияи идоракуниро, аз кабили ба накшагирй,
ташкилотчигй ва назоратиро надора.нд. Муаллифон
хусусиятхои сохибкорй пешкддам ва менечерй
215
пешкддамро мукоиса намуда ба чунин хулоса омадаанд,
ки рохбарони нешкадам кобилияти ворид намудани
муташакилиро дар холати гайримуташакилй дошта,
мохияти ташкилотчигии худро мебинанд. Чунин рохбарон
кобилияти кабул намудани карори дахлдоррро доро
мебошанд, вале чунин сифат дар сохибкорон дида
намешавад. Хамзамон рохбари пеищадам нисбати
хокимият муносибати мусбй дорад. Сохибкор аз руи
хусусияти худ хохиши эътироф ва итоати хокимиятро
надорад ва нокобилии худро барои дар зери итоати рохбар
кор кардан нишон медихад, ки натичаи он рох надодан ба
чунин холат мебошад.
Бинобар ин ачоиботе вучуд надорад, ки агар
сохибкорй бомахорат на он андоза менечери хуб
бошад1.
Менечер одамест, ки кори дигаронро идора
менамояд ва барои натичахои он шахсан масъул аст.
Менечери хуб дар ичрои кор тартиботи муайнро чорй
менамояд. Алокаи хешро бо зердастон дар асосй омилхо ва
дар худуди максадхои мукарраршуда баркарор менамояд.
Менечерхо ба даст овардани максадро бо
зердастон бо рохи назорат намудан ба рафтори онхо ва
эътино намудан ба хар як дуршавии онхо аз накшаи
истехсолй, таъмин менамоянд2.
Истилохи «менечер» нихоят пахншудааст ва
нисбати инхо истеъмол карда мешавад:
- ташкилотчии намудхои мушаххаси кор дар
худуди кисматхои алохида ё ин ки гуруххои барномавии
максаднок;
- умуман рохбари корхона ё ин ки кисматхои
алохидаи он (шуъба, шуъбача, раёсат ва г.);
- рохбарро нисбати зердастон;
- сардори дарачаи дилхохи идоракуние, ки корро
ташкил намуда, усулхои муосири идоракуниро истифода
менамояд.
Хусусиятхои хоси бозор, аз кабили, таваккал ва
номуаянии вазъият аз менечер мустакилият ва
масъулиятро барои чустучуйи ва кабули карорхои

1 Ниг.: Мескон М.Х. ва дигарон. Асари зикршуда. С.46.

2 Ниг.: Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент. С.478- 479.
216
мохиронаи ташкилй ва илмй-техникй оиди навоварихо,
такозо менамояд.
Ба менечер талаботхои баланди касбие пешниход
карда мешавад, ки онхо дар санадхои меъёрй мустахкам
гардида, холати хукукии менечерро муайян менамоянд.
Хукук, ва ухдадорихои мушаххаси менечер инчунин бо
шартнома (карордод)-е, ки байни корхона ва рохбарй он
баста мешавад, муайян мегарданд. Мувофики шартнома
рохбарии фаъолияти истехсоли хочагии корхона ба
зиммаи менечер гузошта мешаванд. Ба гайр аз хукук ва
ухдадорихое, ки дар санадхои меъёрй-хукукй нисбати
менечер пешбинй шудаанд, дар адабиётхои хукукй ба як
катор талаботхо нисбати онхо ишора меравад, аз чумла:
- доштани дониши умумй дар сохаи идоракунии
корхона;
- босалохиятй дар масъалаи технологияи
истехсолй дар он coxae, ки ширкат фаъолият
менамояд;
- доштани на танхо тачрибаи маъмуриятчигй,
балки инчунин тачрибаи сохибкорй, махорати омухтани
холати бозор, ташаббускорй ва аз нав таксим намудани
захирахои ширкат дар сохахои нисбатап фоиданок;
- кабул намудани карорхои асоснок ва бо салохияг
дар асоси мувофика намудани онхо бо рохбарони зинаи
поёнй ва кормандон ва таксимоти вазифахо ва иштироки
хар як кадоми онхо дар ичро намудани онхо;
- мавчуд будани тачрибаи амалй ва дониши кофй
дар сохаи тахлили холатхои иктисодй дар бозорхои
асосй, ё ин ки чузъхои бозоре, ки ширкат фаъолият дорад,
ё ин ки мехохад фаъолият намояд;
- махорати тахлил намудани фаъолияти ширкатхои
ракиб;
- махорати пешбинй намудани самтхои инкишофи
талаботи бозор, хусусияти талабот, чорахои танзими
давлатии иктисодиёт дар кишвари худ ва дигар
кишвархо, дар бозорхое, ки ширкат хохиши нигохдорй
ё пурзур намудани сахми худро дорад.
Талаботи мухимтарине, ки менечер бояд чавобгуй
он бошад ин махорати идора намудани одамон мебошад.
Аз чумла:

217
 - ба таври комил донистани зердастони бевоситаи
худ, аз кабили, кобилият ва имконият онхо оиди ичро
намудани корхои супоришшудаи мушаххас;
- донистани шартхое, ки кормандро бо корхона
алокаманд мекунанд; хифзи манфиатхои онхо дар асосй
адолат;
- бартараф намудани кормандони нокобил ба
максади нигох доштани ягонагй ва таъмин намудани
устувории фаъолияти ширкат.
Иктисодиёти бозоргонй ба идоракунандае эхтиёч
дорад, ки нисбати кор эчодкорона муносибат намуда бо
иттилооти зарурй мучаххаз мебошад, мохирона захирахоро
истифода намуда, самаранокии фаъолияти ширкатро
таъмин менамоянд.
Омили тагйирнопазири менечмент дар он зохир
меёбад, ки бояд хар як менечер донад, ки ширкат дар
шароити иктисодиёти бозоргонй фаъолият менамояд ва
бинобар ин пурра аз бозор вобаста мебошад1.
Хамзамон, ширкате, ки бо туфайли кормандони
худ арзи вучуд дорад бояд нисбати конеъ намудани на
танхо талаботхои хаётии мизочон - истеъмолкунандагон,
балки инчунин кормандони худ, бахусусус рохбарон
(менечер)-и худ, ки аз онхо охири охирон гулгулшукуфии
ширкат вобаста аст, кушиш намояд.

'Ниг.: Герчикова И.Н. Менеджмент. М.: 1997. С.33-34.

218
 БОБИ 9
Т А Н ЗИ М И ДАВЛАТИИ ФАЪОЛИЯТИ СОХИ БКО РЙ

§ 1. Мафхум ва максади танзими давлатии фаъолияти

сохибкорй

Дар байни функтсияхои давлат - функтсияи

иктисодии он чойи асосиро ишгол менамояд. Матлаби
асосий ин функтсияро фарохам овардани шароити зарурии
рушди бемайлони муносибатхои иктисодй, аз чумла коидаи
умумии фаъолияти иштирокчиёни ин муносибатхо ташкил
медихад. Накши давлат дар ин самт вобаста ба даврахои
инкишоф гуногун мебошад.
Зарурати объективии танзими муносибатхои
бозаргонй ба махдудияти имкониятхои ин навъи иктисодиёт
дар истехсол намудани молхои чамъиятй тачассум ёфта,
асоси фаъолияти давлатро дар ин сохаи иктисодиёт ташкил
медихад. Еа молхои чамъияти одатан инхо дохил карда
мешаванд: низоми миллии маориф, сихагии омма, мудофиаи
давлат, мухити атроф, таъмини тартиботи чамъиятй,
иктисодй ва хоказо. Бо ёрии давлат аз нав таксимкунии
неъматхои моддй ба амал бароварда мешавад. Инчунин
давлат дар мухайё намудани мухити ракобатноки иктисодй,
иттилоотй, кам намудани окибати манфии фаъолияти
сохибкорони алохида, сахми босамари худро мегузорад.
Танзими давлатии иктисодиёт дар асоси сиёсати
иктисодии давлат ба амал бароварда мешавад. Бинобар
хаммаъно хисобидани истилохоти «танзими давлатии
иктисодиёт» ва «сиёсати иктисодии давлат» нодуруст
мебошад1.
Сиёсати иктисодии давлат туфта, самтхои асосии
фаъолияти давлатро дар сохахои иктисодиёт меноманд.
Танзими давлатии иктисодиёт бошад, фаъолияти давлат дар
симои макомотхои он мебошад, ки бахри амалй намудани
сиёсати иктисодии давлат бо истифода аз усул, восита ва
шаклхои махсус равона шудааст.

'Ниг.: Экономика. Учебник. М.: 1995. С. 261.

219
 Бояд тазаккур дод, ки вучуд надоштани сиёсати
амики иктисодии пешгуишаванда, норасогии асосие
мебошад, ки ба самаранокии танзими давлатии бозор халал
мерасонад.
,. Дар замони хозира сиёсати иктисодии давлат дар як
катор хуччатхо тачассум ва мустахкам мегардад, ки дар
байни онхо Паёми харсолаи Президенти Чумхурии
Точикистонро ба Мачлиси Олй1, Консепсияи рушди
сохибкорй дар Чумхурии Точикистон то солхои 2015,
барномахои рушди иктисодй ичтимой ва гайрахоро
номбар кардан мумкин аст.
Сатхи дахолати давлат ба иктисодиёт, ба
муносибатхои бозаргонй - бузургии таъгирёбанда буда, аз
омилхои гуногун вобаста мебошад. Дар замони гузариш аз
иктисодиёти навъи сотсиалистй ба иктисодиёти навъи
бозаргонй накши танзими давлатй бинобар дигаргун
шудани «коидахои бозй», таъгирёбии асосхои хукукии
фаъолияти субъектхои бозор, мукаррар намудани назоратй
риояи манфиатхои чомеа ва субъектхои алохида, меафзояд.
Хамин тарик, дарачаи танзими давлатии иктисодиёт аз
холати вокей ва мушаххаси бозор дар зинаи муайяни
тараккиёти муносибатхои бозаргонй вобаста аст.
Танзими давлатй бо асосхои гуногун тасниф карда
мешавад, аз чумла, вобаста ба дарачаи таъсиррасонии
давлат ба ин ё он сохаи хочагии халк ё кисматхои бозор.
Вобаста ба ин асос се дарачаи танзими давлатии
иктисодиётро чудо намудан мумкин аст:
дарачаи баландтарини танзими давлатии
иктисодиёт;
- дарачаи миёнаи танзими давлатии иктисодиёт;
- дарачаи пасттарини танзими давлатии иктисодиёт.
Дарачаи максималии танзим чунин маъно дорад, ки
зимни он аз микдори зиёди воситахо ё аз тамоми воситахои
танзими дахлдори давлатй истифода бурда мешавад. Чунин
реча нисбати монополияи табий мукаррар карда шудааст.
Дарачаи минималии танзими давлатй нисбати фаъолияти
сохибкории эчодй гатбик карда мешавад.
Танзими давлатии иктисодиётро вобаста ба худуди
тадбики ин ё он воситахои танзими низ тасниф кардан

1 Ниг.: Шахриёр. 9 май соли 2007, №17-18.

220
мумкин аст. Вобаста ба ин асос танзимнамоии давлатии
иктисодиётро дар сатх,и марказ ва махаллхо чудо намудан
мумкин арт. Дигар намудх,ои тасниф низ вучуд дошта
метавонанд.
Сохибкорй! хамчун истилохи мустакил ва предмети
тахкик ба сифати сохаи таъсиррасонии давлат ва иктисодиёт
баромад мекунад. Мохиятан давлат тавассути хукук
муносибатхои чамъиятиеро, ки хангоми ба амл баровардани
фаъолияти сохибкорй ба вучуд меоянд, танзим менамояд.
Бинобар ин, махз дар доираи фаъолияти сохибкорй шакл ва
воситахои махсус, аз чумла, воситахои хукукй бахри танзими
иктисодиёти бозаргонй тадбик, карда мешаванд.
Мутахассисони сохаи хукукй маъмурй кайд
менамоянд, ки дар байни идоракунии давлатй ва танзимй'
давлатй мохиятан фаркияти куллие вучуд надорад.
Хамзамон, аз руи мохияти худ танзимнамой унсури зарУрии
фаъолияти идоракунии давлат, яке аз функтсияхои асосии он
мебошад. Ба маънои одцитарин танзимнамой Дар итоат
намудан ба тартиботи муайян, дар танзимнамоии ин ё он
харакат тачассум меёбад1. Вале ба хулосае, ки хамаи
нишонахои идоракунй ва танзимнамой якхелаанд розй
шудан нихоят мураккаб аст2.
Идоракунии давлатй дахолати мустаким ва
бевоситаи макомотхои давлатй ба иктисодиёт бо истифода
аз усулхои маъмурии танзимро меноманд. Танзими давлатй
бошад, имконияти истифода намуданро аз микдори зиёди
восита ва фишангхо, аз чумла усулу восйтахои
гайримустакими танзимнамоии муносибатхои бозоргонй
дар назар дорад. Бинобар ин, танзими давлатй нисбат ба
идоракунии давлатй истилохи васеътар мебошад.
Усулхои гайримустакими танзими иктисодиёт ба
сифати усулхои асосии танзими иктисодиёти муосир бо дар
назардошти накши худтанзимкунандаи бозор баромад
менамоянд. Вале ин маънои аз усулхои маъмурй, усулхои
мустакими танзимй, ки хоси идоракунии давлатй мебошанд,
даст кашиданро надорад, чунки хусусияти худтанзимнамоии

'Ниг.: Алехин А.П., Кармолицкий А.А., Козлов Ю.М.

Административное право Российской Федерации. Учебник. М.:
1998. С. 20.
2 Ниг.: Алехин А.П. ва дигарон. Асари зикршуда. С. 20-21.
221
бозор тамоми талаботхои чомеаи муосир ва иктисодиёти
тамоюли ичтимой доштаро конеъ карда наметавонад.
К^айд намудан зарур аст, ки истилохи «идоракунии
давлатй» дар Конститутсияи амалкунандаи Чумхурии
Точикистон истифода нашуда, мохиятан ба истилохи
«хокимияти ичроия » иваз карда шудааст.
Бинобар ин, дар адабиётхои хукукй таклифи
истифода аз истилохи таъсиррасонии давлат ба иктисодиёт
пешниход карда шудааст, ки хам идоракунии давлатй
тавассути усулхои мустакими танзими муносибатхо ва хам
танзими давлатй бо истифода аз усулхои гайримустакимро
дар бар мегирад1. Азбаски дар адабиётхои хукукй ва
санадхои меъёрй - хукукй истилохи «танзими давлатй» вучуд
дорад, истифодаи он ба максад мувофиктар мебошад.
Максади танзими давлатй дар сохаи иктисодиёт, хал
намудани як катор вазифахои мушаххасро дар назар дорад,
ки бахри амалй намудани функтсияхои иктисодии давлат
заруранд. Ба сифати максади асосй мухайё намудани
шароити бехтарини инкишофи иктисодй ва сохибкорй дар
зиннаи мушаххаси инкишофи чомеа баромад менамояд.
Максади асосй тавассути корхои зерин, аз чумла,
баробар намудани доираи иктисодй, таъмин намудани
инкишофи босуботи иктисодй, муомилоти пулй, таъсиси
мухити ракобатнок, таъмин намудани шугли ахолй, нарххои
устувор ва гайрахо ба даст меояд. Функтсияи иктисодии
давлат бо рохи хал намудани вазифахои мушаххасе, ки дар
натичаи ба даст овардани максадхои гузошташуда ба вучуд
меоянд, ичро карда мешаванд.
Яке аз функтсияхои асосии давлат дар сохаи
фаъолияти иктисодй мухайё намудани заминай хукукии
фаъолияти самараноки бозор ва инчунин мукаррар
намудани коидахои устувори бозор мебошад.
Таъмини хукукии танзими давлатии фаъолияти
сохибкорй гуфта, шакли хукукй бахшидан ба воситахоеро
меноманд, ки тавассуташон танзимнамой ба амал бароварда
мешавад. Ба сифати шаклхои хукукии танзими давлатии
иктисодиёт конун ва санадхои зерконунй, аз чумла
фармонхои Президенти ЧТ, карорхои Хукумати ЧТ,
санадхои меъёри хукукии вазорату муассисахо ва санадхои

1 Ниг.: Предпринимательское право РФ. М.: 2006. С. 400.

222
меъёрии локалй баромад мекунанд. Санадхои судй низ дар
танзим ва хифзи хукук ва манфиатхои конунии сохибкорон
накши муайянро ичро мекунанд, вале ба сифати сарчашмаи
хукук баромад карда наметавонанд.
Мухайё намудани заминаи хукукии сохибкорй,
Конунгузорй дар бораи фаъолияти сохибкорй чараёни
нихоят мураккабе мебошад, ки аз худуди хукукй сохибкорй
берун мебарояд. Бидуни заминаи дахлдори хукукии
фаъолияти сохибкорй фаъолияти самаранокй иктисодй ва
сохибкориро тассавур кардан нашояд.
ХУКУК аз як тараф, воситаи мустакили ба амал
баровардани функтсияи иктисодии давлат ва аз тарафи
дигар, воситаи мустакили танзими иктисодиёт дар баробари
дигар воситахои иктисодй ва маъмурй баромад мекунад.
Дар замони хозира кайд кардан зарур хает, ки
заминаи дахлдори асосхои хукукии танзимнамоии давлатии
иктисодиёт вучуд доранд. Мутаассифона, тачрибаи
фаъолияти конунэчодкунй бо рохи тахия ва кабул намудани
конунхое равона карда шудааст, ки ба танзимнамоии
давлатии сохахои алохидаи фаъолияти хочагй бахшида
шудаанд. Масалан: Крнунхои ЧТ «Дар бораи танзими
давлатии фаъолияти тичоратии хоричй»; «Дар бораи
энергетика»; «Дар бораи наклиёт»; «Дар бораи хочагии
дехконй (фермерй)»; «Дар бораи химоя ва дастгирии
давлатии сохибкорй дар ЧТ»; «Дар бораи кооперативхои
истехсолй»; «Дар бораи корхонахои давлатй»; «Дар бораи
ичозатномадихй ба баъзе намудхои фаъолият»; «Дар бораи
танзими давлатии хосилхезгардонии заминхои таъиноти
кишоварзй» ва гайрахо.
Бояд тазаккур дод, ки дар конунгузории муосир мафхуми
танзими давлатй дода нашудааст. Аз чумла, дар конуни ЧТ
«Дар бораи танзими давлатии хосилхезгардонии заминхои
таъиноти кишоварзй» аз 15 июли соли 2004 бо тагироту
иловахои соли 2007 таърифи танзими давлатии хосилхез­
гардонии заминхои кишоварзй доданашуда, танхо самтхои
асосии танзими давлатии фаъолият дар ин самт оварда
шудааст:
1) тахия ва кабули санадхои меъёрии хукукй дар сохаи
Хосилхезгардонии заминхои таъиноти кишоварзй ва
назорати риояи санадхои мазкур;
2) амалй намудани сиёсати сармоягузорй дар сохаи
223
хосилхезгардонии заминхои таъиноти кишоварзй;
3) идоракунии давлатй дар сохаи хосилхезгардонии
заминхои таъиноти кишоварзй.
Тамоюли инкишофи конунгузории чориро дар бораи
фаъолияти сохибкорие, ки бо танзимнамоин давлатии
сохибкорй алокманд аст кайд намуда, инчунин самти дигари
инкишофи конунгузории ин муносибатхоро низ чудо кардан
зарур аст. Мохияти ин самги инкишофи конунгузорй дар он
ифода меъёбад, ки дар санадхои меъёрие, ки намудхои
алохидаи сохибкориро танзим менамоянд, меъёрхои алохида
ё кисматхои алохидаеро дар бар мегиранд, ки ба
танзимнамоин давлатй бахшида шудаанд. Масалн, Конун
дар бораи реклама. Х,амаи ин конун аз меёрхои дорой
хусусияти хукукй умумй иборат мебошад, ки талаботхои
хокимиятии давлагро ба иштирокчиёни ин муносибатхо дар
бар мегирад.
Заминахри хукукии дахлдоре, ки тадбики воситахои
танзимнамоин давлатии иктисодиётро пешбинй мекарда
бошанд, самти бартариятноки инкишофи конунгузорй ба
маънои васеъ фахмида мешавад. Масалан, созмон додани
заминаи зарурии хукукй барои татбики чунин воситахои
самараноки танзимнамоин давлатии иктисодиёт, аз кабили
нархгузорй, ба накшагирй нихоят зарур мебошанд.
Пас аз созмон додани асосй хукукй барои тадбики
самараноки воситахои алохидаи танзимнамоин давлатй,
чамъбаст намудани тачрибаи тадбики онхо, масъалаи кабул
намудани санади асосии конунгузориеро, ки асосй
танзимнамоин давлатии иктисодиётро ташкил медода
мебошад, гузошта хохад шуд. Мусаллам, хает, ки чунин
санади асосй Кодекси сохибкорй мебошад, ки кисмати
алохидаи он ба танзимнамоин давлатии иктисодиёт бахшида
хохад шуд1.
Микдори зиёди субъектхое вучуд дорад, ки дар
ташаккулёбии сиёсати иктисодии давлат ва амалй намудани
он бо рохи танзимнамоин давлатии иктисодиёт ширкат
меварзанд. Бинобар ин байни субъектхои фаъолияти
сохибкорй ва субъектхое, ки дар ташаккулёбй ва амлй
намудани сиёсати иктисодии давлат ширкат менамоянд,
фаркияти куллй вучуд дорад.

'Ниг.: Предпринимательское право РФ. М.: 2005. С. 402-403.

224
 Ташкилотхои тичоратй ва гайритичорагие, ки
фаъоляти сохибкориро ба амал мебароранд, бечунучаро ба
сифати субъектхои муносибатхое баромад менамоянд, ки бо
ба амал баровардани сиёсати иктисодии давлат алокаманд
мебошанд. Вале доираи субъектхои танзимнамоии давлатии
иктисодиёт нисбат ба субъектхои фаъолияти сохибкорй
васеътар мебошад. Ба сифати субъектхои сиёсати иктисодии
давлат ва танзими иктисодии давлат макомотхои се шохаи
хокимият аз чумла, макомоти конунгузор, ичория ва судй
дохил мешаванд.
Хамаи шохахои хокимияти давлатй дар якчоягй
сиёсати иктисодии давлат ва танзимнамоии иктисодиро ба
амал мебароранд. Бидуни кабул намудани конунхое, ки
барои танзимнамоии унсурхои алохидаи бозор, аз кабили,
мол, молия, мехнат ва гайра равона карда шудаанд,
имконияти амалй намудани сиёсати иктисодии давлат вучуд
надорад. Хокимияти судй бахри химоя намудани хукук ва
манфиатхои к,онунии сохибкорон фаъолият менамояд.
Накши мухимро дар ташаккулёбй ва амалигар-
донидании сиёсати иктисодии давлат, иттиходияхои
чамиятй ва дигар ташкилотхои гайритичоратие, ки дар
асоси манфиатхои умумй дар ин ё он сохаи фаъолияти
сохибкорй созмон дода мешаванд, ичро мекунанд. Масалан,
ассотсиатсияхои хочагихои дехконй, иттиходи
сугуртакунандагон ва гайра.
Иттиходияхои минтакавй низ дар амалй намудани
сиёсати иктисодии давлат таъсир мерасонанд. Макомотхои
давлатй ва ташкилотхои чамъиятй низ бо рохи гуногун дар
амалй намудани сиёсати иктисодии давлат, аз чумла ба
сифати намояндагии кормандон ширкат меварзанд.
Ба сифати субъектхои мустакиле, ки дар сохаи
иктисодиёт фаъолият намуда, ба тахия намудани сиёсати
иктисодии давлат, амалй намудани он, химояи хукукхои
субъектхои фаъолияти сохибкорй дар замони хозира машгул
мебошанд, ташкилотхои навъи нав, яъне лоббистхоро кайд
намудан зарур аст. Дар хакикат лоббикунонй — воситаи
маълумотчамкунии хокимият мебошад, аз чумла, хангоми
ташаккулёбии сиёсати иктисодии давлат, дар бораи
манфиатхои гуруххои алохидаи сохибкорон дар ин ё он
сохаи фаъолияти сохибкорй ба максади кабул намудани
карорхое, ки чавобгуи талаботхои инкишофёбиии иктисодй
225
бошанд. Ч,ихатх,ои манфин лоббнкунониро бо рохи кабул
намудани конуне, ки садди рохи харакатхои бовичдононаи
шахсони алохида ё гурухи шахсон мсгардида бош ад, номбар
намудан зарур аст, ки бо тарзи дахлдор аз чониби макомоти
давлатй бояд бартараф карда шавад.
Объектхои сиёсати иктисодии давлат, ки яке аз шакли
асосиии он танзими давлатии иктисодиёт мебошад, нихоят
гуногунанд.
Ба сифати онхо сохахо ва зерсохахои хочагии халк
баромад мекунанд. Масалан, Конун «Дар бораи танзими
давлатии фаъолияти тичоратии хоричй»; «Дар бораи
энергетика»; «Дар бораи наклиёт» ва гайрахоро номбар
намудан мумкин аст. Ба сифати объекта танзимнамоин
давлатии иктисодиёт минтакахои гуногуни Точикистон низ
баромад карда метавонад.
Хамчун объекти танзимнамоин давлатии намудхои
алохидаи фаъолияти сохибкорй баромад карда метавонанд.
Объекти танзимнамоин давлатии инчунин воситахои
алохидаи танзимнамой, аз кабили, нарх, банакшагирй,
муомилоти пулй ва гайра баромад мекунанд.
Кисми (сектори) давлатии иктисодиёт - мачмуй
объектхои моликияти давлатй, ки бо фаъолияти иктисодй
машгул мебошанд, аз чумла корхонахои вохиди давлатй,
инчунин чамъияхои сахомй ва корхонахои муштарак, ки дар
сармояи оинномавии онхо бастаи назоратии сахмияхои
хукуки овоздор тибки конунгузории Чумхурии Точикистон
ба давлат мансуб мебошад (кисми 5 моддаи 1 Конуни ЦТ
«Дар бораи дурнамохои давлатй, консепсияхо ва
барномахои инкишофи ичтимоию иктисодии Чумхурии
Точикистон» аз 8 декабри соли 2003 ).
Тадкикотчиёни муосир дар асосй конунгузории
амалкунанда хусусияти омехтагии иктисодиёти давлатхои
таракдикардаро кайд менамоянд, ки дар он чо сектори
давлатй вучуд дорад.
Сектори (сохаи) давлатии иктисодиёт кисми таркибй
ва чудонашавандаи муносибатхои бозоргонй, унсури бозор
мебошад1. Хамзамон ин восита ё фашангест, ки тавассути он

‘Истилохи «сектори давлатй» дар адабиётхои хукуки истифода

мешавад: Быков А.Г. Предпринимательское право: проблемы
226
давлат ба бозор таъсир мерасонад, аз чумла, бо рохи
харидкунии махсулот, пардохтй кор ва хизмат; бо рохи
бавосита ё бевоситаи таъсиррасонй ба нарх, яъне
интервенсияи молй ва гайра.
Худи сектори давлатй якхела буда наметавонад. Дар
танзимнамоии кисматхои таркибии алохидаи он, речахои
гуногуни хукукии танзимнамоиро чудо намудан мумкин аст,
масалан, нисбати як гурухи онхо речаи хукукй
истифодабарии хочагй ва нисбати кисми дигари сектори
давлатй, ки бо фаъолияти корхонахои давлатие алокаманд
мебошад, ки нисбати онхо речаи хукукй оперативии
идоракунй татбик карда мешавад. Дар баробари ин кисми
сектори давлатиеро чудо намудан мумкин хает, ки бо
доштани бастаи сахмияхои корхонахои хусусигардонишудаи
давлатй ва кисмати сектори давлатие, ки бо амволй давлатй
алокаманд мебошад, аз чумла, ашёхои гайриманкулие, ки
берун аз худуди мамлакат карор доранд.
Одатан сектори иктисодии Чумхурии Точикистонро
бо маънои махдуд тафсир менамоянд ва ба он танхо
муносибатхоеро дохил менамояд, ки аз фаъолияти
корхонахои вохиди давлатй бармеоянд, яъне аз фаъолияти
корхонахои ба хукукй истифодабарии хочагй ва хукукй
оперативии идоракунй асосёфта.
Дар хакикат сектори давлатй аз доираи ин ду намуди
корхонахо берун мебарояд ва хамаи кисматхоеро, ки дар
боло ишора намудем дар бар мегирад. Бинобар ин хангоми
танзимнамоии хукукй бояд хамаи чузъхои сектори давлатй
ба инобат гирифта шаванд.
Бехуда нест, ки дар адабиётхои хукукй акидаи
сохибкории давлатй иброз шудааст, ки маънои он созмон
додани шартхои зарурии хукукй барои фаъолияти сектори
давлатй дар асоси принсипхои иктисодиёти бозоргонй бо
риоя намудани шартхои дар кисми 3 моддаи 1 КГ ЧТ
мустахкам карда шуда ташкил медихад. Вале нишонахои
фаъолияти сохибкорие, ки бо ин модда пешбинй шудаанд,
дар хачми пурра наметавонанд, нисбати фаъолияти
сохибкории давлат татбик карда шаванд. Масалан,

формирования и развития // Вестник МГУ пред. Право. 1993 №

6.С.5.
227
мунтазам ба даст овардани фоида на хамеша шарти асосии
сохибкории сектори давлатии иктисодиёт мебошад.
Махдудияти имконияти бозор оид ба истехсол
намудани молхои чамъиятй дар он зохир меёбад, ки сектори
хусусй дар сохахое, ки фоида надорад фаъолият кардан
намехохад, новобаста аз талаботхои чамъиятй нисбати онхо
(мол, кор, хизмат). Мисоли сохаи ангиштсанг дар Британияи
Кабир ва дигар давлатхо, ки бо сабабхои гуногун
милликунонии онхо ба миён омад. Обу хавосанчон ба ахолй
ва сохторхои тичоратй маълумоти заруриро бидуни маблаг
пешниход менамоянд, сохилмустахкамкунй ва гайра.
Ба хайси яке аз нишонахои асосии фаъолияти
сохибкорй КГ ба амалбарории онро дар асосй таваккали худ
муаррифй менамояд. Аммо таваккали фаъолияти
сохибкории корхонахои вохид аз таваккали сохибкории
хусусй бо хусусияти холати хукукии махсуси ин корхонахо,
ки бо конуни ЦТ «Дар бораи корхонахои давлатй» кайд
шудааст, фарк мекунад. Асосй ба вучуд омадани заминаи
амволии ин корхонахо низ аз моликияти давлатй вобаста
мебошад ва бинобар ин таваккали ба вучуд омадаро
баробар мекунад.
Тахлили муносибатхое, ки ба сектори давлатй,
сохибкории давлатй алокаманд мебошанд, имконият
медиханд, ки хусусияти махсуси онхоро кайд намоем.
Фаъолияти сохибкорй дар худуди танзимнамоин давлатии
иктисодиёт дар баробари муносибатхои молумулкй инчуни
муносибатхои маъмурй, молиявй ва гайраро дар бар
мегирад.

§ 2. Усулхо, воситахо ва шаклхои танзими давлатии

иктисодиёт

Усулхои таъсиррасонии давлат ба иктисодиёт ба ду

намуди асосй таксим карда мешаванд:
1) мустаким;
2) гайримустаким.
Усулхои мустакими танзимнамоин давлатй асосан бо
истифода намудани воситахои маъмурии таъсирасонй ба
муносибатхои иктисодй алокаманд мебошанд. Ин воситахо
бо хусусияти хокимиятии таъсирасонии макомотхои давлатй

228
ба муносибатхои танзимшаванда ва рафтори субъектхо
мутобик мебошанд.
Хусусияти бевоситаи татбикнамоии воситахои
маъмурии танзимнамоии давлатй дар кабул намудани
карорхои идоракунй дар худуди ваколатхои субъекти
идоракунй тачассум меёбанд, ки ин санади хукукй барои
шахси дахлдор хусусияти хатмй дорад ва нишондодхои
императивиро барои ба амал баровардани харакатхои
муайян дар бар мегирад. Х,амзамон, кайд кардан зарур аст,
ки хам чорахои боваркунонй ва хам чорахои мачбуркунй
истифода бурда мешаванд. Хамчун усули танзимнамоии
давлатй, масалан бакайдгирии давлатии субъектхои
фаъолияти сохибкорй, ичозатдихй ба намудхои алохидаи
фаъолият ва гайрахо баромад мекунанд.
Усулхои гайримустаким танзимнамоии давлатй ва
истифодаи воситахои иктисодии таъсиррасонй ба
муносибатхои танзимшаванда аз чониби субъектхои
фаъолияти идоракунии давлатй асос ёфтаанд. Онхо
бавоситаи манфиатхои иктисодй бидуни таъсиррасонии
бавоситаи хокимияти ба рафтори иштирокчиёни
муносибатхои иктисодй, бо рохи созмон додани шартхое, ки
ба ангезахои рафтори онхо таъсир мерасонанд, аз чумла,
хавасмандгардонии моддй ва масъулият ба амал бароварда
мешаванд. Хамчун воситахои иктисодии таъсиррасонй -
воситахои пулию - карзй, сиёсати бучетй, фашангхои
нархгузорй, банакшагирии бавосита ва гайра баромад
мекунанд. Усулхои бевосита ва бавоситаи идоракунии
давлатии иктисодиёт ва мутобикан воситахои маъмурй ва
иктисодии танзимнамоии давлатии иктисодиёт максад ва
вазифаи ягона доранд ва хамеша дар шакли мувофики
хукукй ифода меёбанд.
Чуноне кайд карда шуд, хукук ба сифати яке аз
воситахои мустакил ва асосии танзимнамоии давлатии
иктисодиёт баромад мекунад. Вазифаи асосии давлат дар
созмон додани заминаи хукукии фаъолияти иктисодй ва
сохибкорй тачассум меёбад. Бидуни меъёрХои хукукй
татбики воситахои маъмурй ё иктисодии танзимнамоии
давлатй вучуд дошта наметавонад. Хамагуна воситахои
иктисодй- маъмурй бидуни шакли хукукии дахлдор татбик
карда намешаванд.

229
 Гурухи воситахои мустакили танзимнамоин давлатии
иктисодиёт, яъне воситахои хукукиро махсус кайд кардан
зарур аст. Ба сифати воситахои хукукие, ки нихоят васеъ
истифода мешаванд инхо мебошанд: шартнома, чавобгарии
молумулкй, чавобгарии моддй ва гайра. Воситахои мазкур
на танхо дар муносибатхои байни субъектони фаъолияти
сохибкорй, балки дар танзимнамоин давлатии иктисодиёт ва
фаъолияти сохибкорй низ мавриди истифода карор дода
мешаванд.
Воситахои танзимнамоин маъмурй дар сохаи
иктисодиёт нихоят зиёд мебошанд. Дар байни онхо
ичозатдихиро барои ба амал баровардани харакати муайян,
масалан, ичозатдихй, нишондоди хатмй барои ин ё он
харакат, мукаррар намудани квота ва дигар махдудиятхо,
татбики мачбуркунии маъмурй, татбики санксияхои моддй,
додани супоришхои давлатй, назорат ва гайраро, чудо
намудан мумкин аст.
Ичозатдихй - воситаи нисбатан хусусиятноки
танзимнамоин давлатии маъмурии иктисодиёт мебошад.
Давлат дар шахси макомоти дахлдор барои ба амал
баровардани харакатхои муайян, аз чумла, барои ба амал
баровардани намудхои алохидаи фаъолияти сохибкорй
ичозат медихад.
Воситахои иктисодии танзимнамоин давлатй, яъне
усулхои бавоситаи танзимнамоин давлатй низ чун воситахои
маъмурй гуногун мебошанд.
Иктисодиёти бозорй нисбат ба иктисодиёти навъи
маъмурй, фармонфармой низоми худтанзимкунандаи
иктисодй мебошад. Ин низоми иктисодй низ бидуни
дахолати беруна, яъне дахолати давлатй вучуд дошта
наметавонад. Дахолати давлатй барои таъмин намудани
инкишофи такрористехсоли чамъиятй зарур мебошад.
Касодихои даврагие, ки дар асрхои XIX ва XX иктисодиёти
капиталистиро ба ларза оварда буданд, зарурияти
истифодабарии танзимнамоин давлатиро ба максади ба даст
оварадани инкишофи устувору самараноки бозор такозо
менамуданд.
Дурнамо ва ба накшагирй фашангхое мебошанд, ки
тавассути онхо норасоихои дар боло номбаркардашудаи
бозор бартараф карда мешаванд. Дурнамо ва банакшагирй

230
фашангхои хоси иктисодиёти дилхох, тарзи ба даст
овардани инкишофи баробар мебошанд.
Дурнамои давлатии инкишофи ичтимой-иктисодй
гуфта, низоми илман асосноккардашудаи маълумот дар
бораи самтхои инкишофи ичтимой - иктисодии Ч,Ум*Урии
Точикистон мебошад, ки ба коидахои иктисодиёти бозорй
асос ёфтааст.
Банакшагирй - фаъолияти давлат дар шахси
макомоти идоракунй ва инчунин субъектхои фаъолияти
иктисодй оид ба коркарди накша мебошад, ки хамчун
харакати пай дар пайи бо максад ва захирахо
мувофикакардашудае мебошад, ки барои ба даст овардани
натичаи нихоии муайян равона карда шудааст. Дурнамо
заминаи зарурии банакшагирй мебошад.
Танзими хукукии муносибатхое, ки бо дурнамои
иктисодиёт алокаманд мебошанд, бо конунгузории чорй ба
амал бароварда шудааст.
Низоми дурнамои давлатй аз се гурухи онхо иборат
мебошад:
- дурнамои дарозмухлат;
- дурнамои миёнамухлат;
- дурнамои кутохмухлат.
Мутобики Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи
дурнамохои давлатй, консепсияхо ва барномахои инкишофи
ичтимоию иктисодии Чумхурии Точикистон» аз 8 декабри
соли 2003 дурнамои инкишофи ичтимоию иктисодии
Чумхурии Точикистонро барои ояндаи дарозмухлат
хукумати Чумхурии Точикистон барои понздах сол тахия
карда, онро дар панч сол як маротиба тасхех менамояд.
Дурнамои инкишофи ичтимоию иктисодии Чумхурии
Точикистонро барои ояндаи миёнамухлат Хукумати
Чумхурии Точикистон барои панч сол бо таксимбандй ба
солхо тахия карда, онро хар сол тасхех менамояд.
Дурнамои инкишофи ичтимоию иктисодии Чумхурии
Точикистонро барои ояндаи кутохмуддат Хукумати
Чумхурии Точикистон барои як сол тахия мекунад. Дар
асоси дурнамои мазкур Бучети давлатии ЧУМХУРИИ
Точикистон барои соли навбатии молиявй тартиб дода
мешавад.
Дурнамои инкишофи ичтимой-иктисодй як бор дар
панч сол барои давраи понуздахсолина тахия карда
231
мешавад. Дар асосй он консепсияи дурнамои дарозмухдати
инкишофи ичтимой - иктисодии ЧУМХУРИИ Точикистон
тахия карда мешавад. Дар дурнамо вариантхои мушаххаси
инкишофи ичтимой - иктисодй ва муайян намудани максади
он ва инчунин рох,у воситахои ба даст овардани максадхо
гузошта мешаванд.
Дурнамои миёна мухлати инкишофи ичтимой -
иктисодй ба мухлати панч сол тахия шуда, хар сол ба он
тагйиротхо ворид мешаванд.
Кисми таркибии Паёми Президентро консепсияи
рушди ичтимой-иктисодии Чумхурии Точикистон ташкил
медихад. Дар асосй дурнамо ва холатхое, ки дар Паёми
Президент дарч гардидаанд, барномаи миёнамухлати
инкишофи ичтимой - иктисодии Чумхурии Точикистон
тахия карда мешавад, ки расман аз чониби Хукумати ЧТ ба
Мачлиси Миллй ва Мачлиси Намояндагон пешбарй карда
мешавад.
Дурнамои кутохмуддати инкишофи ичтимой -
иктисодй хар сол дар асосй Паёми харсолинаи Президента
ЧТ тахия карда мешавад.
Хукумати ЧТ якчоя бо лоихаи конуни бучет барои
соли навбати молиявй ба баррассии Мачлиси намояндагон
чунин хуччатхо, аз кабили дурнамои инкишофи ичтимой -
иктисодии Чумхурии Точикистонро дар соли навбатии
молиявй, барномахои максаднокй инкишофи чумхурй ва
минтакахои алохидаро бо молиякунонии онхо аз хисоби
бучетй давлатй ва гайрахо пешниход менамояд.
Ду намуди банакшагирй чой дорад:
- банакшагирии давлатии директивй.
- банакшагирии давлатии индикативй.
Банакшагирии директивй ба тарзи хатмй ичро
намудани нишондодхои накшавй ва масъулияти субъектхои
дахлдорро барои ичро накардани нишондодхои накшавй
дар бар мегирад.
Банакшагирии индикативй аз нишондодхои муайян
иборат мебошад (масалан, тавсифкунандаи инкишоф, сохт
ва самаранокии иктисодиёт, вазъи низоми молиявй - карзй
ва муомилоти пул), ки бо максади ба даст овардани
инкишофи баробари иктисодиёт ё ин ки кисматхои алохидаи
он тахия карда мешавад.

232
 Хангоми банакшагирй усулхои гуногун ё гурухи
онхо, аз чумла усули тавозун, усули меъёрй, усули моделхои
математики иктисодй тадбик мешаванд.
Дар замони хозира усули барномахои максаднок бо
чудо намудани барномахои максадноки комплексии
дарозмудцат истифода бурда мешаванд:
Конунгузории чорй тартиби тахия ва амалй намудани
барномахои максаднок ва барномахои максадноки
байнидавлатиро, ки дар онхо ЧУМХ>УРИИ Точикистон
иштирок менамояд, мукаррар намудааст.
Барномахои максадноки чумхуриявй, ки барои
тасдикнамой ва молиякунонй аз хисоби маблагхои бучавй, ё
ин ки воситахои фондхои гайрибучетии давлатй ба амап
бароварда мешаванд, бояд аз нигохи техникй-иктисодй
асоснок карда шаванд. Дар онхо натичахои ичтимой-
иктисодие дарч карда мешаванд, ки аз амалй намудани он ба
даст меоянд, инчунин дар он номгуи супоришдихандаи
барнома, маълумот дар бораи таксим намудани хачм ва
сарчашмахои молиякунонй харсола ва дигар хуччатхо ва
маводхо дарч карда мешаванд.
Хангоми тахия намудани барномахои максадноки
давлатй чунин холатхо ба инобат гирифта мешаванд:
-халли бартариятнок вазифахои ичтимой - иктисодй,
мудофиавй, илмй-техникй, хифзи табиат ва гайрахо;
-мувофик намудани захирахои молиявй, моддй ва
мехнатй ба максади истифодаи нисбатан самаранокии онхо;
- бехатарии иктисодии чорабинихои тахияшаванда;
- ба хам мувофик намудани халли вазифахои
чумхуриявй ва минтакавй;
- ба даст овардани натичахои нихоии мукаррар-
кардашуда.
Президента Чумхурии Точикистон ба максади
таъмин намудани ичрои вазифахои махсусан мухими
умумидавлатй ба хайси ташаббускори чунин барномахо
баромад мекунад.
Барномахои максадноки чумхуриявй бо рохи
супоридани махсулот барои эхтиёчоти давлатй низ амалй
карда мешаванд. Дар замони хозира зиёда аз 50 лоихахои
гуногуни иктисодй дар хачми зиёда аз 1, 5 миллиард доллари
амрикой дар кишвари мо амалй шуда истодаанд.

233
 Ба хайси воситаи асосии танзимнамоин давлатии
фаъолияти сохибкорй ва умуман иктисодиёт низоми
андозбандй, андоз баромад менамоянд. Андоз - сарчашмаи
асосии бучети давлатй мебошад, ки тавассути он функсияи
ичтимой - иктисодии хар як давлат ба амал бароварда
мешавад. Аз хисоби воситахои бучети давлатй норасоихои
иктисодиёти бозоргонй бартараф карда мешаванд. Аз
чумла, захирахои зарурй барои нигохдории кобилияти
мудофиавии мамлакат, низоми кафолатхои ичтимой барои
гуруххои алохидаи ахолй, маблаггузории маориф,
тандурустй ва гайрахо ба амал бароварда мешаванд. Кайд
намудан зарур хает, ки чунин харочотхоро танхо давлат
барои конеъ намудани максадхои чамъиятй ба амал
мебарорад.
Андоз ва низоми андозбандй ба фаъолияти
сохибкорй таъсири бевосита мерасонад, яъне онхо барои
хавасманд гардонидан, махдуд ё пурра катъ шудани
фаъолияти сохибкорй таъсири бевосита мерасонанд.
Асосй хукукии низоми андозбандиро меъёрхои
Конститутсияи ЧТ ташкил медихад. Додани андоз ва
пардохтхо, ки конун муайян кардааст, вазифаи хар касс
мебошад. (к- 1м. 45 Конститутсияи ЧТ).
Якчанд функсияхои андозро чудо намудан мумкин
аст, ки хамчун воситаи таъсиррасонй ба фаъолияти
сохибкорй баромад менамоянд.
Дар байни функсияхои андоз чойи асосиро функсияи
фискалии андоз гашкил медихад, ки мохияти он дар
ташаккулёбии фондхои пули давлатй, ё захирахои молиявии
давлат тачассум меёбад.
Дар муносибаги байни сохибкор ва давлат, андоз
ухдадории сохибкор мебошад, ки хангоми мавчуд будани
асосхои зарурй хатман пардохта мешавад.
Функсияи дуюми андоз - функсияи танзимнамой
мебошад, ки аз зерфунксияи хавасаманкунонй ва баръакс
иборат мебошад.
Функсияи иттилоотй ва назоратии андозро низ чудо
намудан мумкин аст.
Функсияхои номбаршудаи андоз дар конунгузории
андоз, бахусус дар КА ЧТ дарч шудаанд. Кайд намудан ба
маврид аст, ки муносибатхои андоз предмети омузиши
хукуки молия ва зерсохаи он хукуки андоз мебошанд.
234
Бинобар ин, хукукй иктисодйандочро ба сифати воситаи
танзими фаъолияти сохибкорй ва иктисодй мах^уб медонад.
Аз ин ру, муносибатхои андозбандй аз доираи предмета
хукукй сохибкорй берун мебарояд.
Санади асосии меъёрии хукукие, ки муносибатхои
андозбандиро танзим менамояд, Кодекси андози Чумхурии
Точикистон мебошад:1Дар он принсипхои андозбандй ва
намудхои асосии андозхо мукаррар шудаанд.
Зери мафхуми андоз пардохтй хатмй ва инфиродии
бемуздеро меноманд, ки ташкилотхо ва шахсони чисмонй
дар шакли тахвили воситахои пулии; онхо, ки дар хукукй
моликиятй, истифодабарии хочагй,, ё , ин, ки идоракунии
оперативй вучуд дорад, ба максади таъминоти молиявии
фаъолияти давлат ва макомотхои махаллй руёнида мешавад.
Андозхоро ба андозхои мустаким ва гайримустаким,
Чумхуриявй ва махаллй таксим менамоянд. Дигар таснифи
андозхо низ вучуд дорад.
Андозхои мустакимро бевосита аз хисоби даромад ё
амвол меруёнанд. Ду намуди андозхои мустакимро чудо
намудан мумкин аст: вокей ва шахсй. Ба андозхои вокей -
андоз аз намудхои алохидаи даромад ё ин ки объекта
амволй, масалан, андоз аз замин, андоз аз амвол ва гайраро
дохил менамоянд. Ба андозахои шахсй - андоз аз фоида,
андоз аз даромади шахсони вокеиро дохил намудан мумкин
аст.
Андозхои гайримустаким гуфта, андозхоеро
меноманд, ки аз истеъмоли мол ё хизмат вобаста мебошанд,
ки дар шакли илова ба нарх мукаррар карда шуда, зимни
истифода аз ин неъматхо руёнида мешаванд. Ба андозхои
гайримустаким аксизхо, андоз ва аризиши иловашуда, андоз
аз фуруш, бочи гумрукиро дохил намудан мумкин аст.
Андозхои чумхуриявй гуфта, он андозхоеро
меноманд, ки дар тамоми худуди Чумхурии Точикистон
мутобики КА ЧТ пардохта мешаванд.
Андозхои махаллй низ бо КА ЧТ пешбинй шудаанд
ва дар худуди муайян пардохтй онхо хатмй мебошад. Чорй
намудани андозхои махаллй мутобики мукаррароти КА ЧТ
аз чониби мачлисхои махаллии вакилони халк сурат
мегирад. Дар худуди андозхои махаллие, ки КА ЧТ
мукаррар намудааст, макомот-хои махаллй хукукй татбик
намудани имтиёзхоро доранд.
 Мачлисхои махдллии вакилони халк танхо он
андозхоеро мукаррар карда метавонанд, ки бо Кодекси
андоз пешбинй шудаанд.
Кодекси андози ЧТ доираи субъектон, яъне пардохт-
гарони андоз ва хамзамон филиалхо ва дигар сохторхои
алохидаи ташкилотхо ухдадорихои ин таш килотхоро оиди
пардохт намудани андоз дар чойи вокеъгардидаи филиал ва
кисматхои сохтории алохида ба амал мебароранд.
Дар Кодекси андози Ч,Т хукук ва ухдадорихои
пардохтгарони андоз мукаррар шудаанд. Мутобики моддаи
37 КА ЧТ пардохтгарони андоз чунин хукукхо доранд:
1) аз макомоти андоз дойр ба хамаи масъалахои оид
ба андозбандй ва дигар пардохтхои хатмй ба бучет
вобастабуда, аз чумла оид ба санадхои меъёрии хукукие, ки
масъалахои андозбандиро танзим менамоянд, оид ба
санчиши дар пешистодаи фаъолияти худ (ба истиснои
санчишхои амалиётй) маълумот талаб намояд ва вобаста ба
масъалахои татбики конунгузорихои андоз шархи хаттй
гиранд;
2) манфиатхои худро оид ба масъалахои
муносибатхои андоз шахсан ё тавассути намояндаи худ
мухофизат намояд;
3) хангоми гузаронидани назоратй андоз иштирок
намуда, нусхаи хуччатхоро оид ба натичахои назоратй андоз
талаб намояд ва гирад;
4) ба макомоти андоз, дар рафти гузаронидани
назоратй андоз ва аз руи натичахои он, оид ба хисобкунй ва
пардохти андозхо ва дигар пардохтхои хатмй ба бучет
тавзехог пешниход намояд;
5) дойр ба холати хисоббаробаркунй бо бучет оид ба
ичрои ухдадорихои андозй аз варакахои хисобномахои
шахсиаш нусха гирад;
6) мувофики тартиби мукаррарнамудаи хамин Кодекс
ва дигар санадхои конунгузории ЧУм*Урии Точикистон
нисбати санадхои санчиши андоз ва огохномахо оид ба
санадхои санчиши андоз ва амалй (беамалии) шахсони
мансабдори макомоти андоз шикоят намояд;
7) пинхон доштани сирри андозро талаб кунад;
8) маълумотнома ва хуччатхои ба андозбандй вобаста
'
набударо надихад;
 9) имтиёзхои андозро тибки тартиб ва асосхои
мавчуда мутобики конунгузории андоз истифода барад;
10) мухдати тамдиди (ба таъхир гузоштани) пардохтй
андозхоро тибки тартиб ва шартхои мукаррарнамудаи
хамин Кодекс дастрас намояд;
11) бахисобгирй ё баргардонидани саривактии
маблагхои андозхои барзиёд супорида ё ситонидашударо
(андозхои ба будет барзиёд дохилшударо) талаб намояд;
12) аз шахсони мансабдори макомоти андоз риояи
конунгузории андозро хангоми ичрои амал нисбати
андозсупорандагон талаб намояд;
13) санадхо (карорх,о) ва талаботи макомоти андоз ва
шахсони мансабдори онро, ки ба конунгузории андоз, дигар
санадхои меъёрии хукукй дойр ба андозбандй ва
конунгузории Чумхурии Точикистон мутобик нестанд, ичро
накунад.
14) аз шахсони мансабдори санчишкунандаи макоми
андоз барои гузаронидани санчиши андоз асос талаб
намояд, бо шаходатномаи хизматии онхо шинос шавад;
15) бо тартиби мукаррарнамудаи конунгузорй аз
макоми андоз товони зарари дар натичаи кабули карор ва
амалхои (беамалии) гайриконунии шахсони мансабдори он
расонидашударо талаб кунад;
16) дар чараёни гузаронидани санчишхои андоз
мутахассисон, намояндагони ассотсиатсияхо ва дигар
ташкилотхои чамъиятиро чалб кунад, инчунин салохияти
шахсони чалбкарда бояд мутобики кисми 3, моддаи 39
Кодекс тасдик карда шавад.
Пардохтгарони андоз ва гункунихо инчунин дигар
хукукх,оро, ки КА Ч,Т ва дигар санадхои конунгузорй
мукаррар намудаанд, доро мебошанд.
Кодекси андози Ч,Т инчунин ухдадорихои пардохт­
гарони андозро мукаррар намудааст:
1) сари вакт дар бахисобгирии бакайдгирй ба сифати
андозсупоранда ва кайди супорандаи андоз аз арзиши
иловашуда истад;
2) хдмаи ухдадорихои андозро мутобики хамин
Кодекс дар хачми пурра ичро намояд;
3) талаботи конунии макомоти андозро дар хусуси
бартараф намудани вайронкунихои ошкоршудаи
конунгузории андоз ичро намуда, инчунин хангоми ичрои
237
вазифахои хизмати ба фаъолияти конунии онхо монеъ
нашавад;
4) дар асосй амрнома шахсони мансабдори макомоти
андозро барои азназаргузаронии амволе, ки объекти
андозбандй ва (ё) объекти бо андозбандй алокаманд
мебошанд, ичозат дихад;
5) ба макомоти дахлдори андоз эъломияхои андоз,
дигар хисоботи андоз ва хуччатхоро тибки тартиби
мукаррарнамудаи хамин Кодекс пешниход намояд;
6) хисоббаробаркунии пулиро мутобики хамин
Кодекс бо истеъмолкунандагон, ки хангоми ичрои амалиёти
тичоратй ё хизматрасонй тавассути пули накд, кортхои
пардохтии бонкй, чекхо бо тадбики хатмии мошинахои
назоратию хазинавии дорой хотираи фискалй ва додани
чеки назоратй ба дасти истеъмолкунанда сурат мегирад,
амалй намояд;
7) бо тартиби мукаррарнамудаи конунгузории андоз
бахисобгирии даромадхои (харочотхои) худ, объекти
андозбандй ва (ё) объектхои бо андозбандй алокамандро
пеш барад;
8) дар муддати на камтар аз 3 соли баъди ба охир
расидани соли таквимй маълумоти бахисобгирии
мухосиботй, дигар бахисобгирй ва хуччатхои барои хисоб ва
пардохти андозхои барои хамин соли таквимй зарурй,
инчунин хуччатхои тасдиккунандаи даромадхои
гирифташуда, харочот ва андозхои пардохтшударо
(нигохдошташударо) нигох дорад;
9) хар сол баруйхатгирии амвол ва ухдадорихоро
мутобики конунгузории Ч,умхурии Точикистон дар бораи
бахисобгирии мухосибй гузаронад;
10) макоми андози махалли бакайдгириро оид ба
хамаи суратхисобхои кушодааш дар бонкхо ва дигар
муассисахои молиявию - кредита (ба истиснои
суратхисобхои иасандозии (депозитии) шахсони вокей) дар
мухлати на дертар аз 5 рузи корй аз рузи кушодани
суратхисобхо хабардор намояд;
11) то санаи 15-уми июли соли чорй барои нимсолаи
якуми соли чорй ва то санаи 15-уми январи соли минбаъда,
барои нимсолаи дуюми соли чорй ба макоми андози
махалии бахисобгирии бакайдгирй дар холатхо, шаклхо ва
бо тартибе, ки макоми ваколатдори давлатй дар мувофика
238
бо Вазорати молили Чумхурии Точикистон ва Кумитаи
давлатии омори Чумхурии Точикистон тасдик намудааст,
хисобот оид ба маблагхои имтиёзхои андоз дойр ба
андозхои умумидавлатй ва махаллй хангоми муайян
намудани ухдадорихои андозии худ мутобики конунгузории
андози Чумхурии Точикистон гирифта оид ба имтиёзхои
андозии ба дигар шахсон додашуда, хангоми аз чониби ин
андозсупоранда ичро намудани амалхои агенти андоз
пешниход намояд.
Шахсони хукукй ва сохибкорони инфиродй ба гайр
аз ин ухдадоранд ба таври хаттй ба макомоти андози махали
бакайдгириашон маълумоти зеринро пешниход намоянд:
1) оид ба хамаи вохидхои махсусашон, ки дар
каламрави Чумхурии Точикистон мавчуданд- дар мухлати
на дертар аз 30 рузи таквимй аз рузи таъсис,
азнавташкилшавй ё бархамхурй;
2) оид ба эълон намудани муфлисшавй, бархамхурй ё
азнавташкилшавй - дар мухлати на дертар аз 10 рузи
таквимй аз рузи кабули чунин карор;
3) оид ба тагйир ёфтани махали чойгиршавй ё зист
дар мухлати на дертар аз 10 рузи таквимй аз лахзаи чунин
тагйирот.
Конунгузории чорй кафолати хифзи маъмурй ва
судии хукук ва манфиатхои конунии пардохтгароии андозро
мукаррар намудааст.
Тартиби шикоят даровардан аз болои санадхои
макомоти андоз ё харакат ва бехаракатии шахсони
мансабдорй онхоро Конун мукаррар кардааст.
Дар амалияи фаъолияти сохибкорй на ин ки
ходисахои вайрон намудани хукукхои андозсупорандагон,
балки аз чониби онхо ичро нагардидани ухдадорихо оид ба
пардохтй андоз низ мушохида карда мешавад.
Танзими давлатии фаъолияти сохибкорй на танхо бо
тадбикнамоии чорахои чавобгарй нисбати пардохтгароии
беинтизоми андоз, балки бо истифодабарии функсияи
хавасмандгардонии андоз бо рохи тадбик намудани
холатхои гуногуни андоз ба амал бароварда мешавад.
Ба хайси омилхои хавасмандардонии фаъолияти
сохибкорй махсубанд: мукаррар намудани хадй тафрикавии
андоз; ба амал баровардани хурдашавии босуръати

239
воситахои асосй; имтиёзхои гуногуни андозбандй; речахои
гуногуни андозбандй ва гайра.
Имтиёзхои андозбандй гуфта, пешниход намудани
бартарихои бо конун мукарраршудаеро меноманд, ки ба як
падохтгари андоз пешниход карда мешаванд, аз чумла,
имконияти напардохтаи андоз, ё ин ки падохт намудани
онхо дар хачми камтар.
Х,амзамон, кайд кардан зарур аст, ки меъёрхои
конуш-узорй дар бораи андоз, асос, тартиб ва шарти татбик
намудани имтиёзхои андозбандиро дар бар гирифта,
хусусияти инфиродиро надоранд.
Якчанд намуди иМтиёзхоро чудо намудан мумкин
аст, аз чумла: умумй, махаллй ва интихобй.
Дар конунгузории чорй чунин намудхои имтиёзхо, аз
кабили ба таъхир андохтани пардохти андоз ё ин ки да роз
намудани мухлати пардохти андоз, кредити андозбандй,
кредити андозбандии сармоягузорй ва гайрахо пешбинй
шудаанд.

§ 3. Назоратй давлатии фаъолияти сохибкорй

Назорат - як воситаи танзимнамоин давлатии

иктисодиёт ва фаъолияти сохибкорй мебошад. Азбаски
назоратй давлатй аз чониби макомоти давлатй ба ам^л
бароварда мешавад, онро бо хайси як шакли ба амал
баровардани хокимияти давлатй фахмидан мумкин аст.
Назоратй давлатй дар бахши фаъолияти сохибкорй
гуфта, низоми тафтиш ба мушохидахоеро меноманд, ки
барои аз чониби ташкилотхои тичоратй ва гайритичоратй
риоя намудани мукаррароти санадхои меъёрй - хукукй
хангоми ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй равона
карда шудаанд.
Ба хайси як намуди алохидаи назорат надзор баромад
мекунад, ки дар навбати худ ба ду намуди асосй чудо
мешавад:
1) назоратй умумии Прокуратура, ки бахри риоя ва
ичрои Конститутсия ва дигар конунхои амалкунанда дар
худуди Чумхурии Точикистон, аз чумла дар бахши фаъоляти
хочагй равона шудааст;
2) назоратй маъмурй.

240
 Макомотхои надзор (аз чумла прокуратура) функсия
ва ваколатхои худро нисбати он объетхое ичро менамоянд,
ки аз нигохи ташкили тобеи онхо нестанд.
Макомотхои назорат бошанд - асосан нисбати он
ташкилотхое фаъолияти худро ба амал мебароранд, ки аз
нигохи ташкили тобей онхо мебошанд ба истиснои баъзе
холатхое, ки фаъолияти онхо объектхои гайритобеиятро
низ дар бар мегирад.
Агар дар чараёни назорат нисбати шахсони гунахгор
чорахои таъсиррасонии интизоми татбик шаванд, дар
чараёни назорати маъмурй, чорахои таъсиррасонии
маъмурй нисбати шахсони вокей ва хукукй тадбик карда
мешавад.
Макомотхои назорат тарафхо, пахлухои гуногуни
фаъолияти объектхои назоратиро тафтиш карда метавонанд.
Макомотхои надзори маъмурй бошанд, риояи коидахои
махсус аз чониби объектхои бо надзор фаро гирифташударо
тафтиш менамоянд.1
Вобаста аз асосхо якчанд намуди назорат чудо
намудан мумкин аст. Масалан, вобаста аз хачми фаъолияти
тафтишшаванда, назорати умумй ва назорати махсус чой
дорад. Ба назорати махсус, масалан назорати асъорй,
назорати андозй, назорати бучетй ва гайрахоро дохил
намудан мумкин аст.
Вобаста аз даврахои назорат ва максади тафтиш се
намуди назорат, яъне назорати пешакй, чорй ва минбаъдаро
чудо намудан мумкин аст. Назорати пешакй ба максади
пешгирй ва таъмини риояи фаъолияти конунии сохибкорй,
назорати чорй бошад, ба максади вокеан бахогузорй ба
фаъолияти амалишавандаи сохибкорй ба амал бароварда
мешавад. Назорати минбаъда ба максади тафтиши ичрои
карорхои ин ё он макомоти давлатй дар бахши фаъолияти
сохибкорй ва мутобикан натичахои онхо анчом дода
мешавад.
Вобаста ба доираи макомотхои назорат (контрол)-й
ва хусусияти ваколатхои назорати чунин намудхои назорат
чой доранд:

■Ниг.: Алехин А.П., Кормолицкий А.А., Козлов Ю.М.

Административное право Российской Федерации: Учебник М.:
1998. С. 366.
241
 - назоратй Президента Ч,умх,урии Точи- кистон;
- назоратй макомоти х,окимияти конунгузорй;
- назоратй макомоти хокимияти ичроия;
- назоратй макомоти хокимияти судй.
Хамаи намудхои назоратй дар боло нишондодашуда,
ба фаъолияти сохибкорй таъсир мерасонанд, масалан
фаъолияти макомоте, ки ичрои бучети давлатй вазифаи
асосии он мебошад. Ин макомот дорой чунин вазифахо
мебошад:
- ташкил ва ба амал баровардани назорат бахри дар
сари вакт ичро намудани кисматхои даромад ва харочоти
бучети чумхуриявй, фондхои гайрибучетии чумхуриявй, аз
лихози хачм, сохт ва таъиноти асосй;
- муайян намудани самаранокй ва максаднокии
харочотхои воситахои давлатй ва истифода намудани
моликияти давлатй;
- баходихй ба асоснокии моддахои даромад ва
харочоти лоихаи бучети чумхуриявй ва фондхои
гайрибучетии давлатй.
Назоратй андоз ба фаъолияти сохибкорй ахамияти
нихоят калон дорад. Вале ин намуди назорат низ назоратй
бевосита ба фаъолияти сохибкорй намебошад. Вазифаи
асосии ин шакли назорат тафтиши ичрои талаботхои
конунгузории андоз аз чониби сохибкорон мебошад.
Аз нигохи предмети хукуки сохибкорй, танхо
назоратй бевосита ба фаъолияти сохибкорй дорой ахамияти
хукукй мебошад. Г»а сифати чунин шакли назорат, пеш аз
хама назоратй макомотхои ичозатдиханда чихати риоя
намудани талаботхо ва шартхои ичозатнома аз чониби
сохибкори ичозатгирифтаро номбар кардан мумкин аст.
Макоми ичозатномадиханда хукук дорад:
- ба шарту талаботи ичозатномадихй мувофик будани
мавзуи фаъолияти ичозатномадорро бисанчад;
- дар асосй натичаи санчиш санад (протокол) тартиб
дода, дар он вайронкунии мушаххасро нишон дихад;
- ичозатномадорро огох намояд ва карорхое кабул
намояд, ки ичозатномадорро чихати ислохи камбудихо
ухдадор созад, мухлати рафъи чунин вайронкорихоро
мукаррар намояд;

242
 - инчунин дигар ваколатхои бо конунугзории
Чумхурии Точикистон мукарраргардидаро ба амал
барорад.
Ба хайси назорати бевосита ба фаъолияти сохибкорй
инчунин назорати асъориро дохил намудан мумкин аст, ки
максади асосии он таъмини риояи конунгузорй зимни ба
амал баровардани амалиётхои асъорй мебошад. Назорати
асъорй бахри муайян кардани мувофикати амалиёти асъорй
бо конуни мавчуда ва мавчудияти ичозатномаи зарурй,
санчиш ва аз тарафи резидентхо таъмин ва ичро гаштани
ухдадорихо дойр ба пурра баргардонидани маблагхои
асъории содиротй ба Чумхурии Точикистон мутобики
конунхои Чумхурии Точикистон, тафтиши асоснокии
пардохтхо бо асъорй хоричй, тафтиши пуррагй ва объективй
будани хисобу китоб оид ба амалиёти асъорй, инчунин оид
ба амалиёти гайрирезидентхо бо асъорй Чумхурии
Точикистон ва санчиши ичрои шартхои ичозатнома, ки ба
бонкхои ваколатдор ва муассисахои кредитии ваколатдори
дигар ва ичозатнома, ки ба шахсони хукукию вокей барои
анчом додани амалиёт бо асъорй хоричй дода шудаанд, ба
амал бароварда мешавад.
Назорати асъорй дар ЧУМ*УРИИ Точикистон аз
тарафи макомоти назорати асъор ва намояндахои онхо ба
тартибе, ки Конун оид ба асъор ва конунхои дигари
Чумхурии Точикистон муайян намудаанд, амалй мегардад.
Ба хайси макомоти назорати асъор Бонки миллии
Точикистон, Вазорати молия ва дигар вазорату кумитахо
дар доираи ваколатхои худ баромад мекунанд. Ба сифати
намояндахои назорати асъорй бошанд, бонкхои
ваколатдори Чумхурии Точикистон махсубанд, ки ба Бонки
миллии Точикистон хисоботдихандаанд.
Макомоти назорати асъорй дар худуди салохиятхои
худ санадхои меъёрй мебароранд, ки ичрои онхо аз тарафи
Хамаи резидентхо ва гайрирезидентхо хатмй мебошад.
Бонки миллии Точикистон хамчун макомоти
назорати асъорй дар худуди салохияти худ, ки Конуни
асъор ва конунхои дигар муайян намудаанд, аз тарафи
бонкхои ваколатдор ва дигар ташкилотхои молиявии
гайрибонкии ваколатдори дигар анчом додани амалиёти
бонкй ва амалиёти дигар бо сарватхои асъор, мутобикати ин
амалиёт ба конунгузории асъор, шартхои ичозатномахо ва
243
риояи санадхои меъёрии макомоти танзим ва назоратй
асъорро аз тарафи шахсони хукукию вокей анчом додани
амалиёт бо асъори хоричй мувофики ичозатномаро ба
хукуки гузаронидани ин гуна амалиёт, ба мутобикаи ин
амалиёт ба конунгузории асъор, шартхои ичозатнома ва
риояи санадхои меъёрии макомоти танзим ва назоратй
асъор, назоратй асъорро чорй менамояд, аз тарафи бонкхои
ваколатдор ичро шудани функсияхои намояндахои назоратй
асъорро назорат менамояд.
Макомоти назоратй асъорй тартиб ва шакли
бахисобгирии хисобот ва дигар хуччатхои амалиёти асъории
резидент ва гайрирезидентхоро муайян мекунанд.
Давраи мухимтарини инкишофи конунгузорй дар
бахши назоратй давлатй бо . кабули Конуни Чумхурии
Точикистон «Дар бораи санчиши фаъолияти субъектхои
хочагидор дар Чумхурии Точикистон» аз 28 июли соли 2006
алокаманд мебошад. Максади санчиши фаъолияти
субъектхои хочагидор дар Чумхурии Точикистон хифзи
хукук ва манфиатхои конунин шахрвандон, таъмини риояи
шартхо ва талаботи конунхо дар Чумхурии Точикистон,
пешгирй ва катъ намудани хукуквайронкунихо дар
фаъолияти субъектхои хочагидор мебошад.
Мавзуи гузаронидани санчишхои фаъолияти
субъектхои хочагидор ва макомоти ваколатдори давлатие,
ки дар Чумхурии Точикистон тибки К°нуни мазкур санчиш
мегузаронад, инхо мебошанд:
- хифзи мухити зист ва хочагии чангал - макомоти
ваколатдор дар сохаи хифзи мухити зист ва хочагии чангал;
- сохаи сохтмон ва меъморй, истехсоли масолех,
маснуот ва таркиби сохтмонй - макомоти ваколатдор дар
сохаи сохтмон ва меъморй;
- бехатарии пешбурди корхо дар саноат ва сохаи
кухкорй- макомоти ваколатдори сохаи назоратй кухкорй ва
бехатарии корхо дар саноат:
- дар сохаи ракобат ва махдудсозии фаъолияти
инхисорй дар бозорхои мол, инхисорихои табий, хифзи
хукукхои истеъмолкунандагон ва фаъолияти рекламавй -
макомоти ваколатдор дар сохаи сиёсати зидциинхисорй ва
хифзи ХУКУКХОИ истеъмолкунандагон;
- оид ба истехсол, хосил намудан, коркард, истифода,
нигохдорй ва бахисобгирии металлхои киматбахо ва
244
сангхои киматбах,о, инчунин дигар амалиёт бо металлхои
киматбахо ва сангхои киматбахо- макомоти ваколатдори
назорати давлатй;
- оид ба истифодаи окилона ва самараноки кувваи
барку гармй, сифати кувваи барки тахвилшаванда, холати
бахисобгирии истехсол ва истеъмоли кувваи барку гармй,
тартиби тасдик ва таксими меъёрхои истеъмоли кувваи
барку гармй, холати техникии неругоххои баркй, шабакахои
баркй ва дастгоххои баркию гармй, низоми истеъмоли
кувваи барку гармй, дойр намудани чорабинихои
таъминкунандаи хизматрасонии бехатари дастгоххои баркй
ва и'стифода-барандаи гармй- макомоти ваколатдори
назорати энергетикй;
-оид ба стандартизатсия, сертификатсияи махсулот ва
хизматрасонй, метрология ва таъмини ягонагии ченакхо-
макомоти ваколатдор дар сохаи стандартизатсиякунонй,
метрология, сертификаткунонй;
-дар сохаи наклиёт ва хочагии рох макомоти
ваколатдор дар сохаи наклиёт;
-оид ба ичозатномадихй- макомоти
ичозатномадиханда;
-оид ба моликият ва идоракунии моликияти давлатй-
макомоти ваколатдори идораи амволи давлатй.
Субъектхои хочагидор вазифадоранд, хар як
санчишро дар дафтари бакайдгирии санчишхо кайди
хаттй намоянд.
Баъди ба субъектхои хочагидор супурдани карор оид
ба гузаронидани санчиш, хар як шахси мансабдори
макомоти санчиш ухдадор аст дар Дафтари бакайдгирии
санчишхо маълумотхои зеринро бо гузоштани имзои худ
кайд намояд:
- фамилия, ном, номи падар, раками шаходатнома (а
чумла шаходатномаи махсус), номи макомоте, ки
шаходатномаро додааст, мухлати эътибори шаходатнома;
фамилия, ном, номи падари мутахассиси
даъватшуда чихати гузаронидани санчиш, инчунин раками
шаходатномаи хидматй, номи ташкилоте, ки мутахассиси
даъватшуда намояндаи он мебошад. Дар сурати мустакил
будани мутахассис, раками шаходатномаи шахсй ва агар
тибки Конун фаъолияти мутахассиси даъватшуда бояд
ичозатнома дошта бошад, раками ичозатнома, номи
245
макомоте, ки ичозатномаро додааст ва мухлати эътибори
ичозатнома;
- асос барои санчиши фаъолияти субъекти хочагидор,
сана ва вакти огози санчиш;
- мавзуъ ва максади санчиш.
Рохбари субъекти хочагидор ухдадор аст, дар
дафтари бакайдгирии санчишхо маълумотхои зеринро зикр
намояд:
- сана ва вакти анчоми санчишхо;
- тадбирхое, ки аз чониби шахси мансабдори
макомоти санчиш нисбати субъекти хочагидор андешида
шудаанд;
- мулохизот дар шакли «Розиам», «Розй нестам», «Бо
эродхо розиам».
Предмети амалй конуни мазкур бо мафхуми санчиши
давлатй, ки дар конун оварда шудааст, махдуд мегардад.
Санчиш шакли фаъолияти назоратиест, ки тахти мафхуми он
амалхои шахсони мансабдори макомоти санчиш оид ба
таъмини риоя ва ичро гардидани талаботу шартхои
мукаррарнамудаи конунхои Чумхурии Точикистон аз
чониби субъектхои хочагидор, ошкор ва рафъ намудани
хукуквайронкунихо, пешгирй кардани онхо ва истифодаи
мучозот фахмида мешаванд. Боздиди расмии шахси
мансабдори макомоти санчиш бо максади гузаронидани
назоратй давлатй ба фаъолияти субъектхои хочагидор
санчиш хисобида мешавад.
Мохияти он аз ба амал баровардани гафтиши
мувофикати нишонахои моли (кори хизмати)
истехсолкардаи шахсони хукукй ва сохибкорони инфиродй
ба талаботхои хатмие, ки конунхо ва дигар санадхои меъёрй-
хукукии дар асосй онхо кабулгардида мукаррар намуданд,
иборат мебошад.
Ба сифати талаботхои хатмие, ки молхои (корхои
хизматхои) истехсолшуда бояд чавобгуяшон бошанд,
талаботхои стандарта давлатй чихати таъмини бехатарии
махсулот, кор ва хизмат мебошад, ба мухити атроф, хаёт,
саломатй, амволи одамон, мувоффикати техникй ва
иттилоотй, ба хам ивазшаванда будани махсулот, ягонагии
усулхои назорат ва тамгазанй мебошанд. Талаботхои хатмй
барои бехаратии молхо (кор, хизмат) дар асосй коида ва

246
меъёрхои санитарй ва байторй низ мукаррар карда
мешаванд.
Тазаккур бояд дод, ки меъёрхои конунгузорй дар
хусуси химояи хукукхои шахсони хукукй ва сохибкорони
инфиродй зимни амалй намудани назорати давлатй, нисбати
назорати андозй, асъорй, бучетй, бонкй, сугурта, гумрукй,
ичозатдихй ва дигар навъхои махсуси назорат пахн
намешаванд.
Дар асоси тахлили меъёрхои конунгузории мазкур
чунин макомотхои хокимияти ичроияро номбар намудан
мумкин аст, ки хангоми ба амал баровардани назорати
давлатй риоя намудани талаботхои хатмии конунгузориро
нисбати молхо (кор, хизмат) назорат менамоянд, аз чумла
макомоти стандарти давлатй, макомоти давлатии сохтмон,
макомоти тандурусти,. макомоти рушди иктисодй за савдо,
макомоти д ав л ат д ар сохаи кишоварзй ва хифзи габиатй
Чумхурии Точикистон ва гайра.
Як катор принсипхои химояи хукукхои шахсони
хукукй ва сохибкоронро номбар кардан мумкин аст, ки
хангоми амалй намудани назорати (надзори) давлатй бояд
ба инобат гирифта щаванд, аз чумла.
- эхтимолияти бовичдонии шахсони хукукй ва
сохибкорони инфиродй;
- барои шахсони хукукй ва сохибкорони инфиродй
кушода ва дастрас будани хамаи санадхои меъёрии хукукие,
ки талаботхои хатмиро мукаррар намудаанд ва ичрои
онхоро макомотхои назорат давлатй тафтиш менамоянд;
- мукаррар намудани талаботи хатмй дар асоси конун
ва дигар санадхои меъёрй - хукукие, ки дар асоси онхо кабул
шудаанд;
- мутобикати предмети чорабинии амалшиазандаи
назоратй ба ваколати (салохияти) макомоти назорати
давлатй;
- чавобгарии макомотхои назорати Давлатй ва
шахсони мансабдори онхо хангоми ба амал баровардани
назорати давлатй барои вайрон намудани конунгузории
Чорй ва гайра.
Дастоварди мухимтарини конунгузорй дар ин сам^
мукаррар намудани талаботи амику дакик нисбати ташкил
ва мухлати гузаронидани чорабинихои назоратй мебошад.
Аз чумла давомияти гузаронидани чорабинихои назоратй,
247
набояд аз бист руз дарозтар ва микдори чорабинихои
накшавии назоратй фаъолияти субъектхои хочагидор дар
давоми ду сол на зиёда аз як маротиба бошад.
Ба хайси кафолатхои иловагии хифзи хукукхои
сохибкорон хангоми ба амал баровардани назоратй давлатй
(контрол), махдудиятхоеро номбар кардан мумкин аст, ки
мутобики онхо шахсони мансабдори макомоти назоратй дар
чараёни гузаронидани ин чорабинихо хукук надо ранд:
- талаботхои хатмиеро тафтиш намоянд, ки ба
салохияти макомоти назоратие, ки аз номи онхо шахси
мансабдор баромад менамояд, дахл надоранд;
- тафтишоти накшавиро дар холатхое ки шахсони
мансабдори кормандони шахси хукукй ё сохибкории
инфиродии бо тафтиш фаро гирифта шуда хузур надоранд,
баамал бароварда наметавонанд;
- пешниходи хуччат, иттилоот ва нусхаи махсулотеро
талаб намоянд, ки ба хайси объекти чорабинихои назоратй ё
предмети тафтиш баромад намекунанд ва инчунин
гирифтани хуччатхои асиле, ки хамчун предмети тафтиш
мебошанд;
- нусхаи махсулотро барои гузаронидани тахкик
(санчиш), ташхис бидуни ба расмият даровардани санади
дахлдори шакли мукарраргардида ва ба микдори зиёда аз
меъёри мукаррарнамудаи стандарта давлатй ё дигар
хуччатхои меъёрй, талаб намоянд;
- пахн намудани маълумоте, ки сирри бо конун
хифзшавандаро ташкил медихад ва бинобар гузаронидани
чорабинихои назоратй ба даст оварда шудааст, ба истиснои
холатхое, ки конунгузории чорй пешбинй намудааст;
- дар мухлатхои мукаррарнамуда чорабинихои
назоратиро гузаронад.
Шахсони мансабдор ё намояндаи шахсони хукукй ва
сохибкорони инфиродй ё намояндаи онхо хангоми
гузаронидани чорабинихои назоратй чунин хукукхо доранд:
- бевосита дар гузаронидани чорабинихои назоратй
иштирок намуда, оид ба масъалахое, ки ба предмети назорат
дахл доранд эзох диханд;
- гирифтани иттилоот мутобики конун ё дигар
санадхои меъёрй-хукукй;
- шинос шудан ба натичахои тафтиш ва сабт
намудани розигй ё норозигии худ ба чорабинихои
248
тафтишоти ё бо харакатхои алохидаи шахсони мансабдори
макомотхои назорати давлатй;
- шикоят намудан аз болои харакати (бехаракати
шахсони мансабдори макомоти назорати давлатй мутобики
конунгузории чорй бо тартиби маъмурй ё судй.
Шахсони хукукй ва сохибкорони инфиродй бо талаби
макомоти назорати давлатй иштироки шахсони
мансабдореро, ки барои ташкил ва гузаронидани
чорабинихо оид ба ичро намудани талаботхои хатмй
масъуланд ва инчунин намояндахои худро хангоми
гузаронидани чорабинихо оид ба назорат, таъмин менамояд.
Зараре, ки ба шахсони хукукй ва сохибкорони
инфиродй дар натичаи харакати (бехаракатии) шахсони
мансабдори макомоти назорати давлатй, хангоми
гузаронидани назорат давлатие, ки бо тартиби
мукаррарнамудаи конунгузории чорй, зидди хукукй эътроф
гардидааст, бояд талофй шавад.
Хифзи хукукй шахсони хукукй ё сохибкорони
инфиродй хангоми гузаронидани назорати давлатй
мутобики конунгузории чорй бо тартиби маъмурй ё ин ки
судй сурат мегирад.
Аризаи шикоятй аз болои харакати (бехаракатии)
макомотхои назорати давлатй ва шахсони мансабдори онхо
бо тартиби мукаррарнамудаи конунгузории чорй баррасй
карда мешавад.
Санадхои меъёрй - Хукукие, ки макомотхои назорати
давлатй бо вайрон намудани конунгузории Чумхурии
Точикистон кабул намудаанд, мутобики конунгузорй пурра
ё кисман беэътибор хисобида мешаванд.

249
 БОБИ 10
ТА Н ЗИ М И Х У К У К И И РАК О БА Т ВА И Н Х И С О Р Д А Р
БО ЗО Р

§ 1. Мафхуми ракобат

Ракобат- ин истилохи иктисодй буда муносибатхои

махсуси иктисодии (мусобика, мубориза) байни
иштирокчиёни бозорро бахри истехсол ва фуруши
(мубодилаи) неъматхои моддй, тавсиф менамояд. Таъсири
мусбии ракобат ба иктисодиёт дар он тачассум меёбад, ки он
барои самаранок таксим намудани захирахо мусоидат
намуда, ташаббуси сохибкориро равнак мебахшад.
Чихати манфии ракобат муфлисшавй ва бекормонии
кормандони корхонахои муфлис мебошад. Конунгузорй дар
бораи ракобат ва инхисор аз санадхои конунгузории бахши
ракобат ва конунгузорй дар бораи инхисорхои давлатй ва
габий иборат мебошад.
Конунгузорй оид ба ракобат - аз конунгузории
зиддиинхисорй ва конунгузорй дар бораи ракобати
бевичдонона иборат аст.
Зери конунгузории инхисорй мачмуи меъёрхои
хукукие фахмида мешавад, ки барои махдуд намудани
инхисори иктисодиёт тавассути назоратй давлатй ба вазъи
афзалиятноки холати субъектхои сохибкорй пешгирй ва
таъкиби фаъолияти инхисорй равона карда шудааст.
Конунгузорй дар бораи ракобати бевичдонона -
мачмуи санадхои хукукие мебошад, ки барои пешгирй ва
таъкиби ракобати бевичдонона равона карда шудааст.
Конунгузорй дар бораи инхисори давлатй ва табий -
сохаи мустакили танзимнамоин хукукй дар низоми
конунгузории ракобат ва инхисор мебошад. Санадхо дар
бораи инхисори табий ва давлатй ба таркиби конунгузории
ракобат дохил шуда наметавонад, чунки барои махдуд ва
манъ намудани ракобат дар доирахои муайяни фаъолияти
сохибкорй ба максади танзим намудани манфиатхои давлатй
ва чамъиятй равона карда шудаанд. Чунин инхисорхо дар
сохти иктисодиёти бозоргонй махдуд мебошанд.
 Ракобат дар бозори мол мусобикаи озоди
субъектхои хочагидор, ки амалиёти мустакилонаи онхо
имконияти таъсиррасонии яктарафаи хар кадоми онхоро ба
шароити умумии муомилоти мол дар бозори моли дахлдор
ба таври самарабахш махдуд менамояд
Нишонахои ракобат инхоянд:
Ракобат - ин мусобикаи иктисодиест, ки ;
- дар харакатхои мустакилона тачассум меёбад;
- байни субъектхои ракиб ба амалбароварда мешавад;
- дар доираи - муайяни иктисодй - хукукие ки бо
номи бозор ифода шудааст, вучуд дорад.
Харакатхои ракобатнок гуфта, харакатхоеро
меноманд, ки аз чониби субъекти сохибкорй барои ба даст
овардани бартариятхои хукукй дар фаъолияти мусобикавй
равона карда шудаанд. Максади асосии ракобат ба дасг
овардани фоида тавассути чалб намудани талаботи
харидорон ва конеъ намудани ин талаботхо мебошад.
Х,аракатхои ракобатнок усулхои махсуси ба амал
баровардани фаъолияти сохибкорй мебошанд ва ду намуди
чунин харакатро чудо намудан мумкин аст: 1) нархй ва 2)
гайринархй.
Харакати нархй чунин холатеро меноманд, ки
субъектхои фаъолияти сохибкорй бо рохи паст намудани
нархи мол (кор - хизмат) ва хамин тарик чалб намудани
харидорон ба амал бароварда мешавад.
Агар субъекти фаъолияти сохибкорй бидуни
назордошти имкониятхои худ ба ин кор даст занад, мумкин
аст муфлис шавад.
Дигар харакатхои ракобатнок бо номи харакатхои
«гайринархй» маълум мебошанд, чунки бевосита ба
мукаррар ё паст намудани нарх алокаманд нестанд. Онхо
пеш аз хама дар имконияти озодона ворид гардидан ба
бозор барои ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй оид
ба конеъ намудани талаботи харидорон, ишгол намудани
чойи бехатареро дар бозор ва гайраро дар назар доранд.
Инчунин бехтар намудани сифат ва хусусиятхои истеъмолии
мол (кор, хизмат), васеъ гардонидани ассортимент, ба
муомилот дохил намудани моли (кор, хизмат) нав, бехтар
намудани хизматрасонй, мукаррар ва дароз намудани
мухлати кафолатнок, истифодаи техналогпяи нав (ихтироот,
нусхахои саноатй), нишонахои молй ва дигар объектхои
251
I
саноатй, харакатхои рекламавй ва гайрахо низ х,амчун
харакатхои гайринархй хисобида мешаванд.
Кайд бояд кард, ки микдори зиёди
истехсолкунандагон (харидорон) дар бозор ратман маънои
ракобатро байни онхо надорад, чунки онхо метавонанд
байни худ созишномахое банданд, ки ракобатро истисно
намояд: масалан, нигох доштани нархи ягона, хачми мол,
таксими бозор ва гайра.
Бинобар ин микдори фурушандагон ва харидорон,
вучуд надоштани монеа барои ворид гардидан ба бозор ва
дигар омилхо ба сифати шартхои баамалбарории
харакатхои ракобатнок баромад мекунанд.
Озодии баамалбарории харакатхои ракобатнок
махдудиятхои конунгузориро нисбати ин муносибатхо доро
аст:
- мазмуни харакатхои ракобатнок ;
- субъектхое, ки хукуки ба амал баровардани
харакатхои ракобатнокро д о р ан д ;
- доираи фаъолияти сохибкорие, ки дар онхо
харакатхои ракобатнок ба амал бароварда мешаванд.
Маънкунихо ва махдудкунихое, ки ба мазмуни
харакатхои ракобатнок дохиланд бо конунгузории чорй
мукаррар карда шудаанд. Масалан, фаъолияти иктисодие,
ки барои инхисорикунонии иктисодиёт ва ракобати носолим
равона мебошанд, манъ карда шудаанд.
Истифодаи хукукхои гражданй ба максади махдуд
намудани ракобат ва суиистифода аз вазъи афзалиятноки
худ дар бозор манъ карда шудааст (к. 2 м. 10 КГЧ^Т ).
Конунгузорй манъкунихоро дар бахши ба амал
баровардани харакатхои ракобатноки «нархй» ва
«гайринархй» дар бар мегирад. Аз чумлаи харакатхои нархй
ба сифати хдракатхои зиддихукукй инхо баромад
менамоянд: мукаррар намудани нарххои баланди инхисорй ё
нарххои пасти инхисорй; нарххои демпингй ва гайра.
Аз чумлаи харакатхои гайринархй хамчун
харакатхои зиддихукукй инхоро номбар намудан мумкин
аст: фуруши мол бо истифодаи гайриконунии нишонаи
молй ва дигар воситахои фардикунонии субъекти
сохибкорй, тазъиби ракибон тавассути реклама ва гайра
Натичаи бехтарини баамал баровардани харакатхои
ракобатнок чуноне аз мафхуми конунии ракобат бар меояд -
252
махдуд намудани имкониятхои субъекти фаъолияти
сохибкорй бо тартиби таъсиррасонии яктарафа ба шартхои
умумии муомилоти мол (кор, хизмат ) дар бозори мувофик
мебошад. Дар холати акс, на дар бораи ракобат, балки дар
бораи инхисор харф бояд зад.
Шарти умумии муомилоти мол (кор, хизмат) - ин
озодии бо конун мукарраргардидаи бастани шартнома оид
ба хариду фуруши мол (кор, хизмат) дар бозор мебошад, аз
чумла, бо нархи озоди шартномавй.
Субъектхои ракобат - шахсоне мебошанд, ки
мувофики конунгузорй дорой хукукй ба амал баровардани
харакатхои ракобатй дар фаъолияти сохибкорй (хочагй)
мебошанд.
Субъектхои хочагидорй - шахсони хукукй, аз чумла
хоричй, иттиходияхои онхо, инчунин шахрвандоне
мебошанд, ки бе таъсиси шахси хукукй фаъолияти
сохибкорй мекунанд ( к 5 м. 3 Конун «Дар бораи рокобат»),
Шарти зарурии дохил намудани шахсони мазкур ба доираи
субъектони муносибатхои ракобат, аз чониби онхо ба амал
баровардани фаъолияти сохибкорй мебошад.
Иштирокчиёни муомилоти амволие, ки хамчун
субъекти сохибкорй нестанд ба сифати субъекти
муносибатхои ракобат низ баромад карда наметавонад, аз
чумла шахсони вокеие, ки ба сифати сохибкори инфиродй ба
кайд гирифта нашудаанд. Хукукй ба амал баровардани
харакатхои ракобатнокро инчунин макомотхои хокимияти
давлатй, макомотхои хокимияти махаллй ва шахсони
мансобдори онхо низ надоранд.
Истилохи «ракиби вокей» ва «ракиби эхтимолй» дар
конунгузорй кушода нашудааст.
Ба ракибони вокей, хамчун коида, субъектхои
сохибкорие мансубанд, ки вокеан дар муносибатхои ракобат
иштирок доранд ва дорой мустакилиятии амволй, ташкилй
ва хукукй мебошанд. Ин, кисман, дар ба амал баровардани
харакатхои ракобатнок оид ба фуруши молхои ивазшаванда
(кор, хизмат) дар бозори муайян тачассум меёбад.
Ракибони эхтимолй субъектхои сохибкорие
мебошанд, ки базаи моддй-техникй, кадрй, технологиро
барои истехсолй моли муайян доранд, вале бо сабабхои
гуногун ин имкониятро ба амал намебароранд, моли
муайянро истехсол намуда бошанд хам, вале онро дар
253
худуди бозори тадкикшаванда намефурушанд ва субъектхои
нави сохибкоронс, ки ба бозори муайяни молй ворид
мегарданд.
Ба хайси субъекти ракобат на танхо субъектхои
алохидаи сохибкорй, балки гурухи шахсон низ баромад
мекунанд.
Гурухи шахсон гуфта, гурухи шахсони хукукй ва
вокеиеро меноманд, ки нисбати онхо як ё якчад шартхои
зерин ичро мегарданд:
- шахе ё якчанд шахе якчоя дар натичаи созиш
(амалиёти мувофикашуда) хукук доранд мустаким ва
гайримустаким (аз чумла дар асосй шартномахои хариду
фуруш, идоракунии боэътимод, фаъолияти якчоя, супориш ё
содир кардани дигар ахдхо) зиёда аз панчох фоизи хисоби
умумии овозхоро, ки ба сахмияхо (хиссахо) мувофик меоянд
ва сармояи оийнномавии шахсони хукукиро ташкил
медиханд, ихтиёрдорй намоянд. Дар ин холат тахти
ихтиёрдории гайримустаким овозхои шахси хукукй,
имконияти ихтиёрдории вокеии у ба воситаи шахсони сеюм,
ки нисбати онхо шахси якум хамаи он хукуку салохияти дар
боло номбаршударо дорад, фахмида мешавад;
- шахе ё якчанд шахе дар асосй шартнома ё бо рохи
дигар имконият пайдо мекунанд, ки карори кабулшавандаи
дигар шахе ё шахсон, аз чумла шартхои аз тарафи дигар
шахе ё шахсон ба рох мондани фаъолияти сохибкориро
муайян намоянд, ё салохияти макомоти ичроияи дигар шахе
ё шахсонро дар асосй шартнома ба чо оваранд;
- шахе хукуки таъин намудани макомоти ичроияи
ягона ё зиёда аз панчох фоизи хайати макомоти ичроияи
дастачамъии шахси хукукй, ё бо пешниходи у зиёда аз
панчох фоизи хайати шурои директорон (шурои нозирон), ё
дигар макомоти идоракунии дастачамъии шахси хукукиро
дорад;
- шахси вокей метавонад салохияти макомоти ягонаи
ичроияи шахси хукукиро ичро намояд;
- худи хамон шахсони вокей, хамсарони онхо,
падарону модарон, фарзандон, бародарону хохарони онхо ё
шахсоне, ки хамон шахси хукукй пешниход кардааст, зиёда
аз панчох фоизи хайати макомоти ичроияи дастачамъй ё
шурои директорон (шурои нозирон) ё дигар макомоти
идоракунии дастачамъии ду ва зиёда шахсони хукукиро
254
ташкил медиханд. Макомоти идоракунии дастачамъии ду ва
зиёда шахсони хукукй инчунин макомоте мебошад, ки бо
пешниходи хамон шахсони хукукй зиёда аз панчох фоизи
хайати шурои директорон (шурои нозирон), ё дигар
макомоти идоракунии дастачамъй интихоб мешавад;
- худи хамон шахсони вокей, хамсарони онхо,
падарону модарон, фарзандон, бародарону хохарони онхо ё
шахсони хукукй мустакилона ё ба воситаи намояндахо
(вакилон) дар мачмуъ ва зиёда аз панчох фоизи овозхое, ки
ба сахмияхо (хиссахо) мувофик меоянд ва сармояи
ойинномавии хар кадоми аз ду ва зиёда шахсони хукукиро
ташкил медиханд, хукукй ихтиёрдорй кардан доранд;
- шахсони вокей ё хукукй мустакилона, ё ба воситаи
намояндахо (вакилон) дар мачмуъ зиёда аз панчох фоизи
овозхоеро, ки ба сахмияхо (хиссахо) мувофик меоянд ва
сармояи оинномавии шахси хукукиро ташкил медиханд ва
худи он шахсони вокей- хамсарони онхо, иадарону модарон,
фарзандон, бародарону хохарони онхо, ки хамон як шахси
хукукй пешниход кардааст, зиёда аз панчох фоизи хайати
макомоти ичроияи дастачамъй(-ё шурои директорон (шурои
нозирон), ё дигар макомоти идоракунии дастачамъии дигар
шахси хукукиро ташкил медиханд, хукукй ихтиёрдорй
кардан доранд. , г. ,:ч ,,v-
Конунгузорй дар бораи ракобат ва инхисор инчунин
мафхуми «шахсони бонуфуз»-ро низ дар бар мегирад.
Шахсони бонуфуз- шахсони вокей ва хукукие мебошанд, ки
кодиранд ба субъектхои хочагидор, ки фаъолияти
сохибкориро амалй мегардонанд, таъсир расонанд.
Инхо шахсони бонуфузи шахси хукукй шуда
метавонанд:
-узви шурои директорон (шурои нозирон) ё дигар
макомоти идоракунии дастачамъй, узви макомоти ичроияи
дастачамъии он, инчунин шахсе, ки салохияти макомоти
якасардории ичроияи онро амалй мегардонад;
-шахсоне, ки ба гурухи шахсони хукукй тааллукдОшта
дохил мешаванд;
-шахсоне, ки хукукй дар мачмуъ зиёда аз бист фоизи
овозхоеро, ки ба сахмияхо (хиссахо) мувофик меоянд ва
сармояи оинномавии хамин шахси хукукиро ташкил
медиханд, ихтиёрдорй мекунанд. Агар шахси хукукй
иштирокчии иттиходияхои шахсони хукукй бошад, он вакт
255
ба катори шахсони бонуфузи вай аъзои шурои директорон
(шурои нозирон) ё дигар макомоти идоракунии дастачамъй,
инчунин шахсоне, ки салохияти макомоти якасардории
ичроияи иштирокчиёни гурухи саноатию молиявиро амалй
мегардонанд, дохил мешаванд.
Шахсони бонуфузи шахси вокей, ки фаъолияти
сохибкориро амалй мегардонанд, шуда метавонанд:
-шахсоне, ки ба гурухи шахсони вокей тааллукдошта
дохил мешаванд;
-шахси хукукй, ки дар хайати он шахси вокеии мазкур
хукук дорад ба зиёда аз бист фоизи мачмуи умумии овозхо,
ки ба сахмияхо (хиссахо) мувофик меоянд ва сармояи
ойинномавии хамин шахси хукукиро ташкил медиханд,
ихтиёрдорй намояд.
Дар конуни мазкур гурухи шахсон хамчун субъекти
ягонаи хочагидор хисобида мешаванд.
Ахамияти истилохи хукукии шахсони бонуфуз дар он
аст, ки тавассути он шахсонеро, ки кобилияти ба фаъолияти
сохибкории дигарон таъсир расониданро доранд, чудо карда
мешаванд. Кобилияти таъсиррасонй ба шахсони бонуфуз
имконият медихад, ки дар муборизаи ракобатнок ширкат
варзида, субъекти хочагидориро ба холати инхисорй
оваранд ва дар ин замина хукуквайронкунй низ содир
намоянд Бинобар ин ба шахсони бонуфуз назоратй давлатй
мукаррар карда мешавад.
Муносибатхои ракобатнок дар доираи муайяни
фаъолияти сохибкорй, ки бо номи бозори ракобатнок
машхуранд, вучуд дошта метавонанд, яъне онхо
тавсифкунандаи мавчудияти фазой ракобатнок мебошанд.
Фазой ракобатнок дар бозор - ин чунин холати
бозор мебошад, ки дар он субъектхои сохибкорй метавонанд
имкониятхои худро оиди муборизаи ракобатнок байни
хамдигар амалй намоянд. Чунин фазоро давлат ба воситаи
тадбики чорахои зарурй оид ба дастгирии ракобат ва худи
субъектхои фаъолияти сохибкорй, бо рохи амалй намудани
хукукхои худ ба вучуд меоранд.

256
 § 2. Хукукй субъекти сохибкорй ба ракобат

Хукукй сохибкор ба ракобат хамчун як чузъи

таркибии хукук ба фаъолияти сохибкорй ва ба хайси як
ваколати субъекти фаъолияти сохибкорй баромад мекунад1.
Ин бо рохи ба амал баровардани имкониятхои хукукии
сохибкор, хангоми ба амал баровардани фаъолияти худ ва
ба амал баровардани харакатхои ракобатнок бо дигар
сохибкорон барои ба даст овардани фоидаи зиёд ба воситаи
фуруши афзалиятноки мол (кор, хизмат ) ба харидорон,
амалй карда мешавад.
Хукук ба ракобат барои он зарур аст, ки субъекти
сохибкорй имконияти бо инхисориён мукобилият карданро
дошта бошад.
Хукук ба ракобат аз меъёрхои конститутсионй оид
ба озодии чойивазкунии мол, кор, хизмат ва озодии
фаъолияти иктисодию сохибкорй маншаъ мегирад (м. 12
Конститутсияи Чумхурии Точикистон).
Мазмуни хукукй ракобатро чунин ваколатхо ташкил
медиханд:
1) ваколат ба харакатхои худ;
2) ваколати талабкунй;
3) ваколатхо барои химоя.
Хукук ба харакатхои худ гуфта, имконияти субъекти
сохибкориро барои ба амал баровардани харакати
ракобатнок нисбати ракибон ба максади чалб намудани
талаботи харидорон ба моли (кори, хизмати) худй
меноманд.
Вокеияти асосии хукук ба ракобати субъекти
сохибкорй ин имконияти сохибкор оиди озодона ворид
гаштан ба бозор ва ба амал баровардани фаъолияти дилхохи
сохибкорй мебошад. Ба вучуд омадани корхонаи нави
истехсолй ва савдо боиси ба вучуд омадани муносибатхои
ракобатнок байни ин корхона ва корхонахои вучуддошта
мегардад.
Ба амал баровардани харакатхои ракобатнок боиси
халалдор намудани дигар субъектхои сохибкорй мегарданд,

'Ниг.: Конкурентное право (правовое регулирование конкуренции

и монополии) М., 2002.
257
вале чунин халалрасонй ба хукуквайронкунй алокаманд
намебошад. Ба акидаи Ф.Г.Шершенёвич, кушодани бинои
нави савдо дар ру ба руи маю заи вучуддошта боиси
халалдор гардидани савдои он мегардад, вале чигуна зараре,
ки чунин ракобат нарасонад, он танхо дар худуди ба амал
баровардани хукук мебошад1.
Олимон инчунин дар доираи хукук ба ракобат,
хукуки ба шахсони дигар расонидани халалро махсус кайд
менамоянд ва ин пеш аз хама ба хукуки ракобат тааллук
дорад, ки бо рохи чалб намудани мизочон ё ин ки ишгол
намудани чойи бехтаре дар бозор ба амал бароварда
мешавад2.
Дахл намудан ба манфиати ракибон маънои
талабкунии химояи судиро надорад, чунки муносибат дар
савдо - ин мухолифати доимии манфиатхои ракибон
мебошад, ки голибияти яке аз онхо боиси муфлисшавии
тарафи дигар мегардад, ки новобаста аз окибати ногувор,
конунй мебошад1.
Мувофики кисми 2 моддаи 3 К Г ^Т шахрвандон ва
шахсони хукукй хукукхои гражданин худро бо ирода ва ба
манфиати худ амалй мегардонанд. Манфиати асосии
сохибкори ракибро гирифтани фоида бо рохи маглуб
намудани ракиб ва чалб намудани талаботи
истеъмолкунандагон ташкил медихад.
Имконияти расонидани халал аз мохияти хукук ба
ракобат бармеояд. Маглуб шудан дар муборизаи
ракобатнок ё кам шудани фоида ё муфлисшавии субъекти
фаъолияти сохибкорй хамчун кисмати таркибии таваккали
сохибкорй мебошад.
Хукуки талабкунй гуфта, имконияти субъекти
ракобатноки сохибкориро оиди талаб намудан аз хамаи
шахсони дигар (сохибкорон, макомоти хокимияти давлатй,
макомоти хокимияти махаллй ва шахсони мансабдорй онхо)
меноманд, ки онхо хукукхои уро барои баамал баровардани
харакатхои ракобатнок вайрон накунанд ё ин ки нисбати у
фаъолияти бо конун манъшудаи инхисориро ба амал
набароранд.

ЧЛершеневич Г.Ф Учебник русского гражданского права. М. 1995.

2 Саватье Р.Теория обязательств. М.: 1972 С.335.
3 Ниг.: Шретер В. Недобросовестная конкуренция. СПб., 1914.С.6.
258
 Хукук ба химоя чунин маъно дорад, ки субъекти
сохибкорй ХУКУК Дорад ба воситаи чорахои худхимоя
хукукхои худро хифз кунад, инчунин нисбати
хукуквайронкунанда, чорахои мачбуркунии давлатиро дар
асоси меъёрхои хукукй гражданй, маъмурй ва чиной низ
татбик намояд.
Хукукй субъекти фаъолияти сохибкорй ба ракобат аз
чониби конун бахри хифзи манфиатхои чамъиятй ва давлатй
(масалан рох надодани ракобат дар сохаи инхисорй давлатй
ва табий) махдуд карда мешавад.

§ 3. Танзими хукукии фаъолияти инхисорй

Дар конунгузории чорй, яъне банди 10, моддаи 3

К^онун «Дар бораи махдудкунии фаъолияти инхисорй дар
бозорхои мол» мафхуми умумии фаъолияти инхисорй
омадааст шудааст, ки мувофики он фаъолияти инхисорй -
дар бозорхои мол аз мавкеи хукмфармоии худ суиистифода
кардани субъекти хочагидор (гурухи шахсон), бастани
созишнома ё ичрои амалхои мувофикашудае, ки бо
конунгузории зиддиинхисорй манъ карда шудаанд, фахмида
мешавад. Хамин тарик, истилохи инхисор дар адабиётхои
хукукй ва санадхои меъёрй барои тавсифи чунин холатхо
истифода мешавад:
- мавкеи хукмфармой субъекти сохибкорй дар бозор ;
- ваколатхои махсуси (имтиёз, хукук) субъектхои
сохибкорй барои ба амал баровардани ин ё он намуди
фаъолияти сохибкорй дар бозор.
Новобаста ба тавсифхои гуногуни инхисор - мохияти
он дар холати истисноии субъекти фаъолияти сохибкорй
ифода шуда ба у имконият медихад, ки ба шартхои умумии
муомилоти мол (кор, хизмат) дар бозори муайян гаъсири
халкунанда расонад.
Чунин навъхои инхисорро чудо намудан мумкин аст:
1) инхисоре, ки дар натичаи гаъсири танзими
бевоситаи давлат ба вучуд меояд;
2) инхисоре, ки дар натичаи фаъолияти мустакили
субъектхои сохибкорй бе танзими бевоситаи давлат ба
вучуд меояд;
3) инхисоре, ки дар натичаи доштани хукукхои
истисной ба вучуд меояд.
259
 Инхисорро инчунин вобаста ба хифзи онхо аз
ракобат низ тасниф намудан мумкин аст. Дар ин чо
инхисоре дар назар дошта шудааст, ки мавчудияти
ракобатро дар асосхои конунй истисно менамояд. Ба ин
намудхои инхисор, инхисори аз тарафи давлат
танзимшаванда ва инхисореро, ки бо доштани хукукхои
истисной алокаманд мебошанд, дохил карда мешаванд. Дар
адабиётхои хукукй ин намудхои инхисор бо номхои гуногун,
аз кабили инхисори «пушида», «расмй», «хукукй» ифода
мешаванд.1
Чунин навъхои ингуна инхисорхоро чудо намудан
мумкин аст:
1) инхисоре, ки бевосита аз чониби давлат танзим
мешавад;
2) инхисоре, ки дорандаи хукуки истисноиянд.
Дигар инхисорхо аз ракобат хифз карда намешаванд
ва бояд ба конунхои иктисоди бозори ракобатнок итоат
намоянд.
Инхисори навъи якум, бо продай давлат ва ба
максади таъмин намудани манфиатхои чамъиятй ва давлатй
созмон дода мешавад. Онхо аз ракобат хифз шудаанд ва дар
маънои васеъ инхисории давлатй мебошанд.
Чунин навъхои онхоро чудо менамоянд:
- инхисори давлатй
- инхисори табий.
Инхисори давлатй гуфта, инхисореро меноманд, ки
мутобики конунгузории чорй таъсис дода шуда, худуди
молии он, субъекти инхисор, шакли назорат, танзими
фаъолияти онхо ва инчунин ваколати макомоти назоратй
муайян карда шудаанд.
Инхисории давлатй барои хифзи манфиатхои давлат,
харидорон, мустахкам намудани амният, манфиатхои савдои
берунй, харбй - сиёсй ва гайра зарур аст . Онхо ба тарзи
императивй созмон дода мешаванд ва максади онхо таъмини
манфиатхои хукукй - умумй мебошад.
Инхисори давлатй бо ёрии воситахои гуногуне, ки
дар санадхои меъёрй - хукукй пешбинй шудаанд, ба амал

'Ниг.: Хейфец И.Д. Личные права и их хозяйственное назначение в

Союзе ССР и на Западе. М.: 1930. С.95; Предпринимательское
право РФ.М: 2006. С.474.
260
 бароварда мешавад. Масалан, инхисори давлатй чщ ати
содирот ва воридоти намудхои алохидаи молхо тавассути
ичозатдихй барои чунин фаъолият ба амал бароварда
мешавад. Ичозатнома барои ба амал баровардани онхо
танхо ба субъектхои хочагидории махсус - корхонахои
вохиди давлатй дода мешавад.
Монополияи табий - холати бозори мол (кор,
хизматрасонй), ки хангоми он ташкил кардани шароити
ракобатнок барои конеъ гардонидани талабот ба намудхои
муайяни молхо (корхо, хизматрасонихо) гайриимкон аст ё
ин амал бо назардошти хусусиятхои хоси технологии
истехсолот (бинобар хеле кам шудани харочот ба вохиди
мол вобаста ба афзоиши хачми истехсолот) аз нигохи
иктисодй матлуб намебошад (банди 1 моддаи 4 Конуни Ч,Т
«Дар бораи монополияхои табий» 05-03-07).
Субъекти монополияи табий - субъекти хочагидор
(шахси хукукй), ки ба истехсоли (фуруши) молхо, ичрои кор
ва (ё) хизматрасонй ба истеъмолкунандагон дар шароити
монополияи табий машгул аст (б 2 м. 4 Конуни Ч,Т «Дар
бораи монополияхои табий»).
Конун чунин асосхои табиии ин навъи инхисорро
мукаррар намудааст:
а) ба тарзи дахлдор паст гардидани харочоти истехсоли
номгуи муайяни мол (хизмат) барои вохиди мол хангоми
зиёд гардидани хачми истехсоли онхо;
б) молхое (хизматхое), ки субъекгхои инхисори табий
истехсол мекунанд, ивазнашаванда мебошанд;
в) талабот ба молхое, ки субъекти инхисори табий
истехсол мекунад, ба микдори нихоят кам аз тагйирёбии
нарх ба ин молхо алокаманд мебошад.
Мавчудияти ин навъи инхисор бо он асоснок карда
мешавад, ки дар доираи муайяни фаъолияти сохибкорй
ракобат бо сабабхои объективй самара надорад, чунки як
субъекти сохибкорй метавонад хамаи бозорро бо ин мол
таъмин кунад. Барои он, ки ягон доираи фаъолият холати
инхисори табииро ишгол кунад, зарур аст, ки аз чониби
давлат ба чунин сифат эътироф карда шавад. Бинобар ин
давлат ба максади таъмин намудани фаъолияти самараноки
субъектхои фаъолияти сохибкорие, ки дар ин сохахо
фаъолият менамояд ва инчунин барои таъмини мувозинати

1 261
манфиатхои харидорон ва сохибкорон, ин сохахоро
инхисори табий эълон менамояд.
Конун фаъолияти субъектхои монополияи табииро дар
сохахои зайл танзим менамояд:
- хизматрасонй дар мавриди хамлу накли нафт ва
махсулоти нафтй тавассути кубурхои магистралй;
- хизматрасонй дар мавриди харид ва интиколи гази
табий тавассути кубурхои магистралй ва (ё) таксимкунанда,
истифодаи дастгоххои газтаксимкунанда ва кубурхои
газгузаронии ба онхо вобаста;
- хизматрасонй дар мавриди истехсол, интикол ва (ё)
таксими неруи барк ва (ё) гармй;
- хизматрасонии хамлу накл тавассути рохи охан;
- хизматрасонии терминалхои наклиёт, фурудгоххои
Хавой ва аэронавигатсия;
- хизматрасонии алокаи баркй, почта ва телеком-
муникатсия бо истифодаи хатхои шабакахои махаллй;
- хизматрасонии хочагии об ва (ё) системаи
канализатсия;
- хизматрасонии хамлу накл тавассути роххои хавой
дар самтхои махаллй (моддаи 5 Конуни ЧТ «Дар бораи
монополияхои габий»).
Субъектхои монополияхои табий ба Фехристи
субъектхои монополияхои табий, ки аз бахшхои чумхуриявй
ва махаллй иборат мебошанд, бо нишондоди намудхои
молхои (корхои, хизматрасонихои) пешниходшавандае, ки
дар доираи танзими Конун карор доранд, ворид мегарданд.
Тартиби ба Фехристи субъектхои монополияхои табий
ворид ва аз он хорич намудани субъектхо аз тарафи
макомоти давлатие, ки назорат ва танзими давлатиро дар
сохахои монополияхои табий ба амал мебарорад, мукаррар
карда мешавад.
Ба боздоштаии гузариши субъектхои сохахои моно­
полияхои табий аз холати монополияхои табий ба холати
бозори ракобатнок дар мавриди мавчудияти асоснокии
иктисодии чунин гузариш ичозат дода намешавад.
Дар сохаи нишондодадшудаи фаъолияти сохибкорй
давлат речаи хукукии махсуси танзимнамой ва назоратй
фаъолияти субъектхои инхисори табииро чорй мекунад. Ба
ин максад макомоти махсуси танзимнамоиро таъсис
медихад, ки вазъи макомоти марказии чумхуриявиро доро
262
аст ва аз чониби Хукумати Ч ,у м х у р и и Точикистон
ваколатдор гардонида мешавад.
Макомоти танзимкунандаи инхисори табий
мувофики моддаи 6 конун чунин усулхои танзими фаъолияти
ин субъектхоро истифода мебарад:
- танзими нархе, ки ба воситаи муайян ва тасдик
намудани тарифно ва ё сатхи нихоии онхо амалй мегардад;
муайян намудани истеъмолкунандагоне, ки
хизматрасонй ба онхо хатмист ва таъмини хадди акали
хизматрасонй ба онхо дар сурати мавчуд набудани
имконияти конеъ гардонидани тамоми талабот ба моли
(кори, хизматрасонии) аз чониби субъектхои монополияи
табий истехсолшаванда (фурухташаванда) бо назардошти
зарурати хифзи хукук ва манфиатхои конунии шахрвандон.
Макомоти ваколатдор карорро оид ба истифодаи
усулхои дар Конуни мазкур пешбинишудаи танзим нисбати
субъекти мушаххаси монополияи табий дар асоси тахлили
фаъолияти он, бо назардошти таъсири усули
интихобшаванда хамчун омил барои баланД бардоштани
сифати молхои (корхои. хизматрасонихои) истехсолшаванда
(фурухташаванда) ва хамчунин барои конеъ гардонидани
эхтиёчот нисбат ба онхо кабул мекунад ва хамзамон, ба
асоснокии харочот бахо дода, холатхои зеринро ба инобат
мегирад:
- харочоти истехсоли (фуруши) молхо (корхо,
хизматрасонихо), аз чумла музди мехнат, арзиши ашёи хом
ва махсулот, харочоти иловагй;
- андозхо ва пардохтхои дигар;
- арзиши воситахои асосии истехсолй, талабот ба
сармоягузорй барои азнавистехсолкунии онхо зарурбуда ва
хисобхои истехлокй (амортизатсионй);
- фоидаи пешбинишаванда дар мавриди фуруши молхо
(корхо, хизматрасонихо) аз руи тарифхои гуногун;
- дурии гурухх,ои гуногуни истеъмолкунандагон аз
махали истехсоли молхо;
мутобикати сифати молхои (корхои,
хизматрасонихои) истехсолшаванда (фурухташаванда) ба
талаботи истеъмол-кунандагон.
Дар мавриди кабули карор дар бораи истифодаи
усулхои танзими фаъолияти субъекти мушаххаси
монополияи табий макомоти ваколатдор ухдадор аст, ки
263
иттилооти аз чониби шахсони манфиатдор дар бораи
фаъолияти субъекти монополияи табий пешниходгардидаро
баррасй намояд.
Танзими Давлатии фаъолияти субъектхои
монополияхои табий бо роххои зерин сурат мегирад:
- тасдики тариф;
- тасдики сатхи нихоии тариф;
- тасдики сметай тарифй;
- тасдики коэффитсиенти муваккатии пасткунанда;
- тасдики тартиби махсуси хисоби харочот;
- тасдики тартиби пешбурди бахисобгирии алохидаи
фоида, харочот ва активхои истифодашуда аз руи хар
намуди молхо (корхо, хизматрасонихо) ва дар мачмуъ аз
руи намудхои дигари фаъолият;
- тасдики хадди нихоии фоида;
- тасдики тарифи муваккатии чубронкунанда.
Танзими давлатии фаъолияти субъекти монополияи
табий, ки ба истехсоли неруи гармй дар неругоххои дорой
шакли мухталифи истехсол машгул мебошад, бо
назардошти хамачонибаи хусусиятхои режими технологии
истехсоли неруи барку гармй ва ташаккул додани нархи
неруи барк дар бозори ракобатнок анчом дода мешавад.
Бо максади пешбурди сиёсати самараноки давлатй дар
сохахои фаъолияти субъектхои монополияхои табий
макомоти ваколатдор назоратро оид ба амалхое анчом
медихад, ки бо иштирок ё нисбати субъектхои монополияи
табий сурат мегиранд ва натичаи онхо боиси поймол
гардидани манфиатхои истеъмолкунандагони молхое
(корхое, хизмат-расонихое) мешаванд, ки нисбаташон
мутобики Конуни мазкур танзим сурат мегирад ё боиси
монеъ шудан ба гузариши аз нигохи иктисодй асосноки
бозори молии дахлдор аз холати монополияи табий ба
холати бозори ракобатнок мегарданд.
Макомоти ваколатдор назоратро аз болои амалхои
зерин анчом медихад:
- хама гуна ахдрое, ки дар натичаи он субъекти
монополияи табий хукуки моликиятро ба воситахои асосй,
ки барои истехсоли (фуруши) молхои (корхо,
хизматрасонихо) мутобики Конуни мазкур танзимшаванда
истифода бурда мешаванд ё истифода бурда намешаванд,
сохиб мешавад;
264
 - сармоягузорихои субъекти монополияи табий дар
истехсоли (фуруши) молхое (корхое, хизматрасонихое), ки
нисбати онхо мутобики Конуни мазкур танзим сурат
намегирад;
- фурухтан, ичора додан ва ё ахди дигаре, ки дар
натичаи он субъекти хочагй ё субъекти монополияи табий
Хукукй ихтиёрдорй ва истифода ё ХУКУКИ моликиятро ба
кисмате аз воситахои асосии субъекти монополияи табий, ки
барои истехсоли (фуруши) молхои (корхо, хизматрасонихо)
мутобики Конуни мазкур танзимшаванда истифода бурда
мешаванд ё истифода бурда намешаванд, пайдо мекунад;
азнавташкилдихй ва бархамдихии субъекти
монополияи табий.
Барои ичрои амалхои кисми дуюми моддаи мазкур
субъекти монополияи табий вазифадор аст, ки ба макомоти
ваколатдор оид ба додани ризоият барои ичрои чунин
амалхо дархост пешниход намояд ва иттилооти барои
кабули карор зарурро пешниход намояд.
Макомоти ваколатдор хукукй рад намудани дархостро
дорад, агар амалй дар он зикршуда ба натичахои манфии
дар кисми якуми моддаи мазкур пешбинишуда оварда
расонад, инчунин дар холатхое, ки аз тарафи
дархостдиханда хамаи хуччатхои зарурй пурра пешниход
нагардидаанд ва ё дар чараёни баррасии онхо мукаррар
гардад, ки маълумотхои дар онхо чойдошта, ки барои
кабули карор ахамияти мухим доранд, эътимоднок нестанд.
Макомоти ваколатдор на дертар аз ей рузи баъди
кабули дархост ба дархостдиханда ба таври хаттй дар бораи
карори худ, яъне розй будан ё рад кардан хабар медихад.
Сабабхои рад гардидани дархост бояд асоснок бошанд.
Дар сурати барои кабули карор пайдо шудани
зарурияти гирифтани маълумоти иловагй, макомоти
ваколатдор хукук дорад, ки аз дархосткунанда онро талаб
карда, мухлати баррасии дархостро то ей руз зиёд намояд,
ба шарте, ки ин талабнома дар як вакт бо огохлнома дар
бораи дароз кардани мухлати баррасии дархост ба
дархосткунанда на дертар аз понздах рузи баъди кабули
дархост фиристода шавад.
Шахе ва ё гурухи шахсоне, ки дар натичаи харидории
сахмия дар бозор аз сармояи оинномавии субъекти
монополияи табий ва ё дар натичаи ахдхои дигар, аз чумла
265
аз тарики шартномахои супориш, идораи ба боварй
асосёфта ва гарав ба бештар аз 0,5 фоизи теъдоди умумии
овозхои ба тамоми сахмияхои сармояи оинномавии ба
субъектхои монополияи табий тааллукдошта сохиб
гардидаанд, вазифадоранд, ки дар ин бора ва инчунин дар
бораи хамаи холатхои тагйири теъдоди овозхои ба онхо
тааллукдошта макомоти ваколатдорро дар мухлати се рузи
ба он сохиб шудан, огох созанд. Хамин гуна ухдадориро
субъекти монополияи табиие низ дорад, ки бештар аз 0,5
фоизи шумораи умумии овозхои ба тамоми сахмияхо
тааллукдоштаи субъекти дигари хочагидорро сохиб
гардидааст.
Монополияи навъи дуюм (инхисори бозорй) дар
натичаи фаъолияти мустакилонаи субъектхои сохибкорй
хангоми ба амал баровардани фаъолияти худ зери таъсири
омилхои гуногун дар бозор (иктисодй, гайрииктисодй) бе
таъсири бевоситаи давлат ба вучуд меоянд.
Чунин монополияхо бинобар голиб омадан дар
ракобати бовичдонона бо субъектхои муайяни сохибкорй ва
аз бозор баромадани ракибон, ба воситаи мутамарказ
намудани маблагхо (капитал) ва муттахид шудани
субъектхои сохибкорй, бинобар инкишофнаёфта будани
бозор ва гайра ба вучуд меоянд.
Дар чунин холат субъекти сохибкорй дар мухлати
муайяни вакт ба истехсолкунандаи ягонаи моли муайян
мубаддал мегардад. Дар ин холат махдудиятхои хукуки
барои ракобат вучуд надорад ва дигар субъектхои
сохибкорй низ метавонанд хамингуна фаъолияти
сохибкориро дар хамин бозор ба амал бароранд.
Навъи сеюми монополия - холати монополияие
мебошад, ки аз доштани хукукхои истисной ба натичаи
фаъолияти зехнй ва ба он монанди воситахои
инфиродигардонии сохибкор, алокаманд мебошад, аз чумла,
хукук ба ихтироот, моделхои фоидаовар, нусхахои саноатй,
нишонахои молй, нишонаи хизматрасонй, номи чойи
баромади мол, номи фирмавй ва гайра (к. 1с. 152 КГ Ч Т ).
Субъекти фаъолияти сохибкорй метавонад холати
инхисориро дар бозор бинобар истифода намудани ин
объектхо бо сабаби эътироф намудани он ба сифати
истифодабарандаи ин хукукхо сохиб гардад.

266
 Имконияти дар бозор ишгол намудани холати
инхисорй бинобар доштани чунин хукукхо пеш аз хама бо
хусусияти истисноии хукук ба ин объектхои гайримоддй
алокаманд мебошад (объектхои хукукй моликияти саноатй).
Дорандаи ин хукукхо имконияти истифодаи онхоро дар
фаъолияти худ ё истифодабурдани онхоро дошта, инчунин
истифодаи онхоро аз чониби дигарон бе ичозатномаи махсус
ё ичозатнома манъ менамояд. Имконияти дорандаи хукук
дар бораи дур намудани хамаи дигар шахсон аз истифодаи
объектхои моликияти саноатй ба сохибкор дар муборизаи
ракобатнок, бартарияти вокей дода, имконияти ишгол
намудани холати инхиеориро дар бозор мухайё месозад.
Мавкеи хукумфармой субъекти сохибкорй дар бозор .
Мохият ва мазмуни вазъи инхисорй ба воситаи истилохи
мавкеи хукумфармой сукбъекти сохибкорй кушода мешавад.
Конунгузории чорй ду нишонаи асосии муайян
намудани мавкеи хукумфармоиро пешбинй намудааст:
нишонаи сифатй (асосй) ва нишонаи микдори (иловагй ).
Нишонаи сифатй - дорандаи нишондоди мохияти
рафтори субъекти сохибкорй дар бозори муайян мебошад.
Мавкеи хукмфармой - мавкеи махсуси як ё якчанд
субъектхои хочагидор дар бозори моле, ки ивазкунанда ё
молхои бахамивазшаванда надорад, хамчунин ба вай (онхо)
имконият медихад ба шарту шароити умумии муомилот дар
бозори моли дахлдор таъсири халкунанда расонад ё дохил
шудани дигар субъектхои хочагидорро ба бозор мушкил
гардонад (б 9 м. 3 Конун «Дар бораи ракобат ва махдуд
кардани фаъолияти инхисорй дар бозорхои мол»).
Мавкеи хукмфармой инчунин мавкеи субъекти
хочагидоре шуморида мешавад, ки хиссаи он дар бозори
моли муайян панчох фоиз ва аз он зиёдро ташкил дихад,
гайр аз холатхое, ки субъекти хочагидор исбот кунад, ки
сарфи назар аз баланд гардидани андозаи нишондодашуда
мавкеи он дар бозор хукмфармо намебошад.
Мавкеи субъекти хочагидор дар сурате низ мавкеи
хукмфармой шуморида мешавад, ки хиссаи он дар бозори
моли муайян аз панчох фоиз камро ташкил дихад, агар ин
чихат аз тарафи макомоти давлатии зИддиинхисорй дар
асоси устувории хиссаи субъекти хочагидор дар бозор,
андозаи нисбии хиссаи ба ракобаткунандагон тааллукдошта
ва (ё) имконияти дар бозор дохил гардидани ракибони нав ё
267
дигар меъёри бозори молиро тавсифкунанда, мукаррар
гардида бошад. Мавкеи хукмфармоии субъекти хочагидор
дар холате эътироф намешавад, ки агар хдчми махсулот дар
бозори моли муайян аз сию панч фоиз зиёд набошад, ба
истиснои холатхое, ки дар поён зикр гардидаанд.
Мавкеи хар кадоме аз якчанд субъектхои хочагидор
хукмфармо эътироф карда мешавад, агар нисбати онхо
шартхои зайл ичро гардида, субъектной хочагидор исбот
накардаанд, ки мавкеи онхо хукмфармо намебошад:
-мачмуи хиссаи на бештар аз се субъектхои
хочагидор, ки хиссаи хар кадоми онхо аз хиссаи дигар
субъектхои хочагидор дар ин бозор аз панчох фоиз зиёдтар
аст. Агар хиссаи хатто яке аз субъекти хочагидори зикршуда
аз панч фоиз камтар бошад, коидаи мазкур татбик
намегардад;
-мачмуи хиссаи на бештар аз панч субъектхои
хочагидор, ки хисеаи хар кадоми онхо аз хиссаи дигар
субъектхои хочагидор дар ин бозор аз хафтод фоиз
баландтар аст. Агар хиссаи хатто яке аз субъектхои
хочагидори зикршуда аз панч фоиз камтар бошад, коидаи
мазкур татбик намегардад;
-андозаи нисбии хиссаи чунин субъектхои хочагидор
устувор аст ё ба хамин бозори мол дастрасии ракибони нав
махдуд мебошад;
-моли аз чониби чунин субъектхои хочагидор
фурухташаванда (харидашаванда) наметавонад дар раБанди
истеъмол (аз чумла истехсолот) ба моли дигар ива;з карда
шавад, болоравии нархи мол боиси пастравии талаботи хоси
он шуда наметавонад.
Мавкеи субъекти хочагидор- субъекти монополияи
табий дар бозори мол, ки дар холати инхисори табий карор
дорад, хукмфармо мебошад.
Нишонаи микдорй - нишонаи иловагие мебошад, ки
вазъи хукумфармоиро тавсиф мекунад, яъне хиссаи бозореро
дар назар дорад, ки субъекти сохибкорй ишгол намудааст ва
хамин тарик ба шароити умумии гардиши мол (кор, хизмат)
таъсири халкунанда мерасонад ё ин ки имконияти ворид
гардидани дигар субъектхоро ба хамин бозор мураккаб
менамояд.
Дар адабиётхои хукукй ва иктисодй инчунин дигар
намудхои монополияро чудо менамоянд, аз чумла:
268
 - монополияи мутлак - вак,ге ки як субъекти
хочагидорй холати бартариятнокро дар бозор ишгол
намудааст;
- олигополия (ракобати монополиста), мутобикан,
хиссаи бартариятноки субъекти сохибкории мушаххас кам
мегардад.
Субъектхои фаъолияти сохибкорй метавонанд,
мавкеи хукумфармоиро дар бозор ишгол намоянд ва чунин
холат худ аз худ гайриконунй хисобида намешавад. Агар
ингуна мавкеро субъекта сохибкорй дар асоси иродаи
давлат ё дар натичаи инкишофнаёфта будани бозори муайян
ё самаранок баамал баровардани ракобати бовичдонона ва
голиб омадан дар он ба даст оварда бошад, пас ин натичаи
конунии ракобат мебошад.
Агар холати инхисориро сохибкор бо харакатхои
гайриконунй ба даст орад ин маънои вайрон намудани
меъёрхои конунгузориро дорад ва чунин харакатхо хамчун
хукуквайронкунй хисобида мешаванд ва мавкеи
«хукмфармой» - хамчун окибати зараровари ин харакат
хисобида мешавад ва нисбати чунин субъектхо чорахои
чавобгарй гадбик карда мешавад.

§ 4 Манъ намудани монополияи сохибкорон ва фаъолияти

гайриконунии макомотхои хокимияти давла гй ва
макомотхои худидораи махаллй

Фаъолияти монополиста гуфта, хукуквайронкуннеро

меноманд, яъне харакати зиддихукукии гунахгоронае, ки
зарар мерасонад ва имконияти татбики чорахои чавобгарии
хукукиро ба миён меорад.
Фаъолияти инхисорй-дар бозорхои мол аз мавкеи
хукумфармоии худ суиистифода кардани субъекти
хочагидор (гурухи шахсон), бастани созишнома ё ичрои
амалхои мувофикашудае, ки бо конунгузории
зиддиинх,исорй манъ карда шудаанд, фахмида мешавад.
Зиддихукукй будани хамагуна хукуквайронкунй бо
вайрон намудани меъёрхои хукукй объективй ва хукукхои
субъективии дигар шахсон алокаманд мебошад. Х,аракатхое,
ки бо фаъолияти инхисорй ифода ёфтаанд дар он холате
зиддихукукй хисобида мешаванд, ки агар онхо нишондод ё
манъкуниеро, ки конунгузории зиддинхисорй пешбинй
269
намудааст, вайрон карда бошанд. Чунин хукуквайронкунй
инчунин бо бехаракатй низ содир карда мешавад ва дар
ичро накардани ухдадорихо тачассум меёбад.
Фаъолияти инхисорй хам манфиатхои хукуки хусусй
ва хам манфиатхои хукуки умумиро вайрон мекунад. Пеш аз
хама ин хукуквайронкунй ба хукукхои субъективии шахсони
алохида тачовуз менамояд, аз чумла хукуки
истеъмолкунандагон ва сохибкорон дар бозори мол.
Барои муайян намудани фаъолияти инхисорй
мукаррар намудани зарар ба таври хатмй талаб карда
намешавад. Барон татбики чорахои чавобгарии гражданй ва
чиной мукаррар намудани алокаи сабаби байни зарар ва ин
харакатхо хатмй мебошад.
Вайрон намудани хукук ва манфиатхои субъектони
алохидаи сохибкорй ва инчунин истеъмолкунандагон
натичаи фаъолияти инхисорй буда, умуман ба давлат ва
чамъият зарар мерасонанд. Ин ба тартиботи хукукй дар
сохаи ракобат тачовуз менамояд, ки дар шакли рох надодан,
махдуд ё бартараф намудани ракобат баромад мекунад.
Таърифи конунии «рох надодан», «махдуд» ва «бартараф»
намудани ракобат дар конунгузории чорй вучуд надорад.
Хавфнокии чамъиятии фаъолияти инхисорй дар вайрон
намудани коидахои муборизаи ракобатнок зохир меёбад.
Зарар - ба давлат, чамъият, сохибкорон расонида
ммешавад. Ба тартиботи хукуки дар сохаи ракобат тачовуз
менамоянд, ки дар «рох надодан», «ахдуд» ва «бартараф»
кардани ракобат тачассум меёбанд.
Гунох - чузъи асосии таркибии хукуквайронкунй
мебошад, ки дар шакли касд ва беэхтиётй баромад
мекунад.
Намудхои фаъолияти инхисории субъектхои
сохибкорй:
- рафтори инфиродии субъекти сохибкори дар шакли
суиистифода аз мавкеи хукмфармой дар бозор;
- созиши (харакати созишй) субъектхои фаъолияти
сохибкорие, ки ракобатро махдуд мекунанд.
Суиистифодаи субъекти хочагидор дар бозор дар
ингуна харакатхо зохир мешавад.
Амалй (беамалии) субъекти хочагидор (гурухи
шахсон), ки боиси рох надодан, махдуд сохтан, бархам
додани ракобат ва (ё) халалдор намудани манфиати дигар
270
субъекти хочагидор (гурухи шахсон) с шахсони вокей
гаштаанд ё мегарданд, манъ аст, аз чумла:
-аз муомилот гирифтани молхо, ки максад ва
натичааш ташкил ё дастгирй намудани ка мчинй дар бозор с
баланд бардоштани нарх мебошад;
-ба зиммаи ахли шартнома бор кардани талаботе, ки
барояш муфид нест ва ба мавзуи шартнома (беасос додани
воситахои молиявй, амволи дигар, хукуки амволй, куваи
корй, ризоияти бастани шартнома факат бо шарти ба он
илова кардани мукаррарот оид ба молхое, ки ахли
шартнома, аз чумла истеъмолкунанда, ба онхо хавасманд
нест ва гайра) дахл надорад;
-ба шартнома дохил намудани шартхои табъизй, ки
ахли шартномаро нисбат ба дигар субъектхои хочагидор дар
вазъияти нобаробар мегузорад;
-монеият кардан ба субъектхои хочагидори дигар
хангоми дохил шудан ба бозор (баромадан аз бозор);
-вайрон кардани коидаи нархгузорй, ки дар асосй
санади меъёрй мукаррар шудааст;
-мукаррар ва дастгирй кардани нарххои баланди
(пасти) инхисорй;
-ба харидорони хамон як мол мукаррар намудани
нарххои (тарифхои) гуногуне, ки аз нигохи иктисодй,
техники ва гайра беасос мебошанд;
-фарохам овардани шароити табъизй (дискриминат-
сионй);
-беасос кам ё катъ кардани истехсоли молхое, ки ба
онхо истеъмолкунандагон талабот доранд ва ё онхоро
фармудаанд агар имконияти безарар истехсол кардани онхо
мавчуд бошад;
-беасос даст кашидан аз бастани шартнома бо
харидорони (супоришдихандагони) алохида, агар имконияти
истехсол ва тахвили моли дахлдор мавчуд бошад.
Харакатхои субъекти хочагидори (гурухи шахсон),
холати хукумфармоиро дар бозор ишгол намуда, ки
натичаи онхо махдуд намудани ракобат ё вайрон намудани
манфиатхои дигар субъектхои хочагидорй (гурухи шахсон) ё
шахсони вокей мебошад, манъ карда шудаанд.
Барои банду басги ин хукуквайронкунй ду шарти
зарурй бояд чой дошта бошад:

271
 1) Хрлати махсуси субъекти сохибкорй ( гурухи
ш ахсон) дар бозор;
2) Окибати рафтори зиддихукукии онхо.
Якумаш - дар он зохир меёбад, ки ин субъект мавкеи
хукумфармоиро дар бозор ишгол намудааст.
Окибатхои умумии фаъолияти инхисорй дар бозори
мол рох надодан, манъ кардан ё бартараф намудани ракобат
мебошад. Чунин хукуквайронкуниро ба ду гурух чудо
намудан мумкин аст:
1) шартномавй;
2) яктарафа.
Суиистеъмоли шартномавй дар он зохир меёбад, ки
субъекти сохибкорие, ки мавкеи хукукфарморо ишгол
намудааст, тарафи дигари шартномаро барои бастани
шартнома ба шартхои ба у фоидаовар мачбур месозад ( к. 2
- 9 М. 4 Конун «Дар бораи ракобат ва махдудкунй
фаъолияти инхисорй дар бозорхои мол»).
Аз хама шакли пахншудатарини истифодаи зидди-
хукукии мавкеи хукумфармоии субъекти сохибкорй дар
мукаррар намудани нархи баланди инхисорй ва нархи пасти
инхисорй ифода меёбад.
Нархи баланди инхисории мол - нархи моли
мукарраркардаи субъекти хочагидори дорой мавкеи
хукмфармо дар бозори мол ва хеле баландтар аз нархи дар
шароити ракобат дар бозори моли мукоисашаванда
мукаррарнамудаи субъектхои хочагидоре мебошанд, ки бо
харидорони (фурушандахои) мол ба як гурухи шахсон
шомил нестанд ва дар чунин бозори моли мукоисашаванда
мавкеи хукмфармо надоранд ё нарх аз маблаги харочоти аз
нигохи иктисодй асоснокгардида ва даромади окилонаи он
хангоми истехсол ва фуруши чунин мол бештар аст. Нархи
моле, ки субъекти монополияи табий дар худудхои тарифи
ба чунин мол муайяннамудаи макомоти танзимкунандаи
монополияи табий мукаррар кардааст, нархи баланди
инхисорй буда наметавонад.
Нархи пасти инхисории мол- нархи моли мукаррар­
кардаи субъекти хочагидори дорой мавкеи хукмфармо дар
бозори мол, ки аз маблаги харочоти аз нигохи иктисодй
асоснокга рдида ва даромади окилонаи он хангоми истехсол
ва фуруши чунин мол камтар аст ё нархи моли дар бозори
мол мукаррарнамудаи субъекти хочагидори дар бозори мол
272
мавкеи хукмрон дошта, ки аз нархи дар шароити ракобат
дар чунин бозори моли мукоисашаванда муайяннамудаи
субъектхои хочагидоре, ки бо харидорони (фурушандахои)
мол ба як гурухи шахсон шомил намебошанд ва дар чунин
бозори моли мукоисашаванда мавкеи хукмфармо надоранд,
пасттар мебошад.
Хукуквайронкуние, ки дар натичаи он як намуди
фаъолияти инхисорй, аз чумла, монополияи шартномавй
ном дорад ва ду намуди чунин шартномахоро чудо
менамоянд:
- созишномахои арзй;
- созишномахои амудй.
Шакли созиш барои мукаррар намудани зидди
хукукй будани онхо ахамият надорад. Конун онхоро дар
кадом шакле, ки набошад зиддихукукй эътироф мекунад.
Ба субъектхои хочагидоре, ки дар бозори як мол
(молхои бахамивазшаванда) амал мекунанд, бастани шарт­
номахо, ахдхои дигар, созишномахо ё анчом додани амалй
мувофикашудае, ки манъ аст, ки боиси натичахои зайл
мегарданд ё хоханд гашт:
-мукаррар намудани (дастгирии) нарххо (тарифхо),
изофапулй (иловапулй), нарххои иловашуда, харочот, фоида
ё хама гуна амалхои дигар;
-баланд бардоштан, паст кардан ё тагйир надодани
нарх дар музоядахо ва савдо;
-дар хусусй муштарак ворид гардидан ба бозор,
баромадан аз бозор, таксими бозор тибки аломатхои худудй,
оид ба хачми фуруш ё харид мутобики навъхои молхои
фурухташа ванда ё вобаста ба доираи фурушандахо ё
харидорон (фармоишгарон);
-махдуд сохтани хукуки ворид шудан ба бозор ё аз он
бартараф намудани дигар субъектхои хочагидор ба сифати
фурушандагони моли муайян ё харидорони
(фармоишгарони) он;
-махдуд сохтани истифодаи иттилоот ё аз иттилооти
холати бозор махрум намудани субъектхои хочагидор;
-шартнома набастан бо фурушандагон ё харидорони
(фармоишгарони) муайян;
-ба зиммаи ахли шартнома вогузоштани талаботе, ки
барояш судманд ва ба мавзуи шартнома алокаманд
намебошад (талаби беасоси додани воситахои молиявй,
273
амволи дигар, хукукхои амволй, ризоияти бастани
шартнома танхо бо шарти ба он ворид кардани мукаррарот
оид ба молхое, ки ахли шартнома ба онхо хавасманд нест ва
гайра);
-барои харидорони хамон як мол мукаррар намудани
нарххои (тарифхои) гуногуне, ки аз нигохи иктисодй,
техникй ва гайра беасос мебошанд;
-ихтисор ё катъ кардани истехсоли молхое, ки ба онхо
эхтиёч с фармоиш вучуд дорад, хангоми мавчудияти
имконияти истехсоли безарари онхо;
-мухайё сохгани шароит барои узвият (иштирок) дар
иттиходияхои касбй ва дигар иттих,одиях,о, ки метавонад
боиси рох надодан, махдуд сохтан ё бартараф намудани
ракобат гардад.
Ба субъектхои хочагидор, ки дар бозори як мол амал
мекунанд, бастани созишномахо ё анчом додани амалй
мувофикашуда, ки дар натичаи он рох надодан, махдуд
сохтан, бартараф намудани ракобат ё халалдор кардани
манфиатхои дигар субъектхои хочагидор чой доранд ё чой
дошта метавонанд, манъ аст.
Ба субъектхои хочагидори дар бозорхои моли
дахлдор байни худ ракобат надоштае, ки мол (молхои
хамдигарро ивазкунанда) мегиранд (харидорони
имконпазир) ва мол фарохам меоваранд (фурушандагони
имконпазир) бастани созишномахо ё анчом додани амалй
мувофикашуда манъ аст, агар дар натичаи бастани чунин
созишнома ё анчом додани амалй мувофикашуда рох
надодан, махдуд сохтан ё бартараф намудани ракобат чой
дошта бошанд ё чой дошта тавонад.
Ба иттиходияхои шахсони хукукй (иттифокхо,
ассотсиатсияхо), субъектхои хочагидор амалй гардонидани
хамохангсозии фаъолияти сохибкории шахсони хукукй, ки
дар натичаашон ракобат махдуд гаштааст ё метавонад
махдуд гардад, манъ аст.
Вайрон кардани талаботи ишорашуда барои бо
даъвои макоми давлатии зиддиинхисорй ва бо тартиби судй
бархам додани иттиходияхои шахсони хукукй (иттифокхо,
ассотсиатсияхо), субъектхои хочагидор, ки фаъолияти
сохибкориро хамоханг месозад, асос мегардад.
Ба харакатхои гайрихукукле, ки боиси ба вучуд
омадани вазъи инхисорй мегарданд, инчунин санад ва
274
амалхои макомоти хокимияти давлатй, макомоти ичроияи
махаллии хокимияти давлатй ва макомоти худидоракунии
шахрак ва дехот, ки ба махдудкунии ракобат равона
гардидаанд мансубанд.
Ба макомоти хокимияти давлатй, макомоти ичроияи
махаллии хокимияти давлатй ва макомоти худидоракунии
шахрак ва дехот кабул намудани санад ё ба анчом
расонидани амалхое, ки мустакилияти субъектхои
хочагидорро махдуд месозанд, шароити табъизй ё баръакс,
имконияти мусоидро барои фаъолияти субъектхои
хочагидори алохида фарохам меоранд, агар ин санад ва
амалиёт боиси рох надодан, бартараф намудан ва
махдудшавии ракобат, халалдор намудани манфиатхои
субъектхои хочагидор ё шахрвандон гарданд, манъ аст.
Аз чумла, ин амалхо манъ карда мешаванд:
-беасос чорй намудани махдудкунй ба таъсиси
субъектхои хочагидори нав дар ягон сохаи фаъолият,
инчунин мукаррар намудани монеа барои амалй намудани
шаклхои алохидаи фаъолият ё истехсоли намудхои муайяни
молхо, гайр аз холатхое, ки конунгузории Чумхурии
Точикистон мукаррар намудааст;
-мукаррар намудани монеа ба хариду фуруши мол аз
як минтака ба минтакаи дигар ё бо рох» махдуд намудани
хукуки субъектхои хочагидор барои хариду фуруши молхо;
-ба субъектхои хочагидор додани дастур дар бораи
дар навбати аввал ба доираи муайяни харидорон (супориш-
дихандагон) тахвил намудани молхо (корхо, хизматрасонй) е
бастани шартномахо бе назардошти афзалиятхое, ки
конунгузорй ё дигар санади меъёрии Чум*урии Точикистон
мукаррар кардааст;
-беасос ба як ё якчанд субъектхои хочагидор додани
имтиёзхо, ки онхоро дар бозори мол нисбат ба дигар
субъектхои хочагидор дар холати афзалиятнок мегузорад;
-барои харидорони молхо (корхо, хизматрасонй)
вобаста ба интихоби субъектхои хочагидоре, ки онхоро
истехсол (ичро, пешниход) мекунанд, ба истиснои холатхои
чойгиронии молхо, ки конунгузорй муайян кардааст,
махдудият мукаррар менамояд.
Карорхои макомоти хокимияти давлатй, макомоти
ичроияи махаллии хокимияти давлатй ва макомоти
худидоракунии шахрак ва дехот оид ба масъалахои таъсис,
азнавташкилкунй ва бархамдихй бо тартиби
мукарраргардида (дар холатхое, ки дар конунгузории
зиддиинхисорй пешбинй шудаанд), инчунин додани имтиёз
ба субъекти хочагидори алохида бо макомоти давлатии
зиддиинхисорй мувофика карда мешавад, агар дар
Конунгузории Чумхурии Точикистон дигар амал пешбинй
нашуда бошад.
Муттахидшавии шахсони хукукй ва макомоти
хокимияти давлатй бо максади инхисор намудани
истехсолот ё фуруши молхо, ба макомоти мавчудаи
хокимияти давлатй додани салохиятхое, ки ичрои онхо
боиси махдудкунии ракобат мегардад, инчунин якчоя
кардани вазифахои макомоти хокимияти давлатй ва
субъектхои хочагидор, ба зиммаи субъектхои хочагидор
вогузоштани вазифа ва хукукхои макомоти назорати
давлатй манъ аст, ба истиснои холатхое, ки конунгузории
Чумхурии Точикистон мукаррар кардааст.
Дар хама гуна шакл бастани созишнома ё анчом
додани амалй мувофикашудаи макомоти хокимияти
давлатй, макомоти ичроияи махаллии хокимияти давлатй,
макомоти худидоракунии шахрак ва дехот ва ташкилотхои
ваколатдори макомоти зикршуда байни худ ё байни онхо ва
субъекти хочагидор, ки дар натичаи он рох надодан, махдуд
сохтан ё бартараф намудани ракобат ё халалдор кардани
манфиатхои субъектхои хочагидор чой дорад ё чой дошта
метавонад, манъ аст, аз чумла бастани созишнома ё анчом
додани амалй мувофикашуда, ки боиси натичахои зайл
гардидааст ё мегардад:
-баланд бардоштан, паст кардан ё тагйир надодани
нарххо (тарифхо);
-беасос мукаррар намудани сатхи тагйирёбандаи
нарххо барои харидорони гуногуне, ки хамон як молро ба
даст меоранд;
-таксим кардани бозор аз руи принсипи худудй,
хачми фуруш ё харид, номгуи молхои фуруш ё аз руи доираи
фурушандагон ё харидорон (фармоишгарон);
-махдуд сохтани дастрасии бозор ё аз он дур сохтани
субъектхои хочагидор.

276
 § 5 Хифзи хукуки аз ракобати бевичдонона.

Ракобати бевичдонона як шакли вайрон намудани

Конунгузорй оид ба ракобат мебошад. Истилохи «ракобати
бевичдонона» дар конунгузории Ватанй бинобар
хамрохшавии СССР дар соли 1965 ба Конвенсияи Парижии
соли 1883 оид ба химояи моликияти саноатй мавриди
истифода карор дода шуда буд.
Ракобати бевичдонона - хама гуна амалй субъектхои
хочагидор мебошад, ки барои ба даст овардани афзалият дар
фаъолияти сохибкорй равона шудааст ва хилофи
конунгузории Чумхурии Точикистон мебошад ва метавонанд
ба дигар субъектхои хочагидорй - ракибон зарар расонад ё
расонидааст ё обруи кории онхоро паст мегардонад (к 8 м. 3
Конун «Дар бораи ракобат ва махдудкунии фаъолияти
инхисорй дар бозорхои мол»),
Хамин тарик ракобати бевичдонона чунин
аломатхоро дорад:
Якум, хамагуна амалй субъекти хочагидорист, ки
барои ба даст овардани афзалият дар фаъолияти сохибкорй
равона карда шудааст;
Дуюм, хамагуна амалест, ки хилофи конунгузории
Чумхурии Точикистон мебошад;
Сеюм, амалест, ки метавонад ба субъектони
сохибкорй зарар расонад ё аллакай зарар расонидааст1;
Чорум, амалест, ки обруи кории субеъектхои
хочагидориро паст намудааст.
Дар конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи
ракобат ва махдудкунии фаъолияти инхисорй дар бозорхои
мол» ба чунин шаклхои ракобати бевичдонона шпора
рафтааст:
- пахн намудани маълумоти бардуруг, носахех ё
тахрифшуда, ки боиси зарар ба дигар субъектхои хочагидор
мегардад ё обруи кориашонро паст мезанад;
- ба иштибох гузоштани истеъмолкунандагон оиди
хусусият, тарз, чои истехсол ва хосиятхои истеъмолию
сифатй ва микдори мол ё истехсолкунандагони он, аз чумла,

'Рахимов М.З. Хукуки сохибкорй. С.208-209.

277
рекламаи мол (кор, хизматрасонй), ки ба талаботи сифат
чавобгу намебошад:
- мукоисаи номуносиби молхои истехсолшаванда ва
фурухташавандаи як субъекти хочагидор бо субъектхои
хочагидори дигар (аз чумла дар чараёни таргибу ташвик);
- гирифтан, истифода бурдан, ошкор сохтани
иттилооти дорой сирри тичоратй ё хизматй ё дигар сирри бо
конун хифзгардида;
- истифодаи худсаронаи аломатхои мол, номи
фирмавй ё нишонгузорй, инчунин нусхабардории борчома
ва намуди моли субъекти хочагидори дигар, ки метавонанд
ракибонро аз фаъолияти сохибкориашон махрум созад;
- дахолат кардан ба фаъолияти сохибкорй, додани
имтиёзхои гуногуНи моддй ба кормандони субъектхои
хочагидори ракобаткунанда бо максади ба тарафи худ
кашидану моил сохтани онхо ба ичрои ухдадорихои
мехнатй;
- хама гуна амале, ки вокеан метавонад дастрас
будани бозорро хеле махдуд кунад. Ракобати бевичдонона,
ки барои гайриконунй ба даст овардан ва истифода бурдани
хукукхои истисной ба воситахои инфиродкунонии шахсони
хукукй, инфиродкунонии махсулот, корхои ичрошаванда ё
хизматрасонй нигаронида шудааст, ичозат дода намешавад.
Х,амин тарик, ракобати бевичдонона ходисаи
гайриконунй буда, исботи ногузирии он бахри
васеъкардани истехсолот, чойхои нави корй ва дигар
максадхои оммавй раво нест1.
К^арори макомоти давлатии зиддиинхисорй марбут
ба вайрон кардани мукаррарот дар бобати
инфиродикунонии махсулот, корхои ичрошаванда ё
хизматрасонй барои халли масъалахои пеш аз мухлат кать
намудани амалй бакайдгирии объекта хукукхои истисной ё
дар мавриди беэътибор эътироф намудани бакайдгирии ин
объект бо тартиби мукаррарнамудаи конунгузории
Чумхурии Точикистон оид ба аломатхои мол, аломатхои
хизматрасонй ва номгуи махаллй пайдоиши молхо ба

'Ниг.: Раюров Ш.К. Понятие недобросовестной конкуренции /В

сб.: «Актуальные проблемы государства и права» / Под
ред.Ф.Т.Тахир-ова, И.Б.Буриева. Душанбе, 2006. С. 165-166.
278
м Г ф „~“ М
аТИИС0ИИ

279
 БО БИ 11
Ш АРТН О М АХО Д А Р БАХШ И Ф АЪ О ЛИ ЯТИ
сохибкорй

§ 1. Мафхум ва хусусиятхои шаргиомахо дар бахши

фаъолияти сохибкорй

Истилохи «шартнома» дар фаъолияти сохибкорй дар

конунгузорй ва адабиёти хукукй истифода мешавад. Аз
чумла, он дар меъёрхои конунгузории гражданй низ вучуд
дорад. Дар асархои як катор муаллифон истилохи
«шартномаи сохибкорй» дода шудааст1.
Номгуи алохидаи шартномахоеро кайд намудан
мумкин аст, ки хануз дар замонхои кадим мавриди истифода
карор доштанд ва аз руи мохияташон ба шартномахои
бахши фаъолияти сохибкорй монанд буданд2.
Мафхуми шартнома дар бахши фаъолияти сохибкорй
аз мафхуми шартномаи дар КГ оварда шуда, маншаъ
мегирад. Бо назардошти мафхуми шартнома, шартномаи
сохибкорй хамчун муносибати хукукй ва ухдадории
шартномавй фахмида мешавад (к- 1 м. 209; к. 4 м. 24; м. 31;
к 3 м. 432; к. 3 м. 460 ва гайра).
Дар конунгузории гражданй ухдадорихое, ки бо ба
амалбарории фаъолияти сохибкорй алокаманд мебошанд,
махсус чудо карда шудаанд, ки хамчун ухдадорихои
сохибкорй фахмида мешаванд.

'Ниг.: Рахимов М.З. Хукукй сохибкорй. С.221-226: Махмудов

М.А., Менглиев Ш.М. Хукуки хусусии римй.Душанбе. 2004.С. 67-
109; Нодиров Ф. М. Договорные отношения по оказанию
производственно-технических услук сельскохозяйственным
коммерческим органи-зациям (предприятиям).Душанбе:
«Сино».1998; Гафуров АД.Право-вое регулирование дисциплины
расчетов в условиях рыночной экономики // Автореферат
дисс. канд. юрид. наук Душанбе, 2004.
2Ниг.: Холиков А.Г. Правовая ситема зороастризма. Душанбе:
Маориф ва фарханг, 2005.С. 106-127.

280
 Шартномахои сохаи сохибкорй бо хусусиятхои хоси
худ аз дигар шартномахо фарк мекунанд, аз чумла: аз лихози
холати хукукии тарафхо; аз лихози тарзи чунин шартномахо;
аз лихози хадафи бастани онхо; аз лихози музднок будан.
Субъекти чунин шартномахо танхо ташкилотхо ва
сохибкорони инфиродй мебошанд, ки аз лахзаи
бакайдгирии давлатй вазъи макоми субъекти фаъолияти
сохибкориро сохдб мешаванд.
Шартномахое, ки шахсони хукукии тичоратй
мебанданд, хамчун шартномаи дар бахши фаъолияти
сохибкорй эътироф карда мешаванд, зеро максади асосии
фаъолияти шахсони мазкур ба даст овардани фоида
мебошад (б. 1 м. 50 КГ).
Шартномахо бо иштироки сохибкорон ва
ташкилотхои гайритичоратй дар холате шартномаи бахши
фаъолияти сохибкорй эътироф мешаванд, ки агар ба
максади ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй баста
шуда бошанд. Агар онхо бо максади амалй намудани
фаъолияти сохибкорй баста шуда бошанд, он гох, онхоро ба
номгуи шартномахои бахши фаъолияти сохибкорй дохил
намудан мумкин аст.
Дар ин чо шартномахоеро номбар кардан зарур аст,
ки хар ду тарафи онхо ба сифати сохибкор баромад
мекунанд, масалан шартномаи махсулотсупорй, шартномаи
хариду фуруши махсулоти кишоварзй, шартномаи
махсулотсупорй барои эхтиёчоти давлатй, шартномаи
фаъолияти якчоя ва гайра.
Ба шартномахои сохибкорие, ки танхо як тарафи
онхо ба сифати сохибкор баромад менамояд, шартномаи
хариду-фуруш, таъмини барк, кироя, пудрати маишй,
шартномаи кредит, идораи боэътимоди амвол, шартномаи
пасандоз, суръатхисоби бонкй ва гайра шартномахо
мансубанд.
Хусусияти дигари шартнома дар бахши фаъолияти
сохибкорй аз он иборат аст, ки максади асосии сохибкор аз
бастани чунин шартнома на конеъ гардонидани талаботхои
маишй, шахсй, балки мунтазам ба даст овардани фоида
мебошад. Ин максади асосй тавассути фуруши мол,
истифодаи амвол, ичрои кор, расонидани хизмат гибки
шартномаи басташуда хосил мешавад.

281
 Хусусияти сеюми шартнома дар бахши фаъолияти
сохибкорй дар подошй будани он инъикос меёбад.
Конунгузории чорй бастани шартномаи беподошро дар
байни субъектхои фаъолияти сохибкорй манъ намудааст. Аз
чумла, шартномаи тухфа, барои истифодаи бемузд ба
ташкилоти дигари тичоратй додани амвол аз тарафи
ташкилоти тичоратй. Чунин манъкунихо ба сохибкорони
инфиродй низ дахл доранд, зеро хамчун коидаи умумй
нисбати онхо х,амаи меъёрхои КГ, ки фаъолияти
ташкилотхои тичоратиро ба танзим медароранд, татбик
мешаванд.
Бахамоии озодии мутлак ва талаботхои катъй барои
сохибкорон дар ухдадорихои шартномавй хусусияти махсуси
шартномахоро бо иштироки субъектхои фаъолияти
сохибкорй ташкил медихад. Принсипи озодии шартнома, ки
кисми чудонашавандаи принсипи озодии фаъолияти
сохибкорй мебошад, дар моддаи 453 ва дигар моддахои КГ
инъикос ёфтааст. Он дар озодона бастани шартномахо,
инихоби намуди онхо, интихоби тарафи шартнома, шарту
шароитхои шартнома, ичрои ухдадорихо ва гайра тачассум
меёбад.
Чавобгарй барои вайрон намудани ухдадорихои
шартномавй дар он ифода меёбад. ки конунгузории
амалкунанда ба субъектхои шартнома дар интихоби
шартхои шартномахои сохибкорй озодихои зиёд медихад.
Чунончи, радди яктарафаи ичрои ухдадорй ва яктарафа
тагйир додани шартхои он, ба гайр аз холатхои
пешбининамудаи конун ё шартнома ичозат дода намешавад.
Радди яктарафаи ичрои ухдадорй, ки бо ба амал
баровардани фаъолияти сохибкории тарафхо алокаманд аст,
инчунин яктарафа тагйир додани шартхои чунин ухдадорй
танхо дар холатхои пешбининамудаи шартнома, агар дар
конун ё мохияти ухдадорй тартиби дигаре пешбинй нашуда
бошад, ичозат дода мешавад (м. 331 КГ ).
Ин коида нисбати шахсоне, ки сохибкор намебошанд,
татбик карда намешавад. Принсипи озодии шартнома дар
шартномахои бахши фаъолияти сохибкорй махдуд карда
шудааст. Ин махдудкунихо дар он ифода меёбад, ки ба

282
зиммаи яке аз тарафхо хатман бастани шартнома ё ин ки
бастани шартнома бо шахсони муайян гузошга шудааст1.
М ахдуд намудани принсипи озодии шартномахо дар
бахши фаъолияти сохибкорй дар хоиатхое рох дода
мешавад, ки хатман бастани онро конун ё ухдадории
ихтиёран ба зиммагирифтаи тарафхо пешбинй карда бошад.
Масалан, дар сурати аз бастани шартномаи оммавй беасос
даст кашидани ташкилоти тичоратй, тарафи дигар хукук,
дорад, ки бо рохи мурочиат намудан ба суд уро барои
бастани шартнома мачбур намояд (к. 3 м. 458 КГ).
Ш артномаи оммавй шартномае мебошад, ки аз чониби
ташкилоти тичоратй баста шуда, дар он ухдадории
ташкилот дар мавриди фуруши махсулот, ичрои кор ё
хизматрасонй, ки чунин ташкилот мувофики хусусиятхои
фаъолияташ бояд нисбати хар як мурочиаткунанда анчом
дихад (савдои чакана, мусофиркашонй дар наклиёти
истифодаи умум, хизматрасонии алока, таъминоти барк,
хизматрасонии тиббй, мехмонхонахо ва гайра) муайян
гардидааст2.
Ташкилоти тичоратй дар бастани шартномаи
оммавй, ба истиснои холатхои пешбининамудаи конун ё
дигар асноди хукукй, хак надорад як шахсро нисбат ба дигар
шахе авлотар шуморад.
Ухдадории субъекти сохибкорй барои ба тарзи х,атмй
бастани шартнома дар дигар конунхо низ дарч шуда аст. Аз
чумла, мувофики моддаи 4 Конуни Чумхурии Точикистон
«Дар бораи ракобат ва махдудкунии фаъолияти инхисорй
дар бозори мол» субекти хочагие, ки дар бозори моли
муайян макеи хукумфармоиро ишгол намудаст хак надорад,
ки беасос аз бастани шартнома бо харидорони
(супоришдихандагони) алохида даст кашад, агар имконияти
истехсол ва тахвили моли дахлдор мавчуд б
ошад.

'Масъалаи иштироки шахрвандони хоричиро дар муносибатхои

шартномавй ниг.: Раджабов М.Н.Гражданско-правовой статус
иностранцев в Республике Таджикистан. С.142-153.
2Ниг.: Хукуки гражданй. Кисми 1. / Дар чери тахрири узви
вобастаи АИ ЧТ, доктори илхои хук, профессор М.А.Махмудов.
Душанбе. «ЭР-граф» 2007. С.330-347.
283
 Мавдудияти озодии шартнома хини муайян намудани
ш артхои шартномахои хдмрохшавй (м. 460 КГ), инчунин
шартномахое, ки танхо дар савдои умумй баста мешаванд (к
5 м. 479 КГ ва б 5 м. 480 КГ), чой дорад. Нисбати
сохибкороне, ки дар муносибатхои шартномавй иштирок
менамоянд, конунгузории амалкунанда як катор талаботхои
кагъй мукаррар намудааст, ки ин аз омилхои гуногун
вобаста мебошанд, масалан, ба зиммаи сохибкор гузоштани
окибати ногувори таваккули фаъолияти сохибкорй, аз
чихати иктисодй пурзур будани мавкеи сохибкор нисбат ба
мавкеи шахрванд, инчунин мавкеи хукумфармой сохибкор
дар бозор аз кабили чунин омилхо мебошанд.
Гувохи ба хамоии талаботи катъй нисбати сохибкор
ва озодии нихоят зиёди у, коидаи бидуни гунох ба чавобгарй
каишдани сохибкор барои ичро накардан ё номатлуб ичро
кардани ухдадорихо хангоми ба амал баровардани
фаъолияти сохибкорй мукаррар карда шудааст.
Аз сабаби он ки дар конун ё шартнома тартиби
дигаре пешбинй нашудааст, шахсе, ки хангоми анчом
додани фаъолияти сохибкорй ухдадориро ичро накардааст, ё
номатлуб ичро кардааст, агар исбот накунад, ки ичрои
матлуби ухдадорй дар натичаи кувваи рафънопазир, яъне
дар хамон шароити фавкулодда ва ногузир имконнопазир
гаштааст, масъулият ба зимма дорад. Ба чунин холатхо, аз
чумла вайрон кардани ухдадорй аз тарафи контрагентхои
карздор, дар бозор мавчуд набудани молхои барои ичрои
ухдадорй зарурй, маблаги зарурй надоштани карздор дохил
намешаванд. Мутобики шартнома ё конун шартхои дигари
аз масъулият озод кардани субъектхои фаъолияти сохибкорй
низ пешбинй шуданашон мумкин аст (к- 3 м. 432 КГ ).
Хамзамон тарафхои шартномаи сохибкорй имконият
доранд, гунохро хамчун шарти ба чавобгарй кашидан дар
шартнома мукаррар намоянд. Гунох хамчун шарти хатмии
чавобгарй дар конун низ мукаррар карда шудааст (м. м. 600;
795; 816 К Г ).
Хусусияти дигари шартнома дар бахши фаъолияти
сохибкорй аз он иборат асг, ки бахсхо дар бобати бастан,
тагйир додан, бекор кардани онхо, ва ичрои ухдадорихои
дар пояи ин шартномахо ба вучуд омада, одатан дар судхои
иктисодй баррасй карда мешаванд. Агар ба сифати яке аз
тарафхои шартномаи сохибкорй шахрванд
284
истеъмолкунанда баромад намояд, он гох чунин бахсхо аз
тарафи судхои умумй низ баррарсй карда мешаванд.
Бо назардошти гуфтахои боло чунин мафхуми
умумии шартномахо дар сохаи фаъолияти сохибкориро
овардан мумкин аст.
Шартнома дар бахши фаъолияти сохибкорй гуфта,
созиши тарафхои ( ё яке аз тарафхои) фаъолияти сохибкорро
меноманд, ки дар асоси подош ва бо максади амалй
намудани фаъолияти сохибкорй баста шудаанд.
Дар шароити иктисоди бозорй ахамияти шартнома
дар танзими муносибатхои иктисодй бузург аст1. Низоми
шартномахо асоси механизми бозориро ташкил медихад.
Механизми талабот оид ба такмили танзими муносибатхои
иктисодй ба воситаи шартнома, яке аз хусусиятхои мухими
танзими муносибати бозорй мебошад. Дар баробари
инкишофи иктисоди бозорй ахамияти шартнома хамчун
воситаи танзими фаъолияти хочагй пайваста меафзояд. Зеро
он ба иштирокчиёни муносибатхои хочагй имконияти
озодона к,абул кардан ва ба хаёт татбик намудани карорро
дода, субъектхои фаъолияти сохибкориро барои равнак
додани чараёни истехсолот ва муомилот бештар хавасманд
мегардонад, ки ин бешубха ба инкишофи сохибкорй ва дар
ин замина рушди бемайлони кигивар таъсири муассир
мерасонад.
Шартнома на танхо асоси ба вучуд омадани
ухдадорихо, балки хамчун воситаи ноил шудан ба натичаи
нихоии фаъолияти сохибкорй баромад мекунад.

§ 2 Бастан, тагйир ёф ган ва катъ шудани шартномахо дар

бахши фаъолияти сохибкорй

Шартномахои сохибкорй бо тарзхои гуногун баста

мешаванд. Х,амчун анъана бастани шартнома дар
фиристодани оферта (таклиф оиди бастани шартнома) аз як
чониб ва аксепти (кабули) таклиф аз чониб дигар ифода
меёбад (к. 2 м. 464 ГК). Аз ин чо чараёни бастани шартномаи
сохибкорй аз се мархилаи асосй иборат мебошад:

'Ниг.: Исмоилов III.М. Танзими хукуки фаъолияти сохибкорй дар

Чухурип Точикистон. Васоити таълимй. Душанбе.2007.С.79-86.
285
пешниходи таклиф, пазируфтани таклиф ва гирифтани
аксепти тарафи дигар.
Хусусияти бастани шартномаи сохибкорй аз он
иборат мебошад, ки дар он накши муассирро реклама
мебозад. Реклама дар шаклхои гуногун ва бо ёрии воситахои
гуногуни иттилоотй оиди шахсони вокей ва хукукй, мол,
акида ва ташаббуси онхо пахн карда мешавад. Реклама ё
дигар пешниходс, ки ба гурухи ашхоси номуайян манзур
шуда, хамчун даъвати бастани шартнома (оферта) эътироф
мешавад, ба шарте ки дар таклиф тартиби дигаре дакик
инъикос наёфта бошад (к- 1 м.469 КГ ).
Чун коида реклама нисбат ба таклиф оиди бастани
шартнома (оферта) пештар огоз меёбад. Вай дар шакли
гуногун амалй карда мешавад, аз чумла дар матбуот, оинаи
нилгун, нашр намудани эълонхо, фиристодани китобхо,
буклетхо, сохтани лавхаи ташвикотию таргиботй ва гайра
тачассум меёбад. Агар чунин иттилоот хамаи шартхои
мухими шартномаро дар бар нагирад, оферта эътироф карда
намешавад.
Хангоми бастани шартномаи сохибкорй офертахои
оммавй ахамияти калон доранд. Мувофики б 2 м. 469 КГ,
пешниходе, ки тамоми шартхои мухими шартномаро
инъикос намуда, аз он ниятн шахси манзурнамудаи
пешниход чихати бастани шартнома мувофики шартхои дар
пешниход манзургардида бо хамагуна шахе, муайян
мегардад, чун оферта эътироф карда мешавад (офертаи
оммавй).
Офертаи оммавй дар шакли фиристодани варакахое
ифода ёфтанаш мумкин аст, ки дар онхо хамаи шартхои
шартнома инъикос меёбанд. Аксен чавоби шахсе мебошад,
ки офертаи ба у фиристодашударо гирифтааст. Аксепт бояд
пурра ва бечунучаро бошад ( б. 1 м. 470 ).
Масъалхои бастан, тагйирёфтан ва катъ шудани
шартномахои байналхалкиро профессор Ш.М. Менглиев бо
дастрас намудани хам маводхои назариявй ва хам амалиявй
бо тафеил халу фасл намудааст1.
Дар фаъолияти сохибкорй чунин шакли аксепт ба
монанди аз тарафи шахси оферта гирифта дар мухлати
барои аксепт муайяншуда ичро намудани амалй дар

'Ниг.: Менглиев Ш М . Асари зикршуда. С. 88-104.

286
шартхои он зикргардида (борфиристонй, хизматрасонй,
ичрои кор ва гайра) чой дорад.
Тарзхои дигари бастани шартномаи сохибкорй
мавчуданд: бастани шартномахо бо рохи хамрохшавй, бо
тартиби хатмй бастани шартномахо, бастани шартнома дар
савдои умумй.
Шартхои шартномаи хамрохшавй одатан бояд пурра
кабул карда шаванд. Ба он ворид намудани тагйирот ё
тартиб додани протоколи мухолифат мумкин нест. Агар
нисбати шартхо ихтилоф ба миён ояд шартнома баста
нашуда хисобида мешавад. Хамчун шартномахои
хамрохшавй шартномаи фаъолияти бонкй, сугурта ва
гайрахоро номбар намудан мумкин аст.
Яке аз тарзхои бастани шартномаи сохибкорй бо
тартиби хатмй бастани онхо мебошад. Чунин тартиб аз
конун ва аз пешакй ба зимма гирифтани ухдадорихо ба миён
меояд. Мисол, бастани шартномаи пешакй, ки дар асоси он
тарафхо ухдадории дар оянда бастани шартномаи
мушаххасро ба зиммаи худ гйрифтаанд. Шартномаи мазкур
мутобики шакли барои шартномаи асосй мукарраршуда
баста мешавад, агар шакли шартномаи асосй муайян нашуда
бошад, он хаттй тартиб дода мешавад. Риоя накардани
коидаи шартномаи пешакй боиси беэътибор гардидани он
мегардад.
Беасос даст кашидан аз бастани шартномаи асосй, ки
тибки шартномаи пешакй бояд баста мешуд, манъ шудааст.
Ду варианта бо тартиби хатмй бастани шартномаи
сохибкорй чой дорад:
а) агар бастани шартнома барои тарафе хатмй бошад,
ки ба он оферта фиристода шудааст;
б) агар бастани шартнома барои тарафи оферта
фиристонанда хатмй бошад.
Дар мавриди якум оферта аз тарафе пешниход карда
мешавад, ки барои бастани шартнома ухдадор набуда, вале
хавасманд мебошад.
Ин гуна шахси хавасманд, одатан харидор,
супоришдихандаи мол (кор, хизмат) буда метавонад. Оферта
дар намуди лоихаи шартнома ё ки дигар пешниходи хаттй
фиристода мешавад.
Дар холати дуюм офертаро тарафи ухдадор
мефиристад. Тарафи дигар бошад хак дорад дар давоми 30
287
руз лоихаи шартномаи имзошударо бе ихтилофи назар
баргардонад.
Шартнома бо рохи ташкили савдои умумй баста
мешавад, агар аз мохияти он дигар чиз ба миён наояд.
Савдои умумй - хангоми бастани шартномаи хариду фуруши
амвол (амволи гайриманкул, амволи корхона, когазхои
киматнок), инчунин хукукхо (масалан, хукук ба бастани
шартнома) истифода бурда мешавад. Ташкилкунандаи савдо
молики амвол ё дорандай хукуки амволй ё ташкилоти махсус
буда метавонад.
Агар аз мохияти шартнома тартиби дигаре барнаояд,
онро хангоми гузаронидани савдо бастан мумкин аст.
Шартнома бо шахсе баста мешавад, ки дар савдо бурд
кардааст. Дар холатхои муайян шартномахо дар мавриди
фуруши мол ё хукуки амволй танхо бо усули гузаронидани
савдо баста шуданашон мумкин аст.
Савдо дар ■шакли музояда ё озмун гузаронида
мешавад. Дар савдои музояда шахсе бурдкарда ба хисоб
меравад, ки нархи баландтарро пешниход кардааст, дар
озмун бошад, шахсе, ки мутобики хулосаи комиссияи озмунй
каблан аз чониби ташкилкунандаи савдо таъингардида
бехтарин шаргро пешниход намуда бошад, бурдкарда
шумурда мешавад.
Агар дар конун тартиби дигаре пешбинй нагардида
бошад, шакли савдоро молики амволи ба фурушмондашуда
ё сохиби амволи ба фуруш баровардашуда муайян мекунанд.
Тагйирёбй ва катъшавии шартнома низ дар асосй
созиши тарафхо сурат мегирад, гарчанде конунгузор
холатхои дасткашии яктарафаро низ мукаррар намудааст.
Дасткашии яктарафа аз ичрои шартнома дар холатхое
ичозат дода мешавад, ки агар бо конун ё шартнома
мукаррар карда шуда бошад. Масалан, фармоишгар хукук
дорад дар холати аз тарафи ичрокунанда пардохтани
арзиши хакикии хизмат-расонй аз шартномаи
хизматрасонии пулакй даст кашад.
Ичрокунанда хукук дорад танхо баъди пурра чуброн
кардани зарари вобаста ба бекор кардани шартнома ба
фармоишгар расонидашударо, ба истиснои холатхое, ки он
бо гунохи фармоишгар рух додааст ва аз ичрои шартнома
хизматрасонии пулакй даст кашад (к. 1 ва к 2 м. 802 КГ
ЧТ).
288
 Мутобики кисми 2 моддаи 535 КГ дар холате ки
шартномаи хариду фуруши чакана пешпардохти молро
(моддаи 523) пешбинй намудааст, агар дар шартномаи байни
тарафхо тартиби дигаре пешбинй нагардида бошад, аз
чониби харидор дар мухлати мукаррарнамудаи шартнома
напар-дохтани арзиши мол хамчун аз чониби харидор рад
намудани шартнома эътироф карда мешавад.
Шартномахои сохибкорй бо талаби як тараф хангоми
чиддан вайрон намудани шартнома аз чониби тарафи дигар
низ катъ карда мешаванд. Чиддан риоя накардани шартнома
он аст, ки ба чониби дигар аз ин зиён расида, уро аз умеди
ба даст овардани нафъи зиёд махрум созад, ки хангоми
бастани шартнома дар назар дошта шуда буд (м. 482 КГ ЧТ).
Шартномахои сохибкорй бинобар ба таври назаррас
тагйир ёфтани холат тагйир ва бекор карда мешаванд
(моддаи 483 КГ Ч.Т).
Агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинй
нагардида бошад ва ё аз мохияти он барнаояд, тагйир
ёфтани холат, ки тарафхо хангоми бастани шартнома онро
ба инобат гирифта буданд, барои тагйир додан ё бекор
кардани он асос буда метавонад1.
Тагйир ёфтани холат дар сурате ба таври назаррас
эътироф карда мешавад, ки агар тарафхо чунин тагйир
ёфтани холатро окилона пешбинй карда наметавонистанд ва
умуман шартнома намебастанд, ё онро бо шартхои то
андозае дигар ба имзо мерасониданд.
Агар тарафхо дар мавриди ба холати ба таври
назаррас тагйирёфта мутобик гардонидани шартнома ё
бекор кардани он ба мувофика нарасида бошанд, вайро суд
бо асосхои пешбининамудаи кисми 4 моддаи 483 КГ бекор
карда, тибки талаби тарафи манфиатдор хамзамон бо
шартхои зайл тагйир дода метавонад:

'Нодиров Ф.М. Некоторые вопросы прекращения договора в

связи с изменившимися обстоятельствами // Материалы научно-
теоретической конференции профессорско-преподавательского
состава и студентов, посвященной «15-й годовщине
Независимости Республики Таджикистан», «2700- летию города
Куляба» и «Году арийской цивилизации». Часть 2. -Душанбе,
2006. С.75-76.
289
 а) агар дар лах,заи бастани шартнома тарафхо онро
ба асос гирифта бошанд, ки чунин тагйир ёфтани холат ба
миён намеояд;
б) агар холат бо сабабхое тагйир ёфта бошад, ки
тарафи манфиатдор пас аз рух доданаш онро ба хадди
гамхорй ва эхтиёткорие, ки аз талаби шартнома ва шарти
ахдхо бармеоянд бартараф карда наметавонист;
в) агар ичрои шартнома бидуни тагйир додани шарт
таносуби ба шартнома мувофики манфиати амволии байни
тарафхоро то андозае вайрон кунад ва ба тарафи
манфиатдор он кадар зиёне расонад, ки аз манфиати калоне,
ки хак дошт хангоми бастани шартнома ба он умед бандад,
махрум шуда метавонист;
г) агар аз анъанахои ахдхои корй ё мохияти
шартнома барнаояд, ки таваккали тагйир ёфтани холат ба
зиммаи тарафи манфиатдор аст.
Хангоми тагйир додани шартноМа ухдадории
тарафхо дар шакли тагйирёфта нигох дошта мешавад.
Хангоми бекор кардани шартнома ухдадории тарафхо катъ
мегардад.
Агар аз созишнома ё мохияти тагйир додани
шартнома тартиби дигаре барнаояд, дар холати тагйир
додан ё бекор кардани шартнома ухдадорй аз рузи бастани
созишномаи тарафхо дар мавриди тагйир додан ё бекор
кардани шартнома ва хангоми тагйир додан ё бекор
кардани шартнома тибки тартиби судй бошад, аз рузи
эътибори конунй пайдо кардани карори суд дар бораи
тагйир додан ё бекор кардани шартнома тагйир ёфта ё
бекоркардашуда ба хисоб меравад (м. 485 КГ ЧТ).
Дар моддаи 486 КГ ЧТ холатхои мутобики аризаи
яке аз тарафхо тагйир додан ё бекор кардани шартномахои
сохибкорй нишон дода шудаанд, аз чумла:
а) имконнопазир будани ичрои шартнома (моддаи
448);
б) аз чониби тарафи дигар вайрон кардани шартхои
пешбининамудаи конунхо ё шартнома дар мавриди сифат,
мухлати ичро ва дигар шартхо;
в) агар тарафи дигар тибки тартиби мукарраргардида
муфлис эътироф шуда бошад;

290
 г) агар санади макомоти давлатй, ки дар асоси он
шартнома баста шуда буд, тагйир ё бекор карда шуда
бошад;
д) дар холатхои дигари пешбинй намудаи конунх,о ё
шартнома.
Дар сурати яктарафа тагйир додан ё бекор кардани
шартнома як тараф бояд тарафи дигарро на дертар аз як
мох огох созад.

§ 3. Намуди шартномахо дар бахши фаъолияти

сохибкорй.

Хднуз дар ибтидои асри XX шартномахоеро чудо

менамуданд, ки дар сохаи савдо баста шуда буданд. Аз
чумла, ахдхои биржавй, ахдхои мукофотй, шартномаи
нашрия, шартномаи боркашонй, сугурта ва гайра1.
Дигар олимон ба чунин намудхои ахдхои савдо
ишора кардаанд:
- ахдхое, ки дар муомилоти мол баста мешаванд;
- ахдхое, ки дар фондхо баста мешаванд;
- ахдхое, ки дар муомилоти мехнат баста мешаванд;
- ахдхое, ки дар бахши миёнаравй баста мешаванд;2
Шартномахои бахши савдоро олимони муосир низ
тасниф намудаанд. Аз чумла, Б.И. Путинский чунин
шартномахои хукуки савдоро (тичорат)-ро чудо мекунад;
- ахдхое, ки хангоми фуруш баста мешаванд;
-ахдхое, ки хангоми миёнаравй басга мешаванд;
- ахдхое, ки ба савдо мусоидат менамоянд;
- ахдхои ташкилй.3
Азбаски фаъолияти сохибкорй нисбат ба фаъолияти
савдо васеътар аст, бинобар ин микдори шартномахои
бахши фаъолияти сохибкорй нисбат ба микдори ахдхои
сохаи савдо зиёдтар мебошад.
Вобаста ба мазмуни фаъолияти сохибкорй чунин
шартномахои бахши фаъолияти сохибкориро чудо намудан
мумкин аст:

!Ниг.: Цитович П.П. Очерк основных понятий торгового права.

М.: 2001. С. 217 -350.
2 Ниг.: Шершеневич Г.Ф. Учебник торгового права М. 1994. С.50
3Ниг.: Путинский Б.И. Коммерческие право России. М. 2000.
291
 шартномахое, ки бахри фуруши мол равона
шудаанд;
шартномахое, ки ба максади истифодабарии мол
баста шудаанд;
- шартномахое, ки барои ичрои кор баста шудаанд;
шартномахое, ки барои расонидани хизмат баста
шудаанд;
- дигар шартномахои сохибкорй.
Аз лихози хайати субъектхо, чунин шартномахои
сохибкориеро чудо намудан мумкин аст, ки дар онхо хар ду
тараф ё яке аз тарафхои онхо сохибкор мебошанд.
Ба шартномахое, ки хар ду тарафи онхо сохибкор
мебошанд, чунин шартномахоро дохил намудан мумкин аст:
шартномаи махсулотсупорй; контрактатсия, консессияи тичоратй,
ичораи молиявй (лизинг), нигохдории амборй, сугуртаи таваккули
тичоратй, шартномаи ширкати оддй ва гайра.
Ба шартномахое, ки як тарафи онхо сохибкор
мебошад, инхоро дохил намудан мумкин аст: шартномаи
хариду фуруши чакана, прокат, амонати бонкй, хисоби
бонкй, шартномаи кредит, шартномаи таъминоти барк,
боркашонй, экспедитсияи наклиётй, пудрати сохтмонй ва
гайра.
Дар байни шартномахое, ки дар бахши фаъолияти
сохибкорй баста мешаванд, мавкеи асосиро шартномахо
оиди фуруши мол, бахусус шартномаи хариду фуруш ишгол
менамояд, чунончи шартномахои махсулотсупорй,
махсулот-супорй барои эхтиёчоти давлатй, контратаксия,
таъмини барк, фуруши корхонахо.
Шартномаи хариду фуруши чакана низ як намуди
шартномаи сохибкорй мебошад, ки танхо як тарафи он ба
хайси сохибкор баромад менамояд. Шартномаи хариду
фуруши чакана ба шартномахои оммавй дохил карда
шудааст, бинобар ин ташкилоти савдо ухдадор аст, ин
шартномаро бо хамаи онхое, ки ба ин ташкилот мурочиат
намудаанд, банданд.
Шартномахои сохибкориеро низ кайд намудан зарур
аст, ки дар бахши иктисодиёти кишоварзй бинобар ба амал
баровардани сохибкории кишоварзй баста мешаванд. Дар
хамаи самтхои фаъолияти кишоварзй шартномахои гуногун

292
баста мешаванд, ки хамаи хусусиятхои шартномахои бахши
фаъолияти сохибкориро доранд1.
Шартномахои сохибкорие, ки барои истифодаи
амвол баста мешаванд, бо номи шартномахои ичора машхур
мебошанд. Дар байни онхо чойи асосиро шартномаи ичораи
корхона ва шартномаи ичораи молиявй ишгол менамоянд.
Шартномахои сохибкорие, ки барои ичрои кор баста
мешаванд, чунинанд: шартномаи пудрати сохтмонй,
шартномаи пудрат барои ичрои корхои лоихакашй ва
чустучуй, пудрат барои эхтиёчоти давлатй, шартномахо
барои ичро намудани корхои илмй - тадкикотй, тичоратй
ва конструкторй, шартномаи пудрати маишй.
Ба шартномахои сохибкорие, ки бахри расонидани
хизмат баста мешавад, шартномахои хизматрасонии
боподош мансубанд, ки якчанд намуд доранд:
хизматрасонии аудиторй, тиббй, байторй, машваратй,
иттилоотй, хукукй, хизматрасонии бахши тахсилот,
хизматрасонии туриста.
Шартномахои хизматрасонии миёнаравй,
намояндагии тичоратй, комиссия, идоракунии боэътимоди
амвол ва гайра.
Шартномахои сохибкорие, ки ба фаъолияти савдо ва
истехсол мусоидат менамоянд. Ба ин гурух шартномаи
боркашонй ва экспедитсияи наклиётй, сугургаи таваккулй -
сохибкорй, кредигикунонй, нигохдорй ва гайраро дохил
намудан мумкин аст. Дигар шартномахое, ки дар бахши
фаъолияти сохибкорй баста мешаванд, инхо мебошанд:
шартномаи консессияи тичоратй ва шартномаи ширкати
оддй2.

'Нодиров Ф.М. Договорные отношения по оказанию производ­

ственно-технических услук сельскохозяйственным коммерческим
организациям (предприятиям). Душанбе: «Сино».1998.
2Ниг.: Исмоилов Ш.М. Танзими хукуки фаъолияти сохибкорй дар
Ч у х у р и и Точикистон.Васоити гаълимй. Душанбе.2007.С.87-142.

293
 Б О Б И 12

Усулхои таъмин намудани ичрои ухдадорихои сохибкорй

§ 1. Ноустувороиа

Ноустуворона (чарима, пеня) маблаге мебошад, ки

тибки конун с шартнома муайян гардидааст ва харидор
вазифадор аст хангоми ичро накардан ё ичрои номатлуби
ухдадорй, аз чумла дар холати гузаронидани мухлати ичро
онро ба кредитор нардозад.
Созишномаи ноустуворона, сарфи назар аз шакли
ухдадории асосй, бояд дар шакли хаттй тартиб дода шавад.
Дар натичаи риоя нашудани шакли хаттии созишномаи
ноустуворона он беэътибор мегардад.
Ноустуворона ахамияти духела дорад. Аввало, он
карздорро водор месозад, ки аз бими окибати ногувор
ухдадорихои ба зимма гирифтаашро ба тарзи матлуб ичро
намояд. Дуюм, тарзу усули муайян кардани андозаи зиёни ба
карзхох (кредитор), чуброншаванда буда, карзхохро аз
азоби исботи андозаи он озод менамояд.
Ноустуворона ду хел мешавад: конунй (он дар конун
пешбинй гардидааст ва бо санадхои меъёрй ба нархи катъй ё
ба фоизи ухдадории бо пул арзёбишуда муайян карда
мешавад) ва шартномавй.
Ноустуворона вобаста ба таносуби худ нисбати
чуброни зиён чор намуд аст: хисобй, чаримавй, истисной ва
алтернативй (интихобй).
Ноустуворонаи хисобй, яъне ноустуворона хангоми
муайян кардани зиён ба хисоб гирифта, танхо зиёни аз
ноустуворона озод ситонида мешавад.
Ноустуворонаи истисной, ки дар ин холат товони
зиён не, балки бояд танхо ноустуворона пардохта шавад.
Ноустуворонаи чаримавй (ё кумулятивй), ки дар ин
маврид бояд хам товони зиён ва хам ноустуворона ситонида
шавад.
294
 Ноустуворонаи алтернативй (интихоби), ки дар ин
сурат бо майлу интихоби карзхох ё ноустуворона руёнида
мешавад ва ё товони зиён чуброн карда мешавад.
Агар дар шартноМа ё конун ба муносибатхои
мушаххаси хукукй татбик гардидани кадом намуди
ноустуворона муайян нашуда бошад, ноустуворона аз руи
коидаи умумй ичрошуда хисоб меёбад (КГ Ч,Т мод.424).
Бинобар ин ба чонибх,ои шартнома тавсия кардан
мумкин аст, ки намуди ноустуворонаро дар шартнома
муайян кунанд. Хангоми дар шартнома муайян кардани
андозаи ноустуворона чонибхо озоданд, яъне барояшон
махдудияте нест.
§ 2. Гарав

Гарав аз кадимтарин усулу воситахои таъмини ичрои

ухдадорй аст. Хануз римихои кадим ахамияти хоси гаравро
дар таъмини ухдадорй ин тарик муайян карда буданд:
«бовар надорам ба карздор, магар ба амвол»1.
Карзхох (дорандаи гарав) вобаста ба гарав хукук
дорад дар мавриди ухдадорияш ичро накардани карздор
талаботашро аз арзиши амволи ба гарав гузоштаи гаравдех
конеъ гардонад (Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи
гарав» мод.1).
Мутобики конунгузории чории Ч,умхурии
Точикистон, хам карздор ва хам шахси сеюм, ки мавзуи
(предмети) гарав дар асосй хукуки сохибият ё пешбурди
пурраи хочагидорй аз они уст, карздех буда метавонад.
Шартномаи гарав бояд дар шакли хаттй баста шавад.
Шартномаи ипотека ва хамчуннн шартнома дар
бораи гарави амволи манкул ё хукук ба амвол барои
таъмини ухдадорй аз руи шартнома, ки дар идораи
нотариалй тасдик шуданаш зарур аст, бояд аз чониби
идораи нотариалй тасдик карда шавад.
Дар моддаи 368 Кодекси гражданй шартхое номбар
шудаанд, ки аз руи онхо чонибхо бояд ба созиш оянд ва
онхо бояд хатман дар шартномаи гарав инъикос ёбанд. Аз
чумла, дар шартномаи гарав бояд мавзуи (предмети) гарав,

'Н и г.:.К ом м ерч еское п раво. П о д ред. проф . М .М .Р ассо л о ва ва

проф . .П .В .А лексия, М ., 2005, С. 127.
295
мох,ият, андоза ва мухлати ичрои ухдадорие зикр ёбанд, ки
шартномаи гарав ба хотири таъмини он баста шудааст.
Хукуки гарав аз рузи бастани шартномаи гарав, вале
нисбати гарави амволе, ки бояд ба гаравдор дода шавад, аз
рузи додани ин амвол ба миён меояд, ба шарте, ки дар
шартномаи гарав тартиби дигаре пешбинй нашуда бошад.
Гарав ду хел мешавад - гараве, ки дар як маврид
мавзуи гаравро ба карзхох медиханд ва дар мавриди дигар
намедиханд (гарави амволи гайриманкул ё ипотека).
Хамчунн гарави катъй хает, ки дар ин маврид мавзуи
гарав дар сандуки кулфу мухрдори гаравдоранда мемонад ё
худ ба руи мавзуи гарав аломатхое мегузоранд, ки ба гаравй
будани амволи муайяни инфиродй далолат мекунанд.
Мавзуи (предмети) гарав амвол, хукуки амволй
(шайъй), когазхои киматнок буда метавонанд. Аммо ин
чизхоро ба гарав мондан мумкин нест: амволе, ки аз
муомилоти гражданй бароварда шудааст (масалан, замин
хамчун объекти моликияти мустаснои давлат аз муомилоти
гражданй бароварда шудааст1); амволи шахрвандон, ки онро
мувофики конун ситонидан мумкин нест; талаботе, ки бо
шахсияти карзхох (кредитор), аз чумла бо талаботи оид ба
алимент, чуброни зараре, ки ба хаёт ё саломатй расонида
шудааст.
§ 3. Замона г

Замонат яке аз усулхои таъмини ичрои ухдадорй

мебошад. Мутобики моддаи 390 КГ Ч,Т аз руи шартномаи
замонат зомин ухдадор мешавад, ки дар назди карзхохи
(кредитори) дигар шахе барои пурра ё кисман ичро
намудани ухдадорихои он чавобгар бошад.
Зомин дар назди карзхох (кредитор) ба андозаи
карздор чавобгар аст. Агар дар конун ё шартнома
чавобгарии иловагии (субсидиарии) зомин мукаррар нашуда
бошад, пас ба ичрои ухдадорй карздору зомин якчоя
(муштарак) чавобгаранд, яъне карзхох (кредитор) ичрои
ухдадориро ё аз карздор ва ё аз зомин талаб карда
метавонад. Якчанд ашхос, ки якчоя замонат додаанд,

'Ниг.: Шонасриддинов Н. Анализ коммерческого законодательства РТ,

Душанбе, 2003, С.308.

296
хдмчунин дар назди карзхох (кредитор) масъулияти
муштарак доранд. Зомине, ки ухдадориро бачо овардааст,
хукуки карзхох (кредитор)-ро пайдо мекунад. Карздоре, ки
ухдадории бо замонат таъминшударо ичро карда аст,
вазифадор аст аз ин зоминро огох намояд.
Шартномаи замонат бояд дар шакли хаттй тартиб
дода шавад. Дар сурати ба тарзи хаттй тартиб надодани он
шартнома беэътибор мегардад.

§ 4. Кафолати бонкй

Кафолати бонкй як намуди шартномаи замонат аст.

Дар моддаи 354 пешбинй шудааст, ки ичрои ухдадорй
метавонад бо замонати бонкй таъмин карда шавад.
Кафолати бонкй ухдадории хаттиест, ки онро бонк ё
дигар ташкилоти кредита ё ташкилоти сугурта (кафил) бо
хохиши мизоч (принсипал) ба нафъи карздори (кредитори)
принсипал (бенефитсиар) додааст, ки дар асоси он кафил
ухдадор мешавад ба бенефитсиар аз руи шартхои додай
кафил бо пешниходи талабномаи пардохтй маблаг ба
бенефитсиар пул дихад1.
Хамаи кафолатхои бонкй бояд ин маълумотхоро
фаро гирифта бошанд:
• ваколатдех;
• бенефитсиар;
• кафил;
• ахде, ки ба додани кафолати бонкй асос ёфтааст;
• маблаги хадди аксар, ки ба он асъор фурухта
мешавад;
• мухлати пардохт ва (ё) ходисае, ки шарти мухлати
пардохт аз руи кафолати бонкй мебошад;
• шартхои пешниходи талаби пардохт;
• танзими имконпазири ихтисори маблаги кафолат.

1Дастурамали № 112. «Дар бораи хисоббаробаркунии гайринакди дар

Чумхурии Точикистон» аз 26.03.2002. № 57.
297
 Х,ангоми нашри кафолатй бонкй бояд маблаги аз
хама зиёди кафолат (аз чумла сармоя, фоиз, харочоти
иловагй ва гайра) зикр карда шавад1.
Агар дар кафолат тартиби дигаре пешбинй нашуда
боШаД; он аз чониби кафил бозхост карда намешавад (КГ
ЧТ мод.400). Аммо ин коидаи умумй хусусияти диспозитивй
дорад, зеро он ба чонибхо имконият медихад ба матни он
асос ва шартхоеро дохил намоянд, ки ба кафил хукуки
бозхондани кафолатро медихад-.
Кафолатй бонкй аз рузи дода шуданаш эътибор
пайдо мекунад, ба шарте, ки дар кайду шартхои он дертар с
вобаста ба фаро расидани шартхое, ки дар кафолатй бонкй
зикр шудаанд ва амал кунад, онхоро кафил дар асосй
хуччатхои дар он зикршуда муайян карда тавонад.
Кафолатй бонкй бояд хаттй тартиб дода шавад.

§ 5. Байъона

Байъона як кисми пули пардохти арзиши моли

харидоришаванда буда, онро харидор то ичрои ухдадорй,
яъне одатан дархол баъди бастани шартнома ба фурушанда
медихад. Баста шудани созишномаи байъона далеле
мебошад, ки чонибхо байни худ ухдадории асосй доранд.
Ба хамин тарик, байъона се вазифаро ичро мекунад:
Аввал, вазифаи пардохтро, чунки байъона як кисми
тамоми пардохт аст (одатан 50 фоиз). Дуюм, далелнокй,
зеро пардохти пули байъ далели байни худ шартнома
бастани чонибхо мебошад. Сеюм, таъминотй. Дар натичаи
риоя нагардидани ухдадорихои шартномавй окибати
фаъолияти чониби гунахкор ногувор мешавад. Байъона
воситаи таъмин кардани ухдадорй на танхо аз чонибе, ки
байъона медихад, балки аз чонибе низ мебошад, ки байъона
мегирад. Агар харидоре, ки шартнома баста, байъона
додааст, молро кабул кардан нахохад, пас байъона дар
ихтиёри фурушанда мемонад. Вале агар ухдадорихои

‘Дастурамали № 112. «Дар бораи хисоббаробаркунии гайринакдй дар

Чумхурии Точикистон» аз 26.03.2002. № 57.
-Миг.: муфассалтар Комментарий к Гражданскому кодексу Республики
Таджикистан, ч,1, Душанбе, 2004, С.590.

298
шартномаро фурушандаи байъона гирифта ичро накунад, у
вазифадор аст, ки маблаги байъро ба харидор ду баробар
зиёд баргардонад. Созишномаи байъона бояд дар шакли
хаттй тартиб дода шавад. Агар созишномаи байъонаро
исбот кардан имконнопазир бошад, пас маблаги дахлдорро
пешпардохт (бунак) хисоб кардан лозим аст.

§ 6. Нигох доппан

Ин усули таъмини ичрои ухдадорй дар конунгузории

гражданин Чумхурии Точикистон ходисаи тамоман нав аст.
Вай асосан яке аз усулхои худмухофизати хукуки гражданй
мебошад. Мохияти нигох доштани амвол иборат аз он аст,
ки карзхохе (кредиторе), ки сохиби амволи карздор аст,
хукук дорад дар холати ухдадорихои пардохтй арзиши ин
амвол ё харочоти вобаста ба ин амволро то замони ичро
накардани карздор дар пеши худ нигох дорад. Вале агар
чонибхои ухдадорй сохибкорон бошанд, нигох доштани
амвол ба сифати таъмини талаботе, ки бо пардохтй
арзиши ин амвол ё харочоти он алокаманд намебошад,
равост. Карзхох (кредитор) амволро хатто вакте ки хукуки
сохибй карданаш ба шахси сеюм гузаштааст, хамоно нигох
дошта метавонад.
Сохибкороне, ки шартнома бастанианд, бояд дар
хотир дошта бошанд, ки нигох доштани амвол бо
созишномаи чонибхо бекор карда ё тагйир дода мешавад.
Ин гуна созишнома бояд дар шакли хаттй баста шавад.
Карзхохе (кредиторе), ки амволро нигох доштааст, бо
рафтори худ ба карздор зиён расонида метавонад. У дар
сурати мавчуд будани хар се шарт барои зиёни расонидааш
чавобгар буда наметавонад. Якум, он ки ухдадориашро ба
ин тарз ба чо меоварад, бояд бечунучаро сохиби хукуке
бошад, ки онро химоя менамояд. Дуюм, усули химоя бояд
мутаносиби конуншиканй бошад. Сеюм, усули химоя аз
доираи амале, ки барои татбикаш зарур аст, набояд берун
барояд.
Моддаи 389 Кодекси гражданин Чумхурии
Точикистон коидаи аз арзиши моли нигохдошташаванда бо

299
тартиби пешбининамудаи меъёрхо дар бораи гарав конеъ
гардонидани талаботи карзхох (кредитор)-ро дороет.
.- И .; ..’

300
 БОБИ 13
ТА Н ЗИ М И Х У К У К И И ХИ СО ББАРО БАРКУН Й

§ 1. Хисоббаробаркунии иакди ва гайринакди

Дар конунгузорй ду шакли пардохт дар каламрави

Чумхурии Точикистон мукаррар карда шудааст:
хисоббаробаркунии накцй ва гайринакдй.
Иштироккунандаи хатмии муносибатхои хукукии
хисоббаробаркунй дар хисоббаробаркунии гайринакдй бонк
ва дигар ташкилоти кредита мебошад. Хисоббаробаркунй
бо нули накд байни пулгиру пулдех бе иштироки бонк сурат
мегирад.
Тартиби хисоббаробаркунй бо иштироки
шахрвандон низ хает, ки он ба фаъолияти сохибкории
шахрвандон алокаманд мебошад.
Хисоббаробаркунй бо иштироки шахрвандоне. ки ба
фаъолияти сохибкориашон алокаманд нест, метавонад бе
махдуд кардани маблаг бо пули накд сурат гирад.
Хисоббаробаркунй байни шахсони хукукй, инчунин
хисоббаробаркунй бо иштироки шахрвандони машгули
фаъолияти сохибкорй бо тартиби гайринакдй сурат мегирад.
Агар дар Конун тартиби дигаре пешбинй нашуда бошад,
хисоббаробаркунии байни ин ашхос хамчунин бо пули накд
анчом дода мешавад.
Шаклхои асосии зерини хисоббаробаркунии
гайринакдй мукаррар карда мешаванд:
• инкассо;
• супоришномахои пардохт (супоришномахои якчояи
пардохт);
• чек;
• аккредитив;
• кортхои пластикй;
• ордерхои ёдбуд (танхо барои бонкхо ва муассисахои
кредитии гайрибонкй)

301
 • Шаклхои хисоббаробаркунии байни пулдех ва пулгир
бо шартнома (созишнома) муайян карда мешавад1.

§ 2. Хисоббароблркунй бо суноришномаи пардохт

Х,исоббаробаркунй бо супоришномаи пардохт

шакли маъмултарини хисоббаробаркунй мебошад.
Супоришномаи пардохт супоришномаи корхона ба бонкй
хизматрасон дар бораи гузаронидани маблаги муайян аз
суратхисоби худ ба суратхисоби шахси ишоракардаи пулдех
ба ин ё он бонк аст. Супоришномаи пардохтро бонкхо танхо
дар мавриди дар суратхисоби худ пул доштани пулдехон
кабул мекунанд. Супоришномаи пардохтие, ки дар бланкаи
шакли мукарраршуда пешниход гардидааст, дар давоми 10
рузи навишта додани он боэътибор аст (рузи навишта додан
ба хисоб гирифта намешавад).
Бо маслихати чонибхо пардохтномахо мухлатдор,
пеш аз мухлат ва дермухлат, аз чумла пешакй бо бланки
пулдех аксептшуда буда метавонанд.
Пардохтй мухлатдор дар ин мавридхо сурат мегирад:
а) пардохтй бунакй, яъне пеш аз бор кардани мол;
б) баъд аз бор кардани мол, яъне бо рохи аксепти
бевоситаи мол;
в) пардохтхои чузъй дар мавриди ахдхои калонмикёс.
Пардохтхои пеш аз мухлат ва дермухлат дар доираи
муносибатхои шартномавй бе расонидани зиён ба вазъияти
молиявии чонибхо чой дошта метавонанд;
г) пардохтй аксептшуда дар мавридхои алохида, бо
пешакй брон (банд) кардани пули пардохт дар бонкй пулдех
ва супоришномаи пардохтй муштарии худро аксепт кардани
у татбик карда мешавад.

'Дастурамали № 112. «Д ар бораи хисоббаробаркунии гайринакди

дар Чумхурии Точикистон» аз 26.03.2002. № 57.

302
 § 3. Аккредитив

Дар сурати хисоббаробаркунй бо аккредитив пулдех

(пардохтгар) ба бонке, ки ба у хизмат мерасонад, супориш
медихад, ки аз хисоби маблаги ба депозит гузоштааш ё карз
арзиши дороии молию моддй, музди кору хизмати
анчомдодашударо дар махалли буду боши пулгир бо
шартхои дар аризаи аккредитив пешбининамудаи пулдех
пардозад. Аккредитив супориши бонкн харидор ба бонкй
молфиристанда аст барои пардохтани пули хуччатхои
хисоббаробаркунй. Хангоми гирифтани аризаи аккредитив
бонкй пардохтгар (пулдех) ин маблагро дар суратхисоби
алохида брон карда мемонад. Пули ба депозит гузошташуда
ба молфиристанда кафолат медихад, ки музди моли
фиристода, кору хизмати бачо овардааш саривакт пардохта
мешавад; бонк маблагро баъди пешниход намудани
хуччатхое, ки бор карда фиристодани мол ё ичро шудани
кору хизматрасониро тасдик менамоянд, ба суратхисоб
мегузаронад.
Аккредитив ухдадории шартии пулии бонк буда,
онро бонк бо арзиши муштарй ба нафьи чониби дигари
шартнома медихад, ки аз руи он бонкй аккредитивкушода
(бонкй эмитёг) метавонад ба молфиристанда имконияти
пардохт карданро дихад ё ба бонкй дигар имконият дихад,
ки ба шарти пешниход намудани хуччатхои дар аккредитив
пешбинишуда ва ичро кардани шартхои дигари аккредитив
чунин пардохткунихоро бачо оварад.
Аккредитив метавонад танхо барои
хисоббаробаркунй бо як молфиристанда таъин гардида
бошад. Мухлати эътибор ва тартиби хисоббаробаркунй аз
руи аккредитив дар шартномаи байни пулдех ва
молфиристанда мукаррар карда мешавад.
Шартнома ин маълумотхоро бояд дар бар гирад:
• номи бонкй эмитент;
• хели аккредитив ва усули ичрои он;
• воситаи огох намудани молфиристанда аз кушода
шудани аккредитив;
• руйхати пурра ва тавсифи аники хуччатхое, ки
молфиристанда барои гирифтани маблаг аз руи
аккредитив пешниход менамояд;

303
 • мухлатхои пешниход кардани хуччатхо баъди бор
карда фиристодани мол, талабхо нисбати ба расмият
даровардани онхо;
• дигар хуччату шартхои зарурй.
Намудхои зерини аккредитив метавонанд кушода
шаванд:
• пушонидашуда (ба депозит гузошташуда) ё
пушониданашуда (кафолатнок);
• бозхостшаванда ё бозхостнашаванда.
Дар холати кушодани аккредитиви пушонидашуда
(ба депозит гузошташуда) бонкй эмитент вазифадор аст
маблаги аккредитив (пушонидани он)-ро аз хисоби
пардохтгар ё кредити ба у пешниходшуда барои тамоми
мухлати амалй ухдадории бонкй эмитент ба ихтиёри
бонкй ичрокунанда гузаронад.
Хднгоми байни бонкхо мукаррар гардидани
муносибатхои мубтакими корреспондента аккредитиви
пушониданашуда (кафолатнок) метавонад дар бонкй
ичрокунанда бо рохи ба он додани хукуки аз хисоби бонкй
эмитента дорандаи суратхисоби у сокит кардани тамоми
маблаги аккредитив кушода шавад1.
Дар хар аккредитив бояд равшан зикр шуда бошад,
ки оё он бозхостшаванда аст ё бозхостнашаванда. Дар
мавриди набудани чунин тазакурот аккредитив
бозхостшаванда мебошад. Аккредитиве бозхостшаванда
эътироф мегардад, ки аз тарафи бонкй эмитент, бе он ки
маблаггиранда пешакй огох карда шавад, метавонад тагйир
дода ё бекор карда шавад.
Аккредитиве, ки бе розигии маблаггиранда
наметавонад бекор карда шавад, аккредитиви
бозхостнашаванда хисоб меёбад.
Молфиристанда барои гирифтани пули аккредитив
молро бор карда, фехристи хисобу китоб, хуччатхои
молборкунй ва дигар хуччатхои бо шартхои аккредитив
пешбинигардидаро ба. муассисаи хизматрасони бонкй
пешниход мекунад.

■Дастурамали № 112. «Дар бораи хисоббаробаркунии гайринакдй» дар

Чумхурии Точикистон» аз 26.03.2002. № 57.

304
 Хуччатх,ое, ки аз руи аккредитив пардохта т у д ани
маблагро тасдик менамоянд, бояд аз тарафи молфиристанда
пеш аз гузаштани мухлати аккредитив ба бонк пешних,од
карда, ичро гардидани хамаи шартхои аккредитивро тасдик,
намоянд. Дар сурати риоя нашудани акаллан яке аз ин
шартхо аз руи аккредитив маблаг пардохта намешавад.

§ 4. Инкассо

Хисоббаробаркунихо аз руи супоришномахои

инкассавй мутобики моддахои 899-901 КГ ЧТ, моддахои 5 ва
66 Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи Бонки миллим
Точикистон» ва моддаи 36 Конуни Чумхурии Точикистон
«Дар бораи бонкхо ва фаъолияти бонкй» ва Дастурамали
Бонки миллии Точикистон «Дар бораи хисоббаробаркунии
гайринакдй дар Чумхурии Точикистон» аз 1.03.С.2001 № 112
(дар тахрири Дастурамал аз 26.03.2002 № 57) сурат
мегиранд.
Инкассо амалиёти бонкй буда, бонк тавассути он аз
руи супориши муштарии худ дар асосй хуччатхои
Хисоббаробаркунии корхонаю иттиходияхо, ташкилоту
муассисахо барои ба номи онхо бор кардани дороии молию
моддй ва хизматрасонй музд мегирад ва ин маблагро ба
хисоби у дар бонк мегузаронад1.
Хангоми хисоббаробаркунихои супоришномаи
инкассавй муштарй ба бонкй худ (бонкй эмитент)
супоришнома мефиристад, ки аз хисоби муштарй аз
пардохтгар пардохтпулй бигирад.
Амалиёти инкассавй ахди мавхум (абстрактй) буда,
ба шартномаи байни пардохтгар ва маблаггиранда, ки аз
руи он хисоббаробаркунй сурат мегирад, вобаста нест.
Даъвохои мутакобиларо аз руи хисоббаробаркунихои байни
пардохтгар ва маблаггиранда чонибхо бо тартиби
мукаррарнамуда бе иштироки муассисахои бонкй баррасй
менамоянд.
Бонке, ки аз муштарй супориши инкассавй
гирифгааст, бонкй эмитент номида мешавад. Бонки
эмитенте, ки супориши инкассавй гирифтааст, хукук дорад

•Низомнома «Дар бораи муомилоти вексел дар Чумхурии Точикистон»

аз 20.08.1996, №352.
305
барои ичрои он бонкй дигар (бонкй ичрокунанда)-ро чалб
намояд. Бонки ичрокунанда ба шахси ухдадор оид ба
пардохтй маблаг талабнома пешниход мекунад.
Х,ангоми набудани ягон хуччат ё аз руи аломатхои
зохирй ба супоришномаи инкассавй номутобик будани
хуччатхо бонкй ичрокунанда вазифадор аст аз ин хусус
шахсеро, ки аз номи у супоришномаи инкассавй гирифтааст,
фавран огох созад. Дар холати бартараф нагардидани
камбудихои зикршуда бонк хукук дорад хуччатхоро бидуни
ичро баргардонад.
Хуччатхо ба пардохтгар ба истиснои ишораву
навиштачоти бонкхо, ки барои расмй гардонидани амалиёти
инкассавй заруранд, дар шакли пешинаашон, яъне дар он
шакле, ки гирифта шуда буданд, баргардонида мешаванд.
Агар хуччатхо бо манзур доштани онхо мавриди
пардохт карор гиранд, бонкй ичрокунанда баробари
гирифтани супоришномаи инкассавй фавран онро барои
пардохт бояд пешниход намояд.
Агар хуччатхо дар дигар мухлат пардохта шаванд,
бонкй ичрокунанда бояд барои гирифтани аксепти
пардохтгар фавран баробари гирифтани супоришномаи
инкассавй ба аксепти хуччатхо пешниход намояд ва
талаботи пардохт бояд на дертар аз рузи фаро расидани
мухлати пардохта дар хуччатхо зикргардида конеъ
гардонида шавад.
Пардохтхо кисм-кисм дар холатхои
мукаррарнамудаи коидахои бонкй ё хангоми мавчудияти
ичозати махсус дар супоришномаи инкассавй кабул карда
шуданашон мумкин аст.
Маблаги гирифташуда (инкассошуда) бояд ба
ихтиёри бонкй эмитент вогузошта шавад ва бонкй эмитент
дар навбатй худ вазифадор аст онро ба суратхисоби
муштарй гузаронад. Бонки ичрокунанда хак дорад аз
маблаги инкассошуда подоши хизмати худро нигох дорад
ва харочоташро чуброн намояд.
Агар маблаги пардохт ва (ё) аксепт дастрас
нагардида бошад, бонкй ичрокунанда вазифадор аст бонкй
эмитентро аз хусуси раддияи пардохт ё сабабхои он фавран
огох созад. Бонки эмитент низ вазифадор аст аз ин хусус
муштариро фавран вокиф гардонида, вобаста ба амалиёти
минбаъда дастур талаб намояд.
306
 Хангоми дар муддати 5 руз нагирифтани дастур оид
ба амалиёти минбаъда ва дар сурати зикр нашудани чунин
мухлат бонкй ичрокунанда хукук дорад хуччатхоро ба бонкй
эмитент, ки аз он супоришномаи инкассавй гирифта буд,
баргардонад.

§ 5. Бечунучаро аз суратхисобхо сокит кардани маблаг

Мутобики модцаи 878 КГ ЧТ, Карори Пленуми Суди

Олии иктисодии Чумхурии Точикистон аз 29.12.С.2004 № 2
«Дар бораи баъзе масъалахои амалияи баррасии бахсхои бо
бастан, ичро ва катъ намудани шартномахои хисоби бонкй»
ва Дастурамали Бонки миллии Точикистон «Дар бораи
хисоббаробаркунии гайринакдй дар Чумхурии Точикистон»
аз 1.03.С.2001 № 112 (дар тахрири Дастурамал аз 26.03.С.2002
№ 57) маблаги суратхисобхоро бонк дар асосй амрй молики
суратхисоб сокит менамояд.
Дар сурати гуногунии шаклхои моликият, фаъолияти
корхонахо дар шароити равнаку ривочи муносибатхои
молию пулй конунгузории миллй принсипи аз тарафи
корхонахо озодона интихоб намудани шаклхои
хисоббаробаркунй, дар шартномахо татбик кардани онхо,
дахолат накардани бонкро ба муносибатхои шартномавии

Avseq06.dat Avseq07.dat Avseq08.dat Avseq09.dat Avseql0.dat

Avseql2.dat Avseql3.dat Avseql4.dat Avseql6.dat Avseq01.dat

КО

рхонахо ба асос мегирад.

Маблаги дар суратхисоби муштарй бударо дар
холатхои зерин бе супориши у аз хисоб сокит кардан мумкин
аст:
1) бо карори суд;
2) дар мавридхои мукаррарнамудаи конунгузории
Чории Чумхурии Точикистон.
Дар мавридхое низ, ки муштарй бо чониби дигари
шартнома (контрагента худ) пешбинй намудааст, бидуни
аксепт аз суратхисоб сокит кардани маблаг имконпазир аст
(КГ ЧТ мод. 871). Барои бастани чунин шартнома

307
пардохтгар бояд бо бонкй худ созишномаи дахлдор бандад,
ки онро чун тагйири шартхои шартномаи суратхисоби бонк
донистан мумкин аст.

§ 6. Чек

Дар муомилоти пардохт барои хисоббаробаркунии

гайринакдй истифода бурдани чек мумкин аст.
Мутобики моддаи 902 КГ Ч,Т чек когази
киматнокест, ки дастури бидуни ягон кайду шарти
чекдиханда ба бонк чихати ба дорандаи чек анчом додани
пардохтй Маблаги зикргардидаро дар бар мегирад.
Чек бояд талаботи зеринро дар бар гирад:
• номи «чек», ки дар матни хуччат ворид гардидааст;
• супоришнома ба пардозанда оид ба пардохтани
маблаги муайяни пулй;
• номи пардозанда ва зикри суратхисобе, ки аз он
бояд пардохт анчом дода шавад;
• зикри асъорй пардохт;
• зикри сана ва махаллй муратаб сохтани чек;
• имзои шахсе, ки чекро навишта додааст, яъне
чекдиханда.
Дар хуччаг зикр наёфтани яке аз ин маълумотхо
чекро беэътибор мегардонад. Чеке, ки дар он чою махаллй
тартиб дода шуданаш зикр наёфтааст, хамчун чеки дар
махаллй будубоши чекдиханда имзошуда эътироф карда
мешавад.
Чек аз хисоби маблаги чекдиханда пардохта мешавад
(КГ 4 J мод. 904).

§ 7. Шартномаи суратхисоби бонкй

Мутобики шартномаи суратхисоби бонк як тараф

(бонк) ё дигар муассисаи кредита ухдадор мешавад, ки
маблаги пулии ба суратхисоби тарафи дигар (молики
суратхисоб) воридшударо кабул кунад ва гузаронад,
супориши молики суратхисобро дар мавриди аз
суратхисоб гузаронидан ва пардохтй маблагхои дахлдор
ва вобаста ба суратхисоб ичро намудани дигар амалиётро
анчом дихад (КГ Ч Г мод.866).

308
 Суратхисобхои бонкй ба намудхои зайл таксим
мешаванд;
• суратхисобхои депозитии дархостй. Мафхуми
«суратхйсобхои депозитии дархостй» суратхисобхои
хисоббаробаркунй ва суратхисобхои чории муштариёнро
дар бар мегирад. Суратхисобхои депозитии дархостй аз
тарафи муштарй, сарфи назар аз шаклхои моликият,
кушода мешаванд;
• суратхисобхои депозитии амонагй. Муштарй хукук
дорад, маблагро аз суратхисобхои депозитии амонатй
мутобики шартномаи суратхисоби бонк танхо хар сари
чанд вакт, яъне дар давраи муайян (мохе як бор, ду бор
ва хоказо) ба хадди лимита дар шартнома
мувофикашуда бигирад;
• суратхисобхои депозитии мухлатдор. Аз руи
суратхисобхои депозитии мухлатдор маблаг якчоя бо
судаш ба муштарй факат баъди гузаштани мухлати дар
шартномаи суратхисоби бонк мувофикашуда дода
мешавад;
• суратхисобхои корреспондентии бонк1.
Хангоми кушодани суратхисоби бонкй ду гурухи
муносибат ба миён меояд:
1. Бонк ухдадор мешавад мадохилотеро, ки ба
муштарии у тааллук дорад, кабуп намояд ва ба
суратхисобаш гузаронад ва хамчунин бо дархостй муштарй
маблаги барояш заруриро бо тартиби мукаррарнамудаи
конунгузорй ва шартнома дихад. Маблаги ба суратхисоби
бонкй мондаи муштариро сахми дархостй хисобидан лозим
аст. Муносибатхои зикршуда бо сохтори шартномаи карз
фаро гирифта мешавад, ки Дар он бонк карзгиранда, вале
муштарй карздиханда мебошад. Бонк метавонад маблаги
дар суратхисоббударо бо салохдиди худ, аз чумла хамчун
захираи кредита истифода намояд. Бинобар ин бонк барои
маблаги дар суратхисоб бокимонда, одатан, ба муштарй
бахраи (фоизи) дар шартнома мувофикашударо медихад.
2. Бонк ухдадор мешавад супориши муштариро дар
бораи пардохтани маблаг ва кабул карда гирифтани пул

'Инструкция № 90 «О депозитных банковских счетах, открываемых в

банках Республики Таджикистан», от 12.10.1999, №19.
309
ичро намояд. Дар ин муносибатхо бонкро вобаста ба хар
мавриди мушаххаси истифодаи шакли хисоббаробаркунии
гайринакдй комиссионер ё вакили муштарй хисобидан
лозим аст. Аз ин ру, шартномаи суратхисоби бонк
шартномаи омехтаест, ки унсурхои шартномаи карз ва
шартномаи агентиро дар бар гирифтааст.
Шартномаи суратхисоби бонкй як навъи шартномаи
хамрохшавй мебошад. Риоя накардани шакли хаттии
шартномаи суратхисоби бонкй боиси беэътибор донистани
ин шартнома мегардад.
Бонк вазифадор аст бо хар муштарие, ки барои
кушодани суратхисоб аз руи эълони бонк оид ба кушодани
суратхисоб тибки шартхои ин ё он намуд мурочиат
намудааст, шартнома бандад (суратхисоб кушояд)1.
Бонк хукук надорад кушодани суратхисоб, анчом
додани амалиёти дахлдорро,. ки конун хуччатхои таъсисии
бонк ва ичозатнома (литсензия)-и ба у додашуда пешбинй
намудааст, ба истиснои холатхое, ки чунин саркашй бо
сабаби дар бонк мавчуд набудани имконияти фарохам
овардани хизматрасонии бонкй ба миён омадааст, рад
намояд.
Хукуки ихтиёрдории ашхосе, ки аз номи молики
суратхисоб дар мавриди гузаронидан ё додани маблагхо аз
суратхисоб анчом медихад, аз чониби молики он бо рохи
ба бонк пешниход намудани хуччатхое, ки конун, коидахои
мутобики он мукаррарнамудаи бонк ва шартнома
пешбинй намудаакд, тасдик карда мешавад. Муштарй
метавонад ба бонк дар бораи аз хисоб баровардани маблаг
мутобики талаби ашхоси сеюм супориш дихад. Дар
шартномаи суратхисоби бонкй метавонад тасдики хукук оид
ба ихтиёрдории маблагхои дар суратхисоб мавчуда бо
усули электронии пардохт ва дигар хуччатхо бо истифодаи
имзои шабехи шахсй дар онхо, код, рамз ва дигар воситахо,
ки аз тарафи шахси барои ин кор ваколатдор дода шудани
онро тасдик менамояд, пешбинй карда шавад.

'Инструкция № 90 «О депозитных банковских счетах, открываемых

банках Республики Таджикистан» от 12.10.1999, №19.
310
§ 8. Коидахои аз тарафи бонк ичро кардани амалиётхо аз руи
суратхисобхо

Коидахои аз тарафи бонк ба чо овардани амалиётхо

мутобики боби 43 КГ ЧТ, Конуни Чумхурии Точикистон
«Дар бораи бонкхо ва фаъолияти бонкй», дастурамалхои
Бонки миллии Точикистон ва дигар санадхои меъёрии
хукукй муайян карда мешаванд.
Агар дар шартномаи суратхисоби бонк тартиби
дигаре пешбинй нашуда бошад, бонк вазифадор аст барои
муштарй амалиётхоеро анчом дихад, ки конун барои чунин
намуди суратхисобхо пешбинй намудааст, мутобики он
коидахои бонк мукаррар намудаанд ва анъанахои
муомилоти корй дар амалияи бонк истифода мебаранд.
Бонк вазифадор аст тибки супориши молики он на
дертар аз як рузи баъд аз рузи ба бонк ворид гардидани
хуччатхои дахлдори пардохт фарорасида, агар дар
шартнома мухлати дигаре пешбинй нагардида бошад,
маблаги воридшударо ба суратхисоб гузаронад, онро
дихад ё аз суратхисоб барорад.
Бонк метавонад ба муштарй дар холатхои
пешбининамудаи шартнома дар шакли бакияи манфии
суратхисобаш (овердрафт) кредит дихад. Агар дар
суратхисоб пул набошад, кредит дар шакли овердрафт бо
рохи пардохти маблаги хуччатхои хисоббаробаркунй аз
хисоби пули бонк дар хадди лимити мукаррарнамудаи
шартнома дода мешавад. Дар ин маврид бонкро он тавр
меноманд, ки ба муштарй маблаги муайянро аз рузи пардохт
(кредитонии суратхисоб) кредит додааст. Дар шартномаи
суратхисоб инчунин хукуку ухдадорихои чонибхо, давраи
кредитонй (бо кредит таъмин кардан), андозаи бахраи
(фоизи) истифодаи кредит ва микдори чоизи овердрафт дар
давоми мухлати муайян бояд мувофика карда шавад.
Хисоббаробаркунии кассавии муштарй дар амалия,
одатан, бамузд анчом дода мешавад. Молики суратхисоб
хизматонаи бонкро дар бобати амалиёт бо маблаги дар
суратхисоб доштааш аз руи шартхои пешбининамудаи
шартнома мепардозад. Агар нархи хизматонаи амалиётхои
мазкур дар шартнома муайян нашуда бошад, он мутобики
моддаи 456 КГ ЧТ муайян карда мешавад (музди ичрои
шартнома бояд аз руи нархе пардохта шавад, ки дар ин гуна
мавридхо, одатан, барои чунин молу амвол ва кору
хизматрасонй ситонида мешавад).
Пардохтй хизматрасонии бонк, аз чониби бонк аз
маблагхои пулии молики суратхисоб, ки дар суратхисоби у
мавчуд аст, агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинй
нагардида бошад, бо гузашти хар семоха ситонида
мешавад. Агар дар шартномаи суратхисоби бонкй тартиби
дигаре пешбинй нагардида бошад, барои истифодаи
маблагхои пулии дар суратхисоб мавчуд буда бонк ба
молики он фоиз мепардозад, ки маблаги он ба суратхисоб
гузаронида мешавад. Фоизхо аз чониби бонк тибки
андозае, ки дар шартнома муайян гардидааст ва хангоми
дар шартнома мавчуд набудани шартхои дахлдор ба
андозае, ки маъмулан 6oi .< ба пасандозхои талаб карда
гирифташаванда мепардозад, пардохта мешавад.
Маблаги фоизхо тибки мухлатхои пешбининамудаи
шартнома ва дар холатхои дар шартнома иешбини
нагардидани чунин мухлатхо бо гузашти хар се моха ба
суратхисоб гузаронида мешавад.
Талаботи полии бонк ба молики суратхисоб вобаста
ба кредитонии суратхисоб ва пардохтй хизматрасонии бонк
инчунин талаботи молики суратхисоб ба бонк дар мавриди
пардохтй фоиз барои истифодаи маблагхои пулй, агар дар
шартнома тартиби дигаре пешбинй нагардида бошад, бо
бахисобгирй катъ мегардад.
Бахисобгирии талабот аз чониби бонке, ки
вазифадор аст молики суратхисобро дар бораи
бахисобгирии анчомдодашуда тибки тартиб ва мухлати
дар шартнома пешбинигардида огох созад ва агар шартхои
дахлдор аз чониби тарафхо мувофика нашуда бошад, гибки
тартиб ва мухлати барои амалияи бонкй маъмулии додани
иттилоот оид ба вазъи воситахои пулй дар суратхисоби
дахлдор анчом дода мешавад.
Маъмулан маблаги суратхисобро бонк дар асоси
супориши молики суратхисоб аз хисоб сокит мекунад.
Бидуни супориши муштарй аз хисоб баровардани
маблагхои пулии дар суратхисоб мавчудбуда танхо бо
карори суд, инчунин дар холатхои дигари
мукаррарнамудаи конун ё шартномаи байни бонк ва
муштарй ичозат дода мешавад.

312
 Агар дар конун тартиби дигаре пешбинй нашуда
бошад, дар мавриди дар суратхисоб мавчуд будани
маблагхои пулие, ки он барои конеъ гардонидани тамоми
талаботи ба молики суратхисоб пешниходшуда кофй
мебошад, аз хисоб баровардани ин маблагхо аз суратхисоби
у бо тартиби ворид гардидани супориши молики суратхисоб
ва дигар хуччатхои азхисоббарорй (аз руи навбати таквимй)
сурат мегирад.
Хангоми барои конеъгардонии хамаи талаботи
нисбат ба молики суратхисоб пешбинишуда иокифоя будани
маблагхои пулии суратхисоб аз хисоб баровардани
маблагхои пулй тибки тартиби зайл анчом дода мешавад:
• дар навбати аввал аз хисоб баровардан аз аз руи
хуччатхои ичро чихати маблаггузаронй ё додани маблаги
пулро аз суратхисоб оиди конеъгардонии талаботи чуброни
зарар, ки ба хаёт ва саломатй расонида шудааст пешбинй
менамояд, инчунин талабот оид ба ситонидани алимент ва
хифзи манфиатхои гаравгир;
• дар навбати дуюм аз хисоб баровардан аз руи
хуччатхои ичро барон хисобу китоб оид ба пардохти
маблаги барои аз кор рафтан ва пардохти музди мехнат ба
ашхоси тибки шартномаи мехнатй, аз чумла тибки карордод
коркунандаро, ки маблаггузаронй ё додани маблаги пулиро,
инчунин оид ба пардохти подошпулй тибки шартномаи
муаллифиро пешбинй менамояд;
• дар навбати сеюм аз хисоб баровардан аз руи
хуччатхои пардохт, ки пардохт ба фондхои бучетро пешбинй
менамояд;
• дар навбати чорум аз хисоб баровардан аз руи
хуччатхои ичро, ки конеъ гардонидани дигар талаботи пулиро
пешбинй менамояд;
• дар навбати панчум аз хисоб баровардан аз
руи дигар хуччатхои пардохт тибки тартиби навбати таквими.
Пардохтхое, ки ба хар гурухи минбаъда мансубанд,
бояд баъди пардохти пурраи тамоми гуруххои пешин анчом
дода шаванд. Маблаги суратхисоб аз руи талабхое, ки ба як
навбат мансубанд, бо тартиби навбати таквимии расидани
хуччатхо аз хисоб сокит карда мешавад.
Дар холатхои сари вакт анчом надодани амалиёти
гузаронидани маблагхои пулии воридшуда ба суратхисоби

313
молик ё беасос аз хисоби суратхисоб баровардани маблагхо
бонк вазифадор аст, тибки талаби молики суратхисоб
маблаги дахлдорро ба суратхисоб гузаронад. Бонк инчунин
барои сари вакт нагузаронидан ё беасос аз хисоб
баровардани маблаг ухдадор аст фоиз супорад ва мутобики
моддаи 426 КГ Ч,Т зарари расонидашударо чуброн намояд.
Бонк инчунин барои сари вакт аз суратхисоб надодани
маблаг ва сари вакт ичро накардани фармоиши молики
суратхисоб дар мавриди аз суратхисоб гузаронидани маблаг
масъулият дорад.
Бонк махфй будани суратхисоби бонкй, амалиётхо
вобаста ба он ва маълумот оид ба молики суратхисобро
кафолат медихад.
Маълумот оид ба амалиёт ва суратхисобхо
метавонад танхо ба сохибони суратхисоб ё намояндагони
онхо, инчунин судхо, макомоти тафтиш ва макомоти тахкик
оид ба парвандахои тахти пешбурдашон карордошта, дар
сурате ки агар маблагхои пулии дар суратхисоб
мавчудбуда тавкиф карда шавад, аз он чарима ситонида
шавад ё ин маблагхо бояд мусодира гардад, пешниход
шуданашон мумкин аст.
Чунин маълумот метавонад, инчунин аз чониби
нотариус вобаста ба парвандахои меросй дар мавриди
амволи моликони фавтидаи суратхисобхо, ки тахти
пешбурдашон карор доранд, инчунин ба ашхосе, ки нисбат
ба онхо фавтида ба бонк фармоиши васиятй гузоштааст,
пешниход шуданашон мумкин аст. Дар сурати аз чониби
бонк ошкор намудани маълумоте, ки асоси махфй будани
суратхисобро ташкил медихад, муштарие, ки хукуки у
вайрон шудааст, хак дорад аз бонк чуброни зарари
расонидашударо талаб кунад.
Маблагхои пулии дар суратхисоб мавчудбуда танхо
бо карори суд ё бо карори макомоти тафтиш тавкиф карда
шуданашон мумкин аст. Мухлати тавкифи маблагхои
пулй, ки дар суратхисоби бонк мавчуд аст, наметавонад аз
мухлати барои пешбурди парвандахои дахлдор
мукаррарнамудаи конунхои мурофиавй бештар бошад.
Ситонидани мачбурй аз маблагхои пулии ашхоси
хукукй ва шахрвандон, ки дар суратхисоби бонкхо мавчуд
аст, аз чумла ситонидани мачбурй ва мусодира метавонад

314
танхо дар асосй хукм ё карори эътибори конуни
найдокардаи суд анчом дода шавад.

.
 БОБИ 14
АСО СХОИ Х У КУ К И И СУ ГУРТА

§ 1. М афхум ва вазифахои сугурта

Муносибатхои марбут бо суггурта бо Яонуни
Хумхурии Точикистон «Дар бораи суиурта» (Ахбори Шерои
Олии Хум[урии Тохикистон соли 1994, № 14, мод. 207;
Ахбори Махлиси Олии Хум[урии Тохикистон соли 1997, №
9, мод. 117; соли 1997, № 23-24, мод. 333; соли 1999, № 5,
мод. 73; соли 2001, № 4, мод. 179; соли 2005, № 12, мод. 635 )
танзим карда мешаванд.
Сугуртакунонй фаъолиятест, ки химояи манфиатхои
шахсони вокей ва хукукиро аз окибатхои ходисахои
муайяни гайричашмдошт (холатхои сугуртавй) аз хисоби
фондхои пулии аз пардохтхои (хакки аъзогй) ташкилёфтаи
онхо таъмин менамояд.
Дар шароити нави хочагидорй сугурта химояи
молиявии фаъолияти тичоратй на танхо аз таваккалй
анъанавй, балки аз окибати манфй низ мебошад. Сугурта
кисми мухими таркибии низоми чорабинихо оид ба
таъмини кудрату тавоноии молиявии корхонаю ташкилотхо,
катъи назар аз шакли ташкилию хукукии онхо, ба хисоб
меравад.
Вазифахои сугурта:
Вазифаи якум - ташаккул додани фонди махсуси
сугуртаи маблаг хамчун пардохтй пулии амалхои
таваккалие, ки масъулияти онхоро ширкатхои сугурта ба
зимма мегиранд. Ин фонд хам ба тарзи ихтиёрй ва хам хатмй
ташаккул ёфта метавонад. Давлат вазъи иктисодй ва
ичтимоиро ба назар гирифта, инкишофи кори сугуртаро дар
мамлакат танзим мегардонад.
Вазифаи ташаккули фонди махсуси сугурта дар
системаи фондхои захиравй ва эхтиётй, ки устувории
сугурта, кафолати пардохт ва чубронро таъмин менамоянд,
ичро мегардад. Агар дар бонкхои тичоратй чамъ овардани
пули ахолй бо максади, масалан, андухти маблаг танхо
мабдаи амонатгузорй дошта бошад, пас сугурта аз тарики
вазифаи ташаккули фонди махсуси сугурта мабдаи амонати

316
таваккали дорад. Аз чихати ахлок хар иштирокчии раванди
сугурта, масалан, хангоми сугурта кардани хаёт дилпур аст,
ки дар мавриди фалокат ва дар сурати анчом ёфтани
мухлати эътибори шартнома ёрии моддй мегирад. Дар
сурати сугуртаи амволй аз тарики вазифаи ташаКкули фонди
махсуси сугурта на танхо масъалаи чуброни арзиши амволи
зиёндида хал мешавад, балки хамчунин барои чуброни
моддии як кием ё арзиши пурраи амволи осебдида шароит
мухайё карда мешавад.
Аз тарики вазифаи ташаккули фонди махсуси сугурта
масъалаи сармоягузорй шудани маблаги муваккатан озод
дар сохторхои бонкй ва сохторхои дигари тичоратй,
гузоштани маблаг барои харидани амволи гайриманкул,
когазхои киматнок ва гайра халлу фасл мешавад. Бо равнаку
ривочи бозор дар сохаи сугурта механизми истифодаи
маблагхои муваккатан озод такмил меёбад ва доираи
истифодааш васеъ мегардад. Ахамияти вазифаи сугурта
Хамчун ташаккули фондхои махсуси сугурта беш аз пеш
меафзояд.
Вазифаи дуюми сугурта - чуброни зиён ва таъмини
шахсии моддии шахрвандон аст. Ба чуброни зиёни амвол
танхо шахсони вокей ва хукукие хукук доранд, ки
иштирокчиёни ташаккули фонди сугуртаанд. Зиён ба
воситаи вазифаи мазкур аз тарафи шахсони вокей ё хукукй
дар доираи шартномахои мавчудаи сугуртаи амвол чуброн
карда мешавад. Тартиби чуброни зиён аз тарафи
ширкатхои сугурта дар асосй шартхои шартномахои
сугурта муайян карда, аз тарафи давлат танзим гардонида
мешавад (ичозатдихй ба фаъолияти сугурта). Ба восигаи ин
вазифа химояи сугуртавии хусусияти объективии зарурати
иктисодй амалй мегардад.
Вазифаи сеюми сугурта - пещгирии ходисаи сугурта
ва камтар кардани зиёни мачмуи чорабинихо, аз чумла
маблаггузорй кардани тадбирхо оид ба рох надодан ё
камтар кардани окибати манфии фалокату офатхоро дар
назар дорад. Ба ин таъсири хукукй расонидан ба
сугуртакунанда нисбат дорад, ки ин дар шарту кайдхои
шартномаи сугурта зикр шудааст ва максади он эхтиёт
кардани амволи сугурташуда мебошад. Чорахои
сугуртакунанда оид ба пешгирии ходисаи сугурта ва камтар
кардани зиён пешгирй ном дорад. Барои ичрои ин вазифа
317
сугуртакунанда фонди махсуси пулии тадбирхои пешгири
таъсис медихад.

§ 2. М уносибатхои хукукии сугурта.

Конунгузории Ч,умхурии Точикистон муносибатхои
сохаи сугуртаро байни ташкилотхои сугурта ва шахрвандон,
корхонахо, ташкилотхо ва хамчунин муносибатхои
сугуртавиро дар байни ташкилотхои сугурта танзим
мегардонад.
Мутобики таърифи умумии хукуки гражданин
ухдадорй як чониби ухдадории сугурта (сугуртакунанда)
ухдадор мешавад сахмонаи (мукофоти сугуртаи) бо конун ё
шартнома мукарраргардидаро пардозад ва чониби дигар
(сугурташаванда) ухдадор мешавад, ки хангоми фаро
расидани ходисаи нешбинишуда (ходисаи сугурта) чуброни
сугуртаро (дар мавриди сугуртаи амвол) ё таъминоти
сугуртавй - пули сугуртаро (дар мавриди сугуртаи шахсй)
пардохт намояд.
Сугурта шаклхои ихтиёрй ва хатмй дорад.
Сугуртаи хатмй1, катъи назар аз иродаи
иштироккунандагонаш, аз руи конун, вале сугуртаи ихтиёрй
танхо дар асоси созишномаи чонибхо анчом дода мешавад.
Дар сурати сугуртаи конунй ба зиммаи шахсони дар
он зикрёфта ухдадории сугурта кардани ин чизхо гузошта
мешавад:
• хаёт, сихатй ё амволи дигар ашхоси дар конун
муайянгардида дар мавриди осеб дидани хаёту саломатй ва
амволи онхо;
• таваккалй масъулияти шахрвандии худ, ки метавонад
бар асари осеб дидани хаёту саломатй ё амволи ашхоси
дигар ё бинобар риоя нашудани шартномахои бо дигар
шахсони басташуда фаро расад.
Конун ухдадор намудани шахрвандро, ки хаёт ё
саломатиашро сугурта кунад, тамоман манъ кардааст (КГ
Ч,Т 6.2 мод.935). Мутобики 6.1 хамин модда инчунин
шахрванд ё шахси хукукиро ба сугурта кардани амволе, ки

'Ниг.: муфассалтар Раюров Ш.К. Хукуки молиявии Чумхурии

Точикистон, Душанбе. 2005, сах.175-178.
318
ба он хукуки амволй доранд, мачбур намудан харгиз мумки
нест, вагарна ин хилофи статуси хукукии молик мегардад.
Сугуртаи ихтиёрй дар асосй шартномаи байт,
сугурташавандаю сугуртакунанда сурат мегирад. Коидахои
сугуртаи ихтиёриро, ки шартхои умумй ва тартиби ба амал
баровардани онро муайян мекунанд, сугуртакунанда
мустакилона мувофики конунгузории Ч,умхурии Точикистон
мукаррар менамояд.
Аз ин ру, вобаста ба шаклхои сугуртакунй ду намуди
он маъмул аст. Дар боби 51 КГ ЧТ ду намуди сугурта
амволй ва шахсй зикр ёфтааст.
Дар конун дар доираи сугуртаи амвол, аз чумла
сугурта кардани амвол, сугурта кардани масъулияти
расонидани зарар ва аз руи шартнома сугурта кардани
таваккали сохибкор оварда шудааст (КГ ЧТ 6.2 мод. 1015).
Хангоми сугурта кардани амвол манфиат бо майлу
хохиши нигох доштани амволи мушаххас (бино, воситахои
наклиёт ва гайра) ё микдори муайяни амвол алокаманд аст
(сугуртаи мол дар анбор аз руи аломати бакияи
камнашаванда).
Хангоми сугуртаи масъулият шахе ба он манфиатдор
аст, ки худро аз зарурати чуброни зиёни амволии ба шахе ё
ба амволи шахси вокей ё хукукй расида озод намояд.
Хангоми сугуртаи таваккали сохибкорй шахе
мехохад зиёни имконпазиреро, ки бо сабабхои объективй ё
бинобар ухдадорихои худро ичро накардани чониби дигари
шартнома ба миён меояд, чуброн намояд.
Хангоми сугуртаи шахсй манфиат бо хаёт, саломагй,
коршоямии шахсони мушаххас ва аз чихати моддй таъмин
гардидани шахе дар мавриди вафот карданаш, бемор
шуданаш, махдуд гардидани кобилияти кориаш ё
корношоям шуданаш сахт алокаманд аст.
Ба хамин тарик, дар сурати ба намудхо таксим
кардани сугурта категорияи умумии он мавчудияти
манфиати амволй мебошад. Аз кадимулаём чунин коида
маъмул аст: «чое, ки манфиат нест, сугурта нест».
Дар конунгузории Чумхурии Точикистон манфиатхое
мукаррар гардидаанд, ки онхо мавриди сугурта карор
намегиранд: тартиботи гайриконунй; зиёни киморбозй,
лотерея, шарту гаравбозй; харочоте, Kit шахе бо максади
озод намудани гаравгонхо ба он мачбур карда шавад (КГ
319
ЦТ мод.1014).Шартномах,ои сугуртаи чунин манфиатдорй
беэътиборанд.
Субъектной муносибатхои хукукии сугурта
сугурташавандагон ва сугуртакунандагонанд.
Сугурташавандагон шахсони хукукй, шахсони
Кобили амалй вокеие мебошанд, ки бо сугуртакунанда
шартномаи сугурта бастаанд ё аз руи конун сугурташаванда
ба хисоб мераванд.
Сугуртакунандагон гуфта, шахсони хукукии хар
шакли ташкилию хукукии пешбининамудаи конунгузории
Чумхурии Точикистонро меноманд, ки барои фаъолияти
сугурта (ташкилотхои сугурта) таъсис дода шуда, бо тартиби
мукаррарнамудаи конун аз кайд гузаштаанд ва барои
машгул шудан ба фаъолияти сугурта дар каламрави
Чумхурии Точикистон ичозатнома гирифтаанд.
Миёнаравон, яъне агентхои сугурта тоифаи махсуси
иштирокчиёни муносибатхои хукукианд. Онхо аксаран
шахсони вокеие мебошанд, ки (агарчи ин корхоро шахсони
хукукй низ ичро карда метавонанд) аз номи сугурташаванда
ва бо супориши у мутобики ваколатхояшон амал мекунанд.
Дар амалия ин маънои чустучуи муштариёни ташкилотхои
сугурта ва ба бастани шартномахои байни муштариён ва
сугурташавандагон мусоидат карданро дорад. Барои
фаъолияти агентхои сугурта ичозатнома гирифта
намешавад.
Барои фахмидани хусусияти ухдадориву хукукхои
субъектхои муносибати хукукии сугурта гайр аз гуфтахои
боло мазмуни боз як катор мафхумхои асосии сугуртаро низ
аз бар кардан зарур аст:
сугуртаи таваккал ходисаи фарзию гумониест, ки дар
сурати рух доданаш сугурта шуданаш пешбинй гардидааст.
Хрдисае, ки ба сифати сугуртаи таваккал мавриди баррасй
карор гирифтааст, бояд аломату нишонахои гумону
эхтимоли cap задани онро дошта бошад;
сугуртаи пардохт (сахмона) музди сугуртаест, ки
сугурташаванда бояд мутобики шартномаи сугурта ё конун
ба сугуртакунанда пардозад;
тарифахои сугурта гуфта андозаи пули пардохтй
(сахмонаи) сугуртаро меноманд, ки дар рафти чамъ шудани
маблаги ташкилоти сугурта мукаррар гардида, харочоташро
мебарорад.
320
 Дар конунгузорй сугуртаи хдтм й барои
сугуртакунанда бо маслихати вазорату идорахои
манфиатдор метавонад хукуки мустакилона мукаррар
намудани тарифахо дода шавад. Тарифахои сугуртаи
намудхои ихтиёрии сугуртакунониро сугуртакунандагон
метавонанд мустакилона хисобу китоб ва мукаррар
намоянд. Андозаи мушаххаси тарифаи сугурта дар
шартномаи сугурта муайян карда мешавад1.

§ 3. Шартномаи сугурта

' Дар муносибатхои сугуртавй хуччати асосй

шартномаи сугурта (шахсй ва амвол) мебошад, ки байни
сугурташаванда ва сугуртакунанда баста мешавад.
Дар боби 51 Кодекси гражданин Чумхурии
Точикистон (кисми II) меъёрхои сугуртаи хатмй ва ихтиёрй,
муносибатхои хукукии сугурта ва шартномахои сугуртаи
шахсй ва амвол зикр шудаанд. Дар шартномахои сугурта аз
тарафи сугурташаванда пардохтани хизматонаи
сугуртакунанда хамеша пешбинй карда мешавад. Ин
бевосита аз таърифоти намудхои гуногуни шартномаи
сугургае, ки дар конун зикр шудааст, бармеояд (КГ ЧТ
мод. 1015 ва 1020).
Хусусияти вокеии шартномаи сугурта аз мукаррароти
6.1 мод. 1043 КГ ЧТ бармеояд: ин шартнома аз рузи
пардохти мукофоти сугурта ё сахмонаи аввал эътибор пайдо
мекунад. Дар айни замон чонибхо метавонанд дар бораи
дигар чиз мувофика намоянд, яъне аз рузи баста шуданаш ё
санаи дигари амал карданаш онро хусусияти машваратй
бахшанд.
Мутобики 6.1 мод.1013 шартномаи сугуртаи шахсй аз
чумлаи шартномахои оммавй аст. Дар ин асос
сугуртакунанда вазифадор аст бо хар касе, ки бо аризаи
дахлдор ба у мурочиат кардааст ва, аз хама мухимаш, бо
шарту кайди баробар шартнома бандад. Бо вучуди ин
коидаи мазкур д ар сугурта кам татбик мешавад, зеро
тарифахои сугурта бояд хатман снннусол, саломатй, сохаи

1Ниг:.Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи сугурта». Дар тахрири

конунхои Чумхурии Точикистон аз 12 декабри с. 1997 № 498,аз 14 май
с. 1999 № 762, аз 12 май с.2001 № 16 мод. 7.
321
фаъолият барин хусусиятхои шахси сугурташавандаро ба
назари эътибор гирад. Сугуртакунанда хаёт ё саломатии
бемори лоилочро харгиз сугурта намекунад.
Мутобик,и шартномаи сугуртаи амвол як тараф
(сугуртакунанда) ухдадор мешавад, ки бо пардохтй дар
шартнома кайду шартшуда (мукофоти сугурта) хангоми
фаро расидани ходисаи дар шартнома пешбинишуда
(ходисаи сугурта) ба тарафи дигар (сугурташаванда) ё
шахси дигаре, ки ба манфиати он шартнома баста шудааст
(бадастоварандаи фоида), зарари вобаста ба ин ходиса ба
амволи сугуртакунанда расонидашуда ё зарари вобоста ба
дигар манфиати амволии сугурташаванда расонидашударо
дар доираи маблаги дар шартнома муайянгардида (маблаги
сугурта) пардозад (чубронпулии сугуртаро пардозад).
Дар конун шартхои мухими шартномаи сугурта
мукаррар карда шудаанд (КГ ЦТ мод. 1028) ва шартнома
танхо дар холате басташуда хисоб меёбад, ки
сугурташаванда ва сугуртакунанда аз руи ин шартхо созиш
карда бошанд (КГ Ч,Т мод.464). Аз руи шартномахои
сугуртаи амвол тавсифи объекта сугуртакунй, яъне амволи
муайян ё манфиати дигари амволй шарти аввалини мухиме
мебошад, ки имконият медихад он аз дигар объектхои
монанд аник фарк карда шавад.
Шартномаи сугурта бояд дар шакли хаттй баста
шавад. Риоя накардани ин коида боиси беэътибор
донистани шартнома мегардад (КГ ЧД~ 6.1 мод. 1026).
Шартномахои сугурта бо рохи тартиб додани як
хуччат ё аз тарафи сугуртакунанда дар асоси аризаи (хаттй ё
шифохии) сугурташаванда ба дасташ супурдани полиси
сугурта (сертификат, шаходатнома ё квитансияе), ки
сугуртакунанда имзо кардааст, баста мешавад.
Шартномаи сугуртаи муштарак як намуди
шартномаи классикии сугурта буда, фаркаш дар он аст, ки аз
руи вай як таваккал хамрохи чандин сугуртакунандагон
сугурта карда мешавад. Ин гуна шартномахо, одатан,
хангоми сугуртаи объектхои калон татбик карда мешаванд,
чунки як ташкилоти сугурта аз сабаби норасоии маблагаш
ин хел масъулияти азимро ба зимма гирифта наметавонад.
Баъзан шартномахои муштараксугурта натичаи кайду
шарти байни сугуртакунандагон оид ба таксими бозори
намуди мушаххаси сугурта мебошанд.
322
 Азбаски як шартнома баста мешавад, шартхои
сугурта барои хамаи иштирокчиёнаш ягона мебошад. Дар
шартнома бояд инчунин ухдадории (чавобгарии) хар
сугуртакунанда зикр ёфта бошад, лекин он метавонад фар к
кунад ва хамчунин аз рун хачму андоза як хел бошад. Агар
дар чунин шартнома хукуку ухдадорихои хар кадоме аз
сугуртакунандагон муайян нагардида бошад, онхо дар назди
сугурташаванда (бадастоварандаи фоида) барои пардохти
чуброни сугурта оид ба шартномаи еугуртаи амвол ё
маблаги сугуртаи шартномаи сугуртаи шахсй масъулияти
муштарак доранд (КГ ЦТ мод. 1038). Ин холат барои
сугуртакунандагони иштирокчии шартнома хеле хатарнок
аст, чунки пардохти пурраи пули сугурта метавонад аз хар
кадоми онхо талаб карда шавад (КГ ЧТ 6.1 мод.346), ки ин
ширкати активхояш нокифояро метавонад муфлис гардонад.
Азнавсугуртакунй як намуди махсуси сугуртакунй
мебошад. Сугуртакунандагоне, ки таваккал ё объектхои
азимро сугурта кардаанд, бо максади камтар кардани зиён
як кисми масъулияти таваккалро аз руи шартномаи
азнавсугуртакунй метавонанд ба зиммаи сугуртакунандагон
вогузоранд.
Аз руи таърифи дар конун зикрёфта сугуртакунанда
мутобики шартномаи азнавсугуртакунй таваккали пардохти
пули сугуртаро аз руи шартномаи бастаи сугуртакунандаи
дигар дар хачми пурра ё кисми муайянашро сугурта мекунад
(К ГЧ Тб.1 мод. 1054).
Шартномаи азнавсугуртакунй назар ба шартномаи
сугурта созишист, чонибхои он метавонанд танхо
ташкилотхои сугуртавие бошанд, ки барои машгул шудан бо
фаъолияти сугурта ичозатнома доранд.

323
 Б О Б И 15
АСО СХОИ Х У КУ К И И Ф АЪ О Л И ЯТИ С А РМ О Я ГУ ЗО РИ

§ 1. Фаъолияти сармоягузори
Дар фаъолияти сармоягузори дар кдламрави
Ч умхурии Точикистон хдм шахрвандони Точикистон ва хам
сармоягузорони хоричй иштирок карда метавонанд.
Фаъолияти сармоягузори дар Чумхурии Точикистон бо
конун «Дар бораи сармоягузори» танзим карда мешавад (аз
12 майи соли 2007 № 260).
Мутобики конун сармоягузорй - хама гуна шаклхои
хукуки молу мулкй (ба истиснои молу мулке, ки ба
истифодабарии шахсй ва ё бо фаъолияти фуруши мол бе
коркарди он алокаманд аст), бо шумули маблаг, когазхои
киматнок, тачхизоти истехсолию-технологй ва натичаи
фаъолияти зехнй, ки ба сармоягузор аз руи хукуки моликият
мансубанд ва аз тарафи у ба объектхои фаъолияти
сармоягузорй бо максади гирифтани фоида ва ё расидан ба
натичаи дигари назарраси фоиданок гузошта шудаанд.
Мутобики конунгугузори чунин объектхои фаъолияти
сармоягузориро чудо намудан мумкин аст:
- молу мулки гайриманкул;
- когазхои киматнок;
- моликияти зехнй;
дигар объектхое, ки конунгузории Чумхурии
Точикистон фаъолияти сармоягузориро дар онхо манъ
накардааст.
Намудхои фаъолияти сармоягузорй:
- фаъолияти сармоягузории хусусие, ки онро шахрвандон,
корхонахои гайридавлатй, муассисахо, ташкилотхо ва
сохторхои дигари Чумхурии Точикистон амалй
мегардонанд;
- фаъолияти сармоягузории давлатие, ки онро макомоти
давлатй ва идоракунй, корхонахои давлатй, муассисахо ва
ташкилотхо аз хисоби фондхои бучетй ва гайрибучетй,
маблагхои худи ва карзй амалй мегардонанд;
фаъолияти сармоягузории хоричие, ки онро
шахрвандони хоричй, шахсони хукукй, давлатхои хоричй,

324
муассисахои молиявии байналмилалй, инчунин шахсони
бешахрванд амалй мегардонанд.
фаъолияти сармоягузории муштарак, ки
шахрвандон, шахсони хукукии Чумхурии Точикистон ва
давлатхои хоричй амалй менамоянд
Сармоягузорй барои бозтавлиди фондхои асосй
метавонад дар шакли маблаггузорй сурат бигирад.
Тахти мафхуми фаъолияти сармоягузорй - амалй
сармоягузор вобаста ба гузоштани сармоя ба истехсоли
махсулот ва (ё) тарзи дигари истифодаи он бо максади ба
даст овардани (фоида) ва (ё) муваффак шудан ба натичаи
дигари назаррас фахмида мешавад.
Истилохи «маблаггузорй» хамаи намудхои сарвати
амволй, аз чумла ин чизхоро фаро мегирад:
а) моликият ба шаКли амволи манкул ва
гайриманкул, инчунин дигар хукукхои амволй аз кабили
хукуки ипотека ва хукуки гарав;
б) хукуки иштироки сахмй ва дигар шаклхои
иштирок дар ширкатхо;
в) хукуки талаб карда гирифтани маблаге, ки барои
бунёд гузоштани арзишхои иктисодй харч шудааст ва ё
хизматрасонихое, ки арзиши иктисодй доранд;
г) ХУКУКИ моликияти зехнй, аз чумла аз кабили хукуки
муаллифй, патент, моделхои фоидабахш, намунаю моделхои
саноатй, нишонахои мол, номхои фирмавй, сирри
истехсолот ва тичорат, технологияхо, «ноу-хау» ва «гудвил»;
д) консессияхои чамъиятии хукукй, аз чумла
консессияхои кофта ёфтан ва истихроч намудани захирахои
табий; тагйир ёфтани навъи арзишхои амволй ба хосияти
онхо чун маблаггузорй дахл надорад1.
Сармоягузор - шахси вокей ва хукукие мебошад, ки
дар Чумхурии Точикистон сармоягузорй.мекунад.
Дар Чумхурии Точикстон шахсони зерин ба хайси
сармоягузор баромад карда метавонанд:

'Ш артномаи байни Чумхурии Точикистон ва Чумхурии Федеративии

Германия дар бораи кумак кардан ба амалй шудан ва химояи
мутакобилаи маблаггузорй, Душанбе, 15 октябри с,2003, № 927.
325
 а) сармоягузорони хоричй - ба сифати
сармоягузорони хоричй дар Чумхурии Точикистон инхо
эътироф карда мешаванд:
- давлатхои хоричй ва вохидхои маъмурию худудии онхо
дар шахси макомоти ваколатдор;
- ташкилотхои байналмилалй;
- шахсони хукукии хоричй;
- ташкилотхои хоричие, ки шахсони хукукй набуда
мутобики конунгузории давлатхои хоричй ташкил шудаанд;
- шахрвандони хоричй ва шахсони бешахрванд;
б) сармоягузори ватанй - шахсони вокей ва хукукие,
ки сармоягузори хоричй намебошанд ва фаъолияти
сармоягузориро дар Чумхурии Точикистон амалй
менамоянд.
Сармоягузорони хоричй маблаги худро дар
каламрави Чумхурии Точикистон бо роххои зерин харч
карда метавонанд:
а) иштироки сахмй дар ташкилотхо, корхонахо
хамрохи шахсони хукукй ва шахрвандони Чум*урии
Точикистон;
б) бунёд кардани корхонахое, ки пурра мутааллики
сармоягузорони хоричианд;
в) харида гирифтани амвол, аз чумла сахмия ва дигар
когазхои киматнок;
г) мустакилона ё бо иштироки шахсони хукукй ва
шахрвандони Чумхурии Точикистон сохиб шудан ба хукуки
истифодаи замин ва дигар захирахои табий ва инчунин
дигар хукукхои амволй;
д) бастани шартномахо бо шахсони хукукй ва
шахрвандони Чумхурии Точикистон, ки дигар шаклхои
сармоягузории хоричиро пешбинй менамоянд.
Низоми хукукии маблаггузории хоричй дар худуди
Чумхурии Точикистон аз низоми дахлдори марбути амвол
ва хукуки амволй, инчунин фаъолияти сармоягузории
корхонаю ташкилотхо ва шахрвандони Чумхурии
Точикистон дида номусоидтар буда наметавонад.
Барои сармоягузорон дар сохахои афзалиятноки
иктисодиёт ва дар худудхои алохида бо конунгузории
Чумхурии Точикистон метавонанд оид ба андоз имтиёзхои
иловагй ва дигар имтиёзхо мукаррар карда шаванд.

326
 Бо санадхои конунии Чумхурии Точикистон
худудхоеро муайян кардан мумкин аст, ки дар онхо бо
назардошти таъмини манфиате сармоягузорони хоричй ва
корхонахои дорой сармояи хоричй махдуд ё манъ карда
мешавад.
Сармоягузорони хоричй ва корхонахои дорой
сармояи хоричй бо тамоми намудхои фаъолият машгул шуда
метавонанд, ба шарте, ки санадхои конунии Чумхурии
Точикистон онхоро манъ накарда бошад.
Сармоягузорони хоричй ва корхонахои дорой
сармояи хоричй бо баъзе намудхои фаъолияте, ки номгуи
онхоро санадхои конунгузории Чумхурии Точикистон
муайян мекунанд, танхо дар асосй ичозатномаи (литсензияи)
махсус машгул шуда метавонанд.

§ 2. Фаъолияти ташкилотхои дорой сармояи хоричй

Ташкилотхои тичоратй ба истифодаи сармояи

хоричй бо шарт ва тартиби пешбининамудаи Конуни
Чумхурии Точикистон «Дар бораи сармоягузорй» ва
конунхои дигар таъсис ва бархам дода мешаванд.
Филиали шахси хукукии хоричй бо максади дар
каламрави Чумхурии Точикистон анчом додани фаъолияте,
ки ташкилоти асосй берун аз худуди Чумхурии Точикистон
машгул аст, бунёд карда мешавад. Филиал дар асосй карори
шахси хукукии хоричй - ташкилоти асосй бархам дода
мешавад.
Назоратй давлатй ба таъсис ёфтану фаъолият кардан
ва бархам хурдани шахси хукукй бо аккредитатсия кардани
он мувофики тартиби муайяннамудаи Хукумати Чумхурии
Точикистон сурат мегирад.
Филиали шахси хукукии хоричй метавонад бо
максади хифзи асосхои сохти конститутсионй, ахлоку одоб,
саломатй, хукук ва манфиатхои конунии шахсони дигар,
таъмини мудофиаи кишвар ва амнияти давлат
аккредитатсия карда нашавад.
Дар низомномаи шахси хукукии хоричй бояд ин
маълумотхо зикр шуда бошанд:
1) номи филиал ва ташкилоти асосии он;
2) шакли ташкилию хукукии ташкилоти асосй;

327
 3) махаллй вокей филиал дар Ч,умх,урии Точикистон
ва сурогаи хукукии ташкилоти асосии он;
4) максади барпо кардани филиал ва намудхои
фаъолияти он;
5) таркиб, хачм ва мухлати сармоягузорй шудани
фондхои асосии филиал;
6) тартиби идораи филиал.
Дар низомномаи шахси хукукии хоричй дигар
маълумоте, ки хусусиятхои фаъолияти филиали шахси
хукукиро дар худуди Чумхурии Точикистон инъикос
менамоянд ва хилофи конунгузории Чумхурии Точикистон
намебошанд, дар бар гирифта шуда метавонад.
Филиали шахси хукукии хоричй хукук дорад дар
худуди Чумхурии Точикистон аз рузи аккредитатсия
шуданаш ба фаъолияти сохибкорй машгул шавад. Филиали
шахси хукукии хоричй фаъолияти сохибкориро дар худуди
Чумхурии Точикистон аз рузи махрум гаштанаш аз
аккредитатсия катъ мекунад. Ба фондхои асосии шахси
хукукии хоричй гузоштани маблаг аз тарафи ташкилоти
асосй бо назардошти нарххои дохилй ё чахонй арзёбй карда
мешавад. Маблаггузорй бо пули Чумхурии Точикистон
арзёбй карда мешавад. Арзёбии маблаггузорй ба фондхои
асосии филиали шахси хукукии хоричй бояд дар низомномаи
филиали шахси хукукии хоричй зикр карда шавад.

328
 БОБИ 16
ТА Н ЗИ М И Х У К У К И И БО ЗО РИ КОГАЗХОИ
К И М А ТН О К

§ 1. Бозори когазхои киматнок ва танзими хукукии он

Хрло бо асосй комил метавон гуфт, ки иктисодиёти

бозори бе муомилоти харчонибаи когазхои кимматнок ва
олоту воситае, ки бо кумаки он таъмин меёбад, яъне бе
когазхои киматнок вучуд дошта наметавонад.
Когазхои киматнок чузъи ногузири хама гуна
муомилоти муътадили молй мебошанд. Онхо хамчун мол
дар навбати худ метавонанд хам вазифаи маблаг ва хам
вазифаи пардохтро бачо оварда, пули накдро иваз намоянд.
Муносибатхо оид ба барориш ва муомилоти когазхои
киматнок, бо фаъолияти иштироккунандагони касбии
бозори когазхои киматнок алокаманд тавассути К °нуии
Чумхурии Точикистон «Дар бораи когазхои киматнок ва
б.иржахои фондй» (минбаъд - Конун) танзим гардонида
мешаванд. Хусусиятхои фаъолияти касбй дар бозори
когазхои киматноки шахсони хукукии хоричй ва корхонахои
дорой сармояи хоричй бо санадхои меъёрии хукукии
Чумхурии Точикистон дар бораи сармояи хоричй ба танзим
оварда мешавад. Мутобики моддаи 157 КГ ЧТ когазхои
киматнок хуччатеаст, ки зимни риояи шакл ва маълумоти
хагмй хукукхои амволиро, ки ичрояшон ё вогузоштани онхо
танхо дар мавриди манзур карда шудани ин когазхои
киматнок имконпазир мебошад, тасдик мекунанд. Баробари
додани когазхои киматнок тамоми хукукхои онхоро
тасдиккунанда низ мегузаранд.
Мутобики моддаи 3 Конун чунин шаклхои когазхои
киматнок метавонанд бароварда шаванд:
а)хуччатй;
б)гайрихуччатй.
Шакли хуччатии барориши когазхои киматнок
шакли бароришест, ки тибки он хукуки амволй ба когазхои
киматнок ба хомили моддии (когаз ё маводи дигар) онхо
кайд карда мешавад.

329
 Когазхои киматнокй манзурй (такдимшаванда) танхо
дар шакли хуччатй бароварда мешаванд.
Шакли гайрихуччатии барориши когазхои киматнок
шакли бароришест, ки дар ин маврид хукукхои амволй ба
когазхои киматнокй номй дар фехристи махсус (мукаррарй ё
компутарй) сабт карда мешаванд.
Шакли барориши когазхои киматнок метавонад аз
тарафи эмитент дар баробари ворид намудани тагйирот ба
хуччатхое, ки барои кайди давлатии эмиссия пешниход
карда шудаанд, тагйир дода шавад.
Эмитент хамчун ташкилоти махсус ё худ макоми
(ташкилоти) ваколатдори Хукумати Чумхурии Точикистон,
ки пешбурд ва сариштаи фехристи дорандагони когазхои
киматнокро ба зимма доранд, вазифадоранд бо талаби
моликони когазхои киматнок ба у хуччате диханд, ки
хукукхои амволиашро тасдик менамоянд.
Хамаи когазхои киматнокй давлатй аз тарафи
Вазорати молияи чумхурй, Бонки миллии Точикистон ба
танзим оварда. ба муомилот бароварда мешаванд. Тартиби
барориши вомбаргхои махаллиро Мачлисхои махалии
вакилони халк дар асоси санадхои дахлдори меъёрй муайян
мекунанд. Когазхои киматнокй давлатй ва вомбаргхои
махаллй дар бозор баробари дигар когазхои киматнок
додугирифт мешаванд.
Сертификатхои депозита (амонат) ва пасандоз бо
тартиби мукаррарнамудаи Бонки миллии Точикистон
танзим гардонида мешаванд.
Ахдхо дойр ба когазхои киматнок дар бозорхои
муташаккил ва номуташаккили когазхои киматнок баста
мешаванд. Ахдхо дар бозори муташаккили когазхои
киматнок аз тарафи иштирокчиёни касбй бо рохи харидан ё
фурухтани когазхои киматнок аз номи худ ё аз номи
муштарй аз хисоби худ ё аз хисоби муштарй баста мешаванд.
Ахдро дар бозори когазхои киматнок метавонанд хам
худи сармоягузороне банданд, ки барои фаъолияти касбй
ичозатнома надоранд ва хам аз хизмати иштирокчиёни
касбии бозори когазхои киматнок истифода намоянд.
Ваколатхои иштирокчии касбй дар бастани ахдхои
вобаста бо когазхои киматнок бо бастани шартнома бо
муштариёни у , ки шартхои барои бастан ва ичрои ахдхо
заруриро муайян мекунанд, тасдик карда мешавад.
330
 Расмиёти бастани ахдаои марбути когазхои киматнок
ва ба кайд гирифтани онхо бо коидахои ташкилоте муайян
мегардад, ки дар бозори муташаккили когазхои киматнок
амал мекунад.
Дар бозори когазхои киматнок намудхои зерини
фаъолияти касбй вучуд доранд:
а) миёнаравй дар баровардани когазхои киматнок;
б) тичоратй, дилерй;
в) комиссионй, брокерй (дипломатй);
г) идораи мачмуи когазхои киматнок;
д) муайян намудани талаботу ухдадорихои тарафайн
(клиринг);
е) пешбурд ва сариштаи фехристи дорандагони
когазхои киматнок;
ж) дигар намудхои фаъолият.
Миёнаравй дар баровардани когазхои киматнок -
Кабул ва ичро кардани супоришхои эмитентхои когазхои
киматнок барои ташкил кардан ва гузаронидани обуна,
хамчунин фуруши когазхои киматнок аз номи эмитент бо
ухдадории фурухтани (хангоми обуна) когазхои киматнок
мутобики мукаррароти Конуни мазкур ва хамчунин аз
хисоби худ тибки чунин обуна харида гирифтани когазхои
киматноки фурухтанашуда.
Фаъолияти тичоратй, дилерй оид ба когазхои
киматнок - бо шахси хукукй аз номи худ ба манфиат ва аз
хисоби худ бо ухдадории бастани ахд аз руи нархи хариду
фуруши эълонкардаи хамин шахси хукукй бастани
шартномахои гражданин хукукй.
Фаъолияти комиссионй аз руи когазхои киматнок
(брокерй) - ба ивази хакки комиссионй аз чониби шахси
хукукй аз номи худ аз хисоби дигар шахе бо супориши у
бастани шартномаи хариду фуруши когазхои киматнок.
Идораи мачмуи когазхои киматнок - фаъолияти
шахси хукукй оид ба амалй гардонидани баъзе хукукхои дар
когазхои киматнок сабтгардидае, ки молики онхо мутобики
шартномаи басташуда ба зиммаи у вогузоштааст.
Муайян кардани талаботу ухдадорихои (клиринги)
вобаста бо амалхои марбути когазхои киматнок - ба хисоб
гирифтани талаботу ухдадорихои мутакобилаи тарафайне,
ки дар хисобу китоб иштирок намуда, дар натичаи бастани

331
авду паймони марбут ба когазхои киматнок амалй карда
мешаванд.
Пешбурд ва сарищтаи фехристи дорандагони
когазхои киматнок - чамъ, сабт, тахия, саришта ва
пешниход кардани маълумоте, ки имконият медихад, аз руи
он молики когазхои киматнок дар санаи муайян мукаррар
карда шавад.
Дигар намудхои фаъолият - чунин намудхои
фаъолият, ки бо намудхои ёдшудаи фаъолият алокаманд
буда, аз тарафи шахсони хукукй, пеш аз хама барои адои
хизмагхои машваратй дар сохаи амалиёти марбути когазхои
киматнок, инчунин адои хизматхо оид ба сариштакунй,
бахисобгирй ва хисобу китоби амалиёти марбути когазхои
киматнок бачо оварда мешаванд.
Ба фаъолияти касбй оид ба когазхои киматнок дар
бозори муташаккил танхо шахсони хукукй дар асоси
ичозатномаи Вазорати молияи Чумхурии Точикистон
машгул шуда метавонанд.
Ичозатнома метавонад барои ичрои хамзамони
якчанд намуди фаъолияти касбии марбути когазхои
киматнок ё намуди алохидаи фаъолият дода шавад.
Ин гуфтахоро чамъбаст намуда, чанд чихати
асосиеро номбар кардан мумкин аст, ки бо масъалаи
муомилоти когазхои киматнок дар Чумхурии Точикистон
алокаманданд.
Бозори когазхои киматнок бо унсурхои асосиаш
(муомилоти гайрибиржавй ва биржавй) механизм, холатёст,
ки чузъи таркибии бозори сармояи карзй ба шумор меравад.
Бозори когазхои киматнок аз руи конунхое ривоч меёбад, ки
бо хусусияти сармояи калбакй муайян карда шавад хам,
лекин бо сармояи бозор сахт алокаманд мебошад.
Холо бисёр навъу намудхои когазхои киматнокро аз
кабили сахмияхо, вомбаргхо, векселхо, сертификатхои
амонатй (депозита) ва гайраро номбар кардан мумкин аст,
ки дар муомилот бисёр дучор мешаванд.
Бозори когазхои киматнок чандин вазифахоро бачо
меоварад, ки дар байни он вазифаи азнавтаксимкунии
сармоя ва вазифаи сугуртаи таваккалй сармоягузорй асосй
мебошанд. Дар шакли когазхои киматнок дар муомилот
будани сармоя ба ташаккули иктисодиёти самарабахш ва
окилона мусоидат менамояд, зеро он имконият медихад
332
захираи пули озод ба муомилот бароварда, мутобики
талаботи бозор таксим карда шавад. Гайр аз ин, бозори
когазхои киматнок дар системаи азнавтаксимкунии
захирахои молиявии давлат макоми мухим дошта, барои
инкишофи муътадили иктисодиёти бозаргонй зарур
мебошад. Бинобар ин баркарор намудан ва танзим
гардонидани равнаку ривочи бозори фондй яке аз
мухимтарин вазифахои Хукумат хисоб меёбад.

§ 2. Фаъолияти биржаи фондй

Тахти мафхуми биржаи фондй (минбаъд - биржа)

ташкилоте фахмида мешавад, ки онро иштирокчиёни касбии
бозори когазхои киматнок бо максади мухайё кардани
шароити зарурй барои муомилоти когазхои киматнок,
муайян намудани курби (арзиши) онхо ва нашри курб барои
шиносоии тамоми шахсони манфиатдор ва нигох доштани
•сатхи баланди касбии иштирокчиён таъсис медиханд.
Хадафи биржа ба даст овардани фонда намебошад, он ба
худтаъминкунй асос ёфта, аз фаъолияти худ ба аъзоёнаш
даромад намедихад.
Биржа дар шакли чамъиятхои сахомй ташкил меёбад.
Хамаи сахмияхои биржа аъзои он буда метавонанд (мод.32
Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи когазхои
киматнок ва биржахои фондй»),
Биржаро шахсони хукукие, ки ичозатномаи
иштирокчиёни касбии бозори когазхои киматнок доранд,
ташкил мекунанд.
Шартхои таъсиси биржа чунинанд:
а) биржа дорой Оинномаи худ буда, барои х
мустакилона коидахои дохилии бастани созишномахо,
мукоиса ва аз руи онхо хисобу китоб кардан, дар биржа ба
савдо мондан ва аз савдо гирифтани когазхои киматнокро
(коидахои муомилот бо когазхои киматнок) кор карда
мебарояд. Оиннома ва коидахои муомилот бо когазхои
киматноки биржа риояи принсипхои ракобати одилонаи
байни иштирокчиёни бозори когазхои киматнок, химояи
сармоягузоронро аз каллобию беинсофии имконпазири
эмитентхо, иштирокчиёни касбии бозори когазхои киматнок
ва хизматчиёни биржа таъмин менамояд;

333
 б) муассисони биржа нисбати тахассуси аъзои бир
бастан ва ба расмият даровардани ахдномахо, коидахои
бахисобгирй ва хисоботдихия аз тарафи Вазорати молияи
Чумхурии Точикистон тасдикгардида талаботи ягона кабул
намоянд.
Биржа хамчун шахси хукукй мутобики конунгузории
Чумхурии Точикистон ба кайд гирифта мешавад.
Ичозатнома барои фаъолият дар сохаи биржа дар идораи
нотариалии давлатии махаллй чойгиршавии биржа дода,
коидахои муомилот бо когазхои киматнок тасдик карда
мешаванд. Вазорати молия ХУКУК Дорад фаъолияти
биржавиро дар холатхои зерин боздорад ё ичозатномаашро
баргашта гирад:
• агар хуччатхои оинномавй, коидахо ва
амалияи биржа ба конунгузории Чумхурии Точикистон
мувофикат накунанд;
• агар’ аъзои биржа ё рохбарони биржа
конунгузории Чумхурии Точикистонро вайрон кунанд.
Муассисахои бонкй, чамъиятхои саххомй ва
Чамъиятхои зерини дорой масъулияти махдуд метавонанд
ба шарге узви биржа шаванд, ки:
а) барои фаъолият кардан дар бозори когазхои
киматнок ба сифати иштирокчиёни касбии бозори когазхои
киматнок ичозатнома дошта бошанд;
б) ба бастани ахдномахо кормандонеро таъин карда
бошанд, ки барои фаъолияти касбй дар бозори когазхои
киматноки Вазорати молияи Чумхурии Точикистон
шаходатнома доранд;
в) хакки дохилшавии биржавиро, ки барои аъзои
биржа шудан мукаррар гардидааст, пардохта бошанд,
ухдадор шуда бошанд, ки оиннома ва дигар коидахои
биржаро риоя намуда, хакки узвияти солонаро супоранд;
г) барои вайрон кардани конунгузории Чумхурии
Точикистон оид ба когазхои киматнок ва фаъолияти
сохибкорй ба ягон хел чавобгарй кашида нашуда (шухрати
кори бенуксон дошта) бошанд.
Аризаи кабул ба узвияти биржа дар мачлиси умумии
сахмдорон - аъзоёни биржа баррасй мешавад.
Шурои биржа бояд дар мухлати 30 руз ба
аризадиханда дар бораи карори кабулкардааш хаттй хабар
дихад. Ба конеъ гардонидани ариза танхо дар он сурат
334
чавоби рад додан мумкин аст, ки агар дархосткунанда ба
шартхои бандхои а, б, в, г, д мувофикат накунад. Карори
раддия бояд асоснок карда хпавад.
Вазорати молили Чумхурии Точикистон нозирони
давлатии биржаро барои тахти назорат гирифтани риояи
конунгузории биржа, таъин мекунад. Нозирони давлатии
биржа хак доранд дар мачлисхои макомоти биржа иштирок
намоянд.
Азнавташкилдихй ва катъи фаъолияти биржа
мутобики конунгузории Чумхурии Точикистон амалй карда
мешавад.

335
 БОБИ 17
ГАН ЗИ М И Х У К У К И И Н А М У ДХ О И АЛ О ХИ ДА И
Ф АЪ О ЛИ ЯТИ С О Х И Б К О РИ

§ 1. Танзими хукукии фаъолияти иктисодии хоричй

Тахти мафхуми фаъолияти иктисодии хоричй мачмуи

амалхои вокеии макомоти давлатй, ташкилотхои чамъиятй,
ташкилотхо, ассотсиатсияхо, чамъиятхои саххомй, консерну
корхонахои муштарак, сохибкороне, ки минбаъд шахсони
вок,еию хукуки номида мешаванд фахмида мешавад. Максад
аз ин амалхо барпо намудан ва рушди хамкории муфид бо
давлатхои хоричй, шахсони вокеию хукукии онхо ва
ташкилотхои байналхалкй мебошад.
Фаъолияти иктисодии хоричй метавонад хамчун
фаъолияти давлат оид ба рушди хамкорй бо давлатхои дигар
дар сохаи тичорат, иктисодиёт, техника, маданият, туризм
маънидод карда шавад. Шакли асосии хукукии ин гуна
хамкорй шартномахои байналмилалй мебошанд. Онхо
метавонанд шартномахои бисёртарафае бошанд, ки усулу
самтхои асосии хамкории давлатхоро дар сохахои мазкур
мукаррар менамоянд. Ба ин Созишнома дар бораи хамкорй
дар сохаи фаъолияти иктисодии хоричии давлатхои
пштироккунандаи ИДМ аз 15 май соли 1992 мисол шуда
метавонад.
Faftp аз шартномахои бисёргарафа шартномахои
дутарафае низ баста мешаванд, ки онхо муносибатхои ду
чонибро аз руи масъалахои мушаххас танзим мегардонанд.
Зимнан чунин шартномахо барои хамкории иктисодй ва
гайра ахамияти калон доранд, зеро дар онхо на танхо хукуку
ухдадорихои тарафхои ахдкунанда мукаррар карда
мешаванд, балки чихатхои мушаххаси ин гуна хамкорихо ва
масъалахои мавриди танзим муайян карда мешаванд.
Дар баробари ин тахти мафхуми фаъолияти
иктисодии хоричй фаъолияти сохибкорие фахмида мешавад,
ки бо гузаронидани мол (махсулот) ва сармоя, воситахои
молиявй аз сархади гумрукии Чумхурии Точикисгон ва
Хамчунин расонидани хизмат ва ичрои корхо дар худуди
давлатй хоричй алокаманд аст.
Шакли хукукии ба амал баровардани ин гуна
фаъолият карордодхои тичорати хоричие мебошанд, ки
навъи махсуси шартномаи хочагй ба хисоб мераванд. Ба
тарики мисол метавон шартномахои содирот ё воридоти
махсулот, шартномаи сохтмони ягон объекта худуди
давлатй хоричиро ном бурд. Ба гайр аз намудхои анъанавии
фаъолияти иктисодии хоричй (мубодилаи мол, хизматрасонй
ва гайра) хелхои нави он аз кабили пахши сигналхои
аълосифатн телефон, радиову телевизион ба воситаи
радифхо ва кабелхо, хариду фуруши барномахои мошинхои
хисоббарори электронй ва манбаи маълумот, топологияхои
микросхемахои интегралй ба вучуд меоянд.
Субъектхои фаъолияти иктисодии хоричй макомоти
давлатие, ки онро танзим мегардонанд ва хамчунин
субъектхои хочагидор мебошанд, ки ба чунин фаъолият
машгуланд. Субъектхои фаъолияти иктисодии хоричй, катъи
назар аз шакли моликият ва намуди фаъолияти иктисодии
хоричиашон, Дар амалй гардонидани ин фаъолият хукуки
баробар доранд.
Субъекти фаъолияти иктисодии хоричй дар доираи
конунгузории чории Чумхурии Точикистон метавонад
намуд, шакл, самт ва сохаи иштирокашро дар робитахои
иктисодии хоричй мустакилона муайян намояд, тартиби
мукаррарнамуда бо салохдиди худ дар асоси шартнома ё
асоси дигари бамузд ё ба таври ройгон шахсони хукукй ва
вокеиро, ки барои фаъолияти иктисодии хоричии он
заруранд, чалб намояд.
Субъекти фаъолияти иктисодии хоричй хукук дорад
натичахои фаъолияти иктисодии хоричии худ, аз чумла
даромади худро ба пули хоричй, мутобики санадхои
конунгузории Чумхурии Точикистон сохибй, истифода ва
ихтиёрдорй намояд. Бо карори субъект хукуки сохибият,
истифода ва ихтиёрдорй намудани натичахои фаъолияти
иктисодии хоричй метавонад бо тартиби мукаррарнамудаи
конунгузорй ба зиммаи дигар шахсони хукукй ё вокей
вогузошта ё бовар карда супурда шавад. Муносибаги
тарафхо дар мавриди ба тарики ёдшуда вогузоштани
хукукхо дар асоси шартномахо (созишномахо) аз чониби
онхо танзим гардонида мешавад.
337
 Объектхои фаъолияти иктисодии хоричй дар
Ч,умхурии Точикистон чамъи захирахое мебошанд, ки дар
тамоми сохахои хочагии халк истехсол мешаванд, аз чумла
захирахои мехнатй, молу хизматрасонихо, когазхои
киматнок, махсулоти илмию техникй, сармоя, арзишхои
зехнй ва гайра, ба истиснои объектхое, ки дар фаъолияти
иктисодии хоричй истифода бурдани онхоро конунгузории
Чумхурии Точикистон манъ кардааст1.
Танзими давлатии фаъолияти иктисодии хоричй бо
усулхои гуногуни муайянкардаи конунгузорй анчом дода
мешавад. Ин усулхоро аз рун асосхои гуногун ба усулхои
иктисодию маъмурй, тарифавию гайритарифавй чудо
кардан мумкин аст.
Танзими тарифй бо рохи мукаррар намудани
тарифахои гумрукии содироту воридот сурат мегирад.
Ба усулхои танзими гайритарифавии фаъолияти
иктисодии хоричй микдоран махдуд намудани содироту
воридот (бо рохи меъёргузорй ва ичозатномадихй); тахти
назорат гирифтани содирот ва (ё) воридоти хелхои
чудогонаи мол; додани хукуки мустасно барои содирот ва (ё)
воридоти хелхои алохидаи мол; чорй кардани чорахои
махсуси мухофизагй, зиддидемпингй ва тадбирхои чубронй
хангоми воридот и мол; чорй кардани монеахо ва
махдудиятхои савдои хоричии мол, хизматрасонй ва
моликияти зехнй; назоратй содирот ва гайра мансубанд.
Бо назардошти руйхати чорабинихои танзими
давлатии фаъолияти иктисодии хоричй он бо максади
хавасмандгардонии фаъолияти иштирокчиёнаш ё худ барои
мухофизати иктисодиёти Чумхурии Точикистон ва
субъектхои хочагидори он анчом дода мешавад. Бинобар ин
чорахои танзими давлатй ба хавасмандгардонй ва
мухофизатй чудо мешаванд.

§ 2. Танзими хукукии савдои биржавй

Муносибатхои вобаста бо фаъолияти биржахои молй

ва савдои биржавй бо Конуни Чумхурии Точикистон аз 23

'Ниг:. Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи фаъолияти иктисодии

хоричии Чумхурии Точикистон (Дар тахрири Конуни Чумхурии
Точикистон аз 28.02.2()04 № 3, м.4).
338
декабри соли 1991 № 452 «Дар бораи биржахои моли ва
савдои биржавй дар Чумхурии Точикистон» (бо назардошти
тамоми тагйироти минбаъда) ва дигар санадхои конунии
Чумхурии Точикистон, инчунин бо хуччатхои таъсисии
биржахо, коидахои савдои биржавй ва дигар хуччатхои
дохилии биржа, ки кабул карда шудаанд, танзим гардонида
мешаванд.
Биржахои молй ва савдои биржавй дар мухайё
намудани шароит барои ташаккули бозори воситахои
истехсолот, инкишофи босуръати инфраструктураи
тичоратй, консессияи талабот ва таклиф\о ва дар ин асос
ташаккул ёфтани нархи тавозуни бозорй кумак мекунад.
Биржаи молй бозори доимоамалкунандаи молхои
оммавиест, ки мувофики стандарту намунахо фурухта
мешаванд. Биржа дар асоси принсипхои чамъиятхои
сахмдорон таъсис мегардад.
Вазифаи асосии биржаи молй расонидани хизмату
ёрии миёнаравй барои бастани ахдномахои тичоратй, ба
низом овардани савдои мол, танзими амалиёти тичоратй ва
халлу фасли бахсхои тичоратй, чамъ овардан ва нашр
намудани маълумот оид ба нарххо, вачъи саноат, савдо,
наклиёт ва дигар омилхое мебошанд, ки ба динамикаи
(болоравии) нарх таъсир мерасонанд.
Биржа хамчун ташкилоти пушида фаъолият мекунад.
Мачлиси аввалини аъзои биржа якчоя бо муассисон
салохияти муассисон ва аъзои биржаро таксим намуда,
оинномаи биржаро тасдик мекунад, макомоти ичроияи
биржаро интихоб ва шумораю тартиби аъзогиро ба биржа
муайян менамояд.
Шахсони хукукй ва вокей, ки дар ташаккули сармояи
оинномавии биржа мутобики хуччатхои таъсисй иштирок
менамоянд, аъзои биржа шуда метавонанд. Аъзои биржа
хангоми дохилшавй хакки аъзогии дохилшавиро
месупоранд. Ин хакки аъзогй арзиши «чой»-ро дар биржа
ифода мекунад, ки он моликияти узви биржа буда, тамоми
хукуку ухдадорихои узви биржаро медихад, ки онхоро
Конун ва оинномаи биржа муайян кардаанд. Узви биржа
«Чои» худро хангоми баромаданаш аз хайати биржа
метавонад фурушад. «Чой» факат ба кумитаи биржа фурухта
мешавад. Арзиши «чой»-ро кумитаи биржа бо назардошти
таносуби талабу таклиф мукаррар мекунад. Узви биржа хар
339
сол хдкки аъзогй месупорад, ки хачми онро кумитаи биржа
(шурои директорон) муайян мекунад.
Амалиёти биржавиро дар биржа танхо аъзои биржа ё
худ ба воситаи намояндагони ваколатдори онхо дар биржа
(брокерхои расмй) бачо меоваранд. Андозаи подоши
комиссионй барои амалиёти миёнаравй бо коидахои биржа
муайян карда мешавад.
Х,амаи шахсони дигари манфиатдор амалиёти
биржавиро дар биржа факат ба воситаи аъзои биржа бачо
меоваранд. Шахсоне, ки ин коидаро риоя намекунанд,
мутобики коидаи биржа чазо мегиранд.
Савдои биржавй дар биржахо танхо дар асоси
ичозатномае, ки бо тартиби маъмулй дода мешаванд, сурат
мегирад. Мутобики Конуни Чумхурии Точикистон «Дар
бораи ичозатномадихй ба баъзе намудхои фаъолият» аз 17
май соли 2004 № 37 ба фаъолияти биржавй бояд бо тартиби
махсус ичозат дода! шавад.
Савдои биржавй дар асоси дастури биржа дар шакли
хариду фуруши ошкоро аз руи чунин усул сурат мегирад:
касе, ки аввалин шуда ба таклиф чавоби мусбат дихад, яке аз
чонибхои ахднома дониста мешавад.
Асоси бастани ахднома дар биржа моли накд ва
карордоди (шартномаи) молрасонии минбаъда ба хисоб
меравад, ки аз руи нарххои озод (моли биржавй) фурухта
мешавад. Дар биржа танхо маркахои (хелхои) ба кайд
гирифташудаи молхо фурухта мешаванд. Тартиби дар
сексияхои гуногуни биржа ба муомилот кабул кардани
молро коидахои биржа муайян мекунад.
Ахдномахо дар холате биржавй хисоб мешаванд, ки
агар онхо ба моли дар биржаи мазкур ба муомилот рох
додашуда байни аъзоёни биржа ё намояндагони онхо дар
мачлиси биржа дар мухла гу тартиби мукарраркардаи конун,
оинномаи биржа ва коидахои он баста шуда бошанд.
Дар рафти хариду фуруши биржавй метавонанд
ахдномахо бо моли накд баста шаванд: а) дар асоси муоинаи
пешакии мол; б) аз намуди зохирй, в) аз руи маълумоти
фурушанда, миёнарав, экспертизаи биржавй; г) бе муоинаи
пешакии мол; д) аз руи намунахо ё стандартно; е) аз руи
шарти сифати миёна ё камтарини (минималии) мол.
Ахдномахо бо моли накд бо роххои зерин баста
мешаванд: 1) бо моле, ки хангоми хариду фуруш дар худуди
340
биржа, иморатхои (анборхои) он вокеъ аст ё дар рузи хариду
фуруш то ба итмом расидани мачлиси биржа ба биржа
ворид мешавад, ба шарте, ки фурушанда дар бораи ин то
огози хариду фуруш арз намуда, он бо хуччатхои дахлдор
тасдик шуда бошад; 2) бо моле, ки хангоми бастани ахднома
дар рох буда, инро мавчудияти хуччатхои дахлдор тасдик
мекунанд; 3) бо моли хамлу накдшуда ва омодаи хамлу накл;
4) бо моли минбаъда ё шартномаи молфиристй.
Ахдномахои мухлатнок (фючерй): а) ахдномахо бо
моли накд на бо максади хариду фуруш, балки бо максади
сугурта кардани ахдномахои бо моли накд басташуда ё дар
рафтй ба дигар шахе фурухтани мол ё баъди бекор кардани
ахднома гирифтани фарки хариду фуруш дар мавриди
эхтимолан тагйир ёфтани нархи мол; б) ахдномахои
мухлатнокро аъзои биржа аз руи коидахои муайянкардаи
биржа барои доираи муайяни мол баста метавонанд.
Тартиби кабул кардани молро барои муомилоти биржаи
мухлатнок (фючерй) коидахои биржа муайян мекунанд; в)
ахдномахои мухлатнок аз руи шартхои стандартие, ки
биржа тахия намудааст, баста шуда, бар хилофи онхо танхо
дар холатхои ичозатдодаи конун амал кардан мумкин аст.
Шартхои типиро биржа барои хар як навъи моле, ки ба
муомилоти фаврии биржа кабул шудааст, мукаррар
менамояд.
Ахднома аз рузи дар биржа бо тартиби маъмулй ба
кайд гирифта шуданаш басташуда хисоб меёбад. Мазмуну
мохняти ахдномаи биржавй, ба истиснои номгуи мол,
миадор, нарх, чою мухлати ичро набояд фош карда шавад.
Ахднома аз рузи онро дар асосй изхороти шифохии
чонибхо ба кайд гирифтани шахси мутасаддии биржа бо
рохи ба китоби (корти) бакайдгирй сабт намудан ё шакли
дигари чихатхои асосии ахднома басташуда хисоб меёбад.
Ахднома аз руи коидахои биржа катъиян ба расмият
дароварда мешавад.
Ахдномае, ки дар китоби (корти) бакайдгирй ва дар
шакли дигар сабт шудааст, эътибори хукукй дорад ва танхо
бо тартиби маъмурй бекор карда мешавад.
Хисобу китоб аз руи ахднома бо моли накд (вокей) бо
тартиби маъмул сурат гирифта метавонад. Х,исобу китоб аз
руи ахдномахои мухлатнок (фючерй) танхо ба воситаи

341
Палатаи хисобии биржа сурат мегарад. Палатаи хисобй
бекоркунй ва ичрои мушохидахоро тахти назорат мегирад.
Макоми олии биржа мачлиси умумии аъзои биржа
мебошад. Макоми ичроияи биржа Кумитаи биржа (шурои
директорон) ва макоми назораткунандаи биржа Комиссияи
назорат мебошад. Онхоро мачлиси умумии аъзои биржа
интихоб мекунад. Салохияту ваколатхои онхоро оинномаи
биржа муайян менамояд.
Барои идораи биржа ва таъмини амалй он дар биржа
ва назди он Кумитаи биржа (шурои директорон) метавонад
чузъу томхои махсусро таъсис намояд:
- Палатаи хисобй - барои хисобу китоб кардан аз руи
ахдномахое, ки дар биржа баста шудаанд ва барои назорат
кардани ичрои мушохидахо;
- Хдкамияти биржа - барои халлу фасли фаврии
бахсхое, ки дар биржа ба миён меоянд ва барои машварати
хукукй оид ба масъалахои савдои биржавй;
- Кумитаи бакайдгирй - барои мушохидаи савдои
биржавй, бакайдитриву тартиб додани ахдномахо дар
биржа;
- Кумитаи нархгузорй - барои чамъ кардани ахбор
дар бораи чараёни нарх аз руи ахдномаи дар биржа
басташуда, нархмонй, тайёр ва нашр намудани бюллетени
биржавй;
- Кумитаи оид ба стандарту сифат - барои тахияву
назорати стандартхои биржавй, экспертизаи сифати моле, ки
дар биржа арзиш дорад, халли масъалахои ба муомилоти
биржа кабул кардани мол;
- Кумитаи оид ба коидахои савдои биржавй - барои
тахия ва тагйири коидахои савдои биржавй ва мушохидахои
типй, назорати ичрои онхо;
- Гурухи брокерхои расмй (хизматчиёни биржа) -
барои миёнаравй, хангоми бастани ахдномахои байни аъзои
биржа, тайёр кардани ахдномахо барои бакайдгирию ба
расмият даровардан (дар сурати камии шумораи брокерхо -
аъзои биржа).
Дар биржа чузъу томхои дигар ва умури
хизматрасоние, ки барои фаъолияти биржа зарур аст, таъсис
ёфта метавонанд.
Намояндаи Кумитаи биржа (шурои директорон)
ХУКУК дорад барои риоя накардани коидахои савдои
342
биржавй нисбати иштироккунандагони м а ч л и с и биржа
чазохои зеринро татбик намояд:
- ба андозаи мукаррарнамудаи биржа чарима кунад;
- гунахкорро аз мачлиси биржа биронад;
- гунахкорро чанд муддат ё тамоман аз хукуки
пешбурди амалиёти биржавй дар ин ё он биржа махрум
созад;
- гунахкорро аз хукуки дар ин ё он биржа фурухтани
ин ё он махсулот махрум намояд;
- баргардонидани замонати додаро боздорад;
- молхои дар анборхои мутааллики биржа нигох
дошташавандаро хабе намояд.

§ 3. Танзими хукукии асъор ва назоратй асъор

Принсипхои амалиёти асъорй, ваколату вазифахои

макомоти давлатй дар танзими асъор ва назоратй асъор,
хукуку ухдадорихои шахсони хукукй ва вокей дар бобаги
сохибй, истифода ва ихтиёрдорй намудани арзишхои
асъорй, самти назоратй асъор ва масъулияти риоя накардани
конунгузории асъор бо Конуни Чумхурии Точикистон «Дар
бораи танзими асъор ва назоратй асъор» аз 4 ноябри соли
1995 № 112 (дар тахрири Конунхои Чумхурии Точикистон аз
12 декабри соли 1997 № 498, аз 3 сентябри соли 1999 № 826,
аз 10 май соли 2002 № 43, аз 9 декабри соли 2004 № 64)
муайян карда шудаанд.
Муомилоти асъорй гуфта, муомилоти зерини
арзишхои асъориро меноманд: а) бо асъорй хоричй; б) бо
когазхои киматноки хоричиасъор; в) бо фулузоти киматбахо
ва сангхои киматбахои табий, бо когазхои киматнок, ки
арзишашон ба фулузоту сангхои киматбахо ифода ёфтаанд ё
бо фулузоту сангхои киматбахо таъмин шудаанд.
Тахти мафхуми «бозори дохилии асъор» бозоре
фахмида мешавад, ки он бонкхои ваколатдор ва дигар
ташкилотхои ваколатдори молиявии гайрибонкй, нуктахои
мубодила ва биржахои асъорро дар бар мегирад.
Арзишхои асъорй дар Чумхурии Точикистон дар
моликияти хам резидентхо ва хам гайрирезидентхо буда
метавонанд. Хукуки моликият ба арзишхои асъорй аз
тарафи давлат дар кдтори хукуки моликият ба дигар
объектхои моликият химоя карда мешавад.
343
 Резидентхо метавонанд дар бонкхои ваколатдор ба
асъорй хоричй суратхисоб дошта бошанд, аз бозори
дохилии асъор бо тартиби муайяннамудаи Бонки миллии
Точикистон асъорй накд ва гайринакдии хоричиро номахдуд
харидорй намоянд ва бифурушанд. Резидентхо хукук доранд
арзишхои асъориро бо риояи коидахои гумрук номахдуд ба
суратхисобхои бонкии Чумхурии Точикистон гузаронанд, бо
худ оваранд ва ирсол намоянд. Резидентхо вазифадоранд, ки
суратхисобхо ва амонатхоеро, ки берун аз худуди Чумхурии
Точикистон мекушоянд, дар Бонки миллии Чумхурии
Точикистон кайд кунонанд.
Гайрирезидентхо хукук доранд асъорй хоричиро бо
тартиби мукаррарнамудаи Бонки миллии Точикистон дар
бозори дохилии асъорй Чумхурии Точикистон номахдуд
фурушанд ва харидорй намоянд. Онхо метавонанд арзишхои
асъориро аз Чумхурии Точикистон бо риояи коидахои
гумрук бе мамониат ба суратхисоби бонкхои хоричй
гузаронанд, бо худ гирифта баранд ва ирсол намоянд, ба
шарте, ки ин арзишхои асъорй пеш аз ин ба суратхисоби
бонкхои Чумхурии Точикистон гузаронда, оварда ё ирсол
шуда бошанд, ё худ дар Чумхурии Точикистон харидорй
шуда бошанд.
Бонки миллии Точикистон хамчун бонкй асоси
хангоми ичрои вазифахои худ, фаъолияти ташкилотхои
кредитиро назорат мебарад ва ба танзим медарорад. Бонки
миллии Точикистон дойр ба ичрои конунгузории бонкй ва
меъёрхои хукукии мукарарнамудаи худ назорати доимиро
нисбати ташкилотхои кредита ба рох мемонад1.
Бонки миллии Точикистон хамчун макоми танзими
асъор дар Чумхурии Точикистон:
а) соха ва тартиби ба асъорй хоричй бадал намудани
асъорй хоричй ва когазхои киматнокро муайян мекунад;
б) коидахои гузаронидани муомилоти асъорй хоричй
ва когазхои киматнокй хоричиасъор, инчунин коидахои аз
тарафи гайрирезидентхо гузаронидани амалиётхоро бо пули
Чумхурии Точикистон ва когазхои киматнокй сомониасосро
мукаррар менамояд.

‘М уфассалтар ниг.:хукуки бонкй ва асъор. Васоити таълимй барои

донишчуени сохаи хукук ва иктисод. / Зери тахрири д.и.х.,
профессор Исмоилов LII.M. С.21-56.
344
 в) тартиби ба суратхисоби бонкхо хатман
гузаронидан, бо худ овардан ва ирсол намудани асъорй
хоричй ва когазхои киматноки хоричй -асъорй резидентхо ва
хамчунин холату шартхои аз тарафи резидентхо дар бонкхои
берун аз худуди Чумхурии Точикистон кушодани
суратхисобхои хорйчйасъорро мукаррар мекунад;
г) коидахои умумии ба бонкхо ва дигар ташкилотхои
кредита, ба шахсони хукукй ва вокей додани ичозатномаро
барои анчом додани муомилоти асъорй хоричй мукаррар
менамояд;
д) шаклхои ягонаи бахисобгирй, хисоботдихй,
хучча’ту омори муомилоти асъор, аз чумла аз тарафи
бонкхои ваколатдор, инчунин тартиб ва мухлати пешниходи
онхоро мукаррар мекунад;
е) дигар вазифахои пешбининамудаи Конун ро бачо
меоварад.
Резидентхо ва гайрирезидентхо бо тартиби
мукаррарнамудаи Бонки миллии Точикистон якчоя, бо
Вазорати молияи Чумхурии Точикистон ва Кумитаи андози
назди Хукумати Чумхурии Точикистон пули миллй ва
когазхои киматноки сомониасосро аз Точикистон бароранд
ва ирсол намоянд ва хамчунин ба Точикистон оваранд ва
ирсол намоянд.
Тартиби бастани ахднома дойр ба фулузоти
киматбахо, сангхои табиии киматбахо, инчунин марворид
дар Точикистон аз тарафи Хукумати Чумхурии Точикистон
мукаррар карда мешавад.
Хадафи назоратй асъорй таъмини аз тарафи
резидентхо ва гайрирезидентхо риоя карда щудани
к,онунгузорихои асъор, гумрук ва андоз дар мавриди
муомилоти асъорй мебошад. Назоратй асъорро дар
Чумхурии Точикистон макомоти назоратй асъор ва агентхои
онхо бо тартиби мукаррарнамудаи конунгузории Чумхурии
Точикистон анчом медиханд.
Бонки миллии Точикистон, Вазорати молияи
Чумхурии Точикистон ва Кумитаи андози назди Хукумати
Чумхурии Точикистон аз руи ваколатхои худ макомоти
назоратй асъор дар Чумхурии Точикистон ба хисоб
мераванд.

345
 Агентхои назорати асъор бонкхои ваколатдори
Чумхурии Точикистон мебошанд. Агентхои назорати асъор
тобеи Бонки миллии Точикистонанд.
Бонки миллии Точикистон хамчун макомоти
назорати асъор корхои зеринро бачо меоварад:
а) аз тарафи бонкхои ваколатдор ва дигар
ташкилотхои молиявии гайрибонкй анчом додани муомилот
бо арзишхои асъорй, ба мутобикати ин муомилот ба
конунгузории асъор, ба шартхои ичозатнома ва риояи
санадхои меъёрии макомоти танзим ва назорати асъор
назорати асъорро чорй менамояд;
б) аз тарафи шахсони хукукй ва вокей анчом додани
муомилот бо асъорй хоричй мувофики ичозатномахо ба
хукуки гузаронидани ин муомилот ба конунгузории асъор,
ба шартхои ичозатнома ва риояи санадхои меъёрии
макомоти танзим ва назорати асъор назорати асъорро чорй
менамояд;
в) аз тарафи бонкхои ваколатдор ичро шудани
вазифахои намояндахои назорати асъорро назорат мекунад.
Бонкхои ваколатдор хамчун намояндахои назорати
асъор ба муомилоте, ки мизочони бонк дойр ба арзишхои
асъорй мегузаронанд, ба мутобикати ин муомилот ба
конунгузории асъор, санадхои меъёрии макомоти танзими
асъор ва назорати асъор, ба шартхои ичозатномахо
назорати асъорй чорй мекунанд.
Кумитаи андози назди Хукумати Чумхурии
Точикистон ва Вазорати молияи Чумхурии Точикистон дар
доираи салохияти худ, ки конунхои Чумхурии Точикистон
мукаррар намудаанд, ба муомилоти асъории резидентхо ва
гайрирезидентхо назорат мекунанд.
Резидентхо ба шумули бонкхои ваколатдор ва
гайрирезидентхое, ки мукаррароти конунгузории асъорро
риоя накардаанд, ба чунин чавобгарй кашида мешаванд: а)
ба манфиати давлат ситонидани тамоми даромаде, ки аз
муомилоти гайриконунй ба даст овардааст; б) ба манфиати
давлат ситонидани даромаде, ки беасос, на аз руи муомила,
балки дар натичаи амалй гайриконунй ва гайра ба даст
оварда шудааст.
Шахсони мансабдори макомот ва агентхои назорати
асъор дар доираи салохияти ин макомот хукук доранд, ки: а)
тамоми хуччатхои бо ичрои вазифаи назорати асъор
346
алокамандро тафтиш намоянд, аз руи масъалахое, ки дар
рафти тафтиш ба миён меоянд, шарху тавзехот ва маълумоти
заруриро талаб карда гиранд, хамчунин хуччатхоеро, ки ба
хилофкорихои сохаи конунгузории асъор шаходат медиханд,
мусодира намоянд; б) муомилотхоро аз руи суратхисобхое,
ки дар бонкхои ваколатдор мавчуданд, дар сурати пешниход
накардани хуччатхо ва маълумоти зикршуда бо тартиби
мукаррарнамудаи Конун боздоранд ё худ резидентхоро ба
шумули бонкхои ваколатдор, инчунин гайрирезидентхоро аз
литсензия ва ичозатномахо барои хукуки ичрои муомилоти
асъорй махрум намоянд; г) дигар ваколатхои дар КонУн
пешбининамударо анчом диханд.

347
 Б О Б И 18
АСОСХОИ Х У К У К И И Ф АЪ О ЛИ ЯТИ РЕКЛАМ А

§ 1. Танзими хукукии реклама

Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи реклама»

муносибатхоеро, ки дар чараёни истехсол, чойгиронй ва
пахнкунии реклама дар бозорхои мол, мехнату
хизматрасонии Чумхурии Точикистон , аз чумла бозорхои
хизматрасонии бонкй, сугуртавй ва дигар хизматрасонихо,
ки бо истифодабарии маблагхои шахсони вокей ва хукукй
алокаманд мебошанд, инчунин дар бозорхои когазхои
киматнок ба вучуд меоянд, ба танзим медарорад.
Конуни чорй дар бораи реклама дар назди худ максад
гузоштааст, ки субъектхоро аз ракобати бевичдононаи сохаи
реклама химоя намояд, пеши рохи рекламаи номатлуб ва ё
окибати манфии онро гирад, ки худаш сабабгори он
шудааст.
Ин санад санади тачамуист, зеро мачмуи
муносибатхои бо фаъолияти реклама алокамандро танзим
мегардонад. Чунончй, К онУн ДаР бораи реклама худи
мафхуми реклама; мафхум, хукуку ухдадорихои субъектхои
муносибатхои оид ба реклама; талаботеро, ки нисбати
реклама пешниход карда мешавад ва чандин масъалахои
дигарро муайян менамояд.
Тачамуии Конун дар бораи реклама дар он зохир
мешавад, ки вай муносибатхоеро, ки дар чараёни истехсол,
чойгиронй ва интишори реклама дар бозори мол, мехнат,
хизматрасонии Чумхурии Точикистон, аз чумла дар бозори
хизматрасонии бонкй, сугуртавй ва дигар бозорхои
хизматрасонии бо истифодаи пули шахсони вокей ва хукукй
алокаманд ва инчунин дар бозори когазхои киматнок ба
миён меоянд, ба танзим меоварад.
Конун дар бораи реклама, ки мавриди баррасй карор
гирифтааст, ба рекламаи сиёсат дахл надорад.
Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи реклама»
ба Конститутсияи (Сарконуни) Чумхурии Точикистон асос
меёбад ва аз хамин Конун, дигар санадхои меъёрию хукукй
348
ва санадхои хукукии байналмилалии эътирофнамудаи
Чумхурии Тохикистон иборат аст.

§ 2. Мафхум ва намудхои реклама

Реклама яке аз намудхои иттилоот аст. Бинобар ин

бехуда нест, ки конуни чорй дар бораи реклама истилохи
«реклама» ва иттилооти (маълумоти) «рекламавй-ро хамчун
ибораи синоним, яъне хаммаъяо истифода мекунад. Бо
вучуди ин реклама аз намудхои дигари иттилоот бо якчанд
нишонахо аломате, ки бояд дар якчоягй истифода шаванд,
фарк мекунад.
Реклама иттилооте, ки дар хар шакл, тавасути хар
воситахо оид ба шахси вокей ва хукукй, молхо, гояхо ва
ташаббусхо (ахбори рекламавй), пахн мешавад ва барои
доираи васеи шахсон пешбинй шуда, чихати ташаккул ё
дастгирии шавкманди ба шахсони вокей ва хукукй, молхо,
гояхо, ташаббусхо таъин гардида, барои фурухтани молхо,
гояхо ва ташаббусхо мусоидат менамояд (м. 2 Конуни
Чумхурии Точикистон «Дар бораи реклама»).
Дар асоси ин таъриф реклама метавонад ба тарзи
шифохй ё хаттй, бо ёрии расму тасвир ва гайра интишор
дода шавад. Ба сифати интишоркунандаи иттилооти
рекламавй воситахои интишори оммавй, воситахои наклиёт
ва гайра истифода карда мешаванд. Максади интишори
реклама ташаккул додан ва дастгирй намудани майлу рагбат
ба он аст, ки дар натичаи он рагбату хавас ба мол, гояву
ташаббус зиёд мешавад ва ба фуруш рафтан ва амалй
гардидани онхо мусоидат менамояд.
Таснифоти намудхои рекламаро мета вон аз руи
асосхои гуногун гузаронд:
• вобаста ба моли рекламашаванда рекламаи
Машрубот, тамоку ва сигор, маснуоти порнографии аудио,
видео ва чопа ва инчунин маводи нашъаовар, воситахои
психотропй ва прекурсорхо чудо шуда меистад;
• вобаста ба намуди хизматрасонии рекламашаванда
рекламаи хизматрасонии молиявй (аз чумла бонкй),
сугуртавй, сармоягузорй ва дигар хизматрасонихои вобаста
бо истифодаи маблаги шахсони вокей ва хукукй, инчунин
когазхои киматнокро махсус чудо мекунанд;

349
 • вобаста ба хддафи реклама онро ба ду гурух
мекунанд: а) рекламаи ичтимой, яъне рекламаи манфиатхои
чамъиятй ва давлатй ба максади хайрия; б) рекламаи
тичоратй.
Вобаста ба субъектхое, ки иттилооти реклама ба онхо
нигаронида шудааст, махсус аз рекламае метавон сухан кард,
ки максадаш ноболигонанд.
Таснифоти мазкур ахамияти назариявй ва амалй
дорад. Дар К,онуни реклама талаботи махсус нисбати
рекламаи намудхои гуногун ва меъёрхое зикр шудаанд, ки ба
хифзу химояи манфиати субъектхо равона карда шудаанд
(масалан, манфиати ноболигон).

§ 3. Мафхум ва намудхои субъектхои муносибатхои реклама

Дар навбати аввал ба субъектхои муносибатхои

рекламавй иштирокчиёни бевоситаи фаъолияти оид ба
рекламаро нисбат додан зарур аст.
Аз руи вазифахои ичрошаванда субъектхои зерини
фаъолияти оид ба рекламаро махсус кайд мекунанд:
рекламадех, рекламаистехсолкунанда, рекламаинтишор-
кунанда.
Рекламадех шахси вокей ё хукукие, ки барои
истехсол, чойгиронй, интишори минбаъдаи реклама манбаи
иттилоот дойр ба реклама мебошад.
Рекламаистехсолкунанда шахси вокей ё хукукие, ки
иттилооти дойр ба рекламаро пурра ё кисман муносиби
шакли интишораш тахияву омода менамояд.
Рекламаинтишоркунанда шахси вокей ё хукукие, ки
иттилоотро оид ба реклама бо рохи вогузоштан, истифода
кардани аз чумла, воситахои техникй, радио, телевизион ва
хамчунин каналхои алока, вакти эфир (пахш) ва истифодаи
воситахои дигар чойгир ё интишор менамояд (Конун дар
бораи реклама, мод.2).
Муносибатхое, ки дар рафти истехсол, чойгиронй ва
интишори реклама байни субъектхо ба миён меоянд, бо
Конун дар бораи реклама (аз чумла, дар боби III хукуку
ухдадорихои рекламадехон, рекламаистехсолкунандагон,
рекламаинтишоркунандагон зикр шудаанд) ва шартнома
танзим гардонида мешаванд. Ичрои вазифахои як ё якчанд
иштироккунандагони фаъолияти рекламавй метавонад ба як
350
шахе рост ояд. Вокеан, салохияти чунин рост омадани ичрои
вазифахо дар шароити ракобати шадиди бизнеси реклама
багоят шубхаовар аст.
Дар байни хукуку ухдадорихои иштироккунандагони
раванди реклама, ки дар конуни реклама зикр ёфтаанд, ин
ашхосро номбар мекунем:
1. Рекламадехон, рекламаистехсолкунандагон ва
рекламаинтишоркунандагон вазифадоранд мавод ё нусхаи
онхоро, ки реклама, аз чумла, хамаи тагйироти минбаъдаи
онро дар бар гирифтаанд, дар давоми шаш мохи баъди
интишори охирини реклама эхтиёт намоянд;
2. Рекламаистехсолкунанда ва рекламаинтишорку-
нанда хак доранд ичозатнома ё нусхаи онро талаб намоянд,
ба шарте, ки фаъолияти рекламадех мавриди
литсензиякунонй карор гирад; вале рекламадех дар ин холат
вазифадор аст хуччатхое пешниход намояд, ки хакконияти
иттилооти оид ба рекламаро тасдик менамоянд;
3. Рекламаистехсолкунанда вазифадор аст
рекламадехро аз он сари вакт вокиф созад, ки ичро кардани
талабхои рекламадех хангоми истехсоли реклама хилофи
К^онуни Чумхурии Точикистон дар бораи реклама мебошад.
Агар рекламадех, катъи назар аз огохонии бахангом
ва асосноки рекламаистехсолкунанда талаби (талаботи)
худро нисбати реклама дигар накунад, ё худ бо талаби
рекламаистехсолкунанда маълумоти бо далелу хуччат
тасдикдлударо барои истехсоли реклама пешниход накунад
ва ё дигар холатхоеро бартараф нанамояд, ки рекламаро
номатлуб гардонда метавонанд, рекламаистехсолкунанда
хак дорад бо тартиби мукарраршуда шартномаро катъ
намояд ва мутобики конунгузории чорй пурра чуброн карда
шудани зиёнро талаб намояд.
Ба сифати рекламадехон, рекламаистехсолкунандагон
ва рекламаинтишоркунандагон шахсони хукукй ва вокей -
сохибкорони инфиродй буда метавонанд, чунки амалй
Конун дар бораи реклама ба эълони шахсони вокеие, ки бо
фаъолияти сохибкорй машгул нестанд, дахл надорад.
Конун дар бораи реклама масъалаи сарпарастй ва
вазъияти хукукии бо ин алокаманди субъектхоро ба тарзи
махсус ба танзим меоварад. Мутобики моддаи 2 Конун дар
бораи реклама, сарпарастй гуфта аз тарафи шахси вокей ё
хукукй (сарпараст) сахм гузоштанро (дар шакли
351
вогучоштани амвол, натичаи фаъолияти зехнй,
хизматрасонй, ичрой кор) ба фаъолияти дигар шахси вокей ё
хукукй (тахти сарпарастй карордошта) бо шартхои
сарпараст ва моли уро реклама кардани шахси тахти
сарпарастй карордоштаро меноманд.
Сахми сарпарастй музди реклама, вале сарпараст ва
шахси тахти сарпарастй карордошта мувофикан рекламадех
ва рекламаинтишоркунанда эътироф мешаванд. Дар
баробари ин мукаррар гардидааст, ки сарпараст хак надорад
ба фаъолияти шахсй тахти сарпарастй карордошта дахолат
намояд (Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи
реклама» мод.20).
Дар муносибатхои хукукии рекламавй дар баробари
рекламадехон, рекламаистехсолкунандагон ва
реКлаМаинтишоркунандагон иштирокку-нандаи чорум
рекЛамаистеъмолкунанда ба чашм ноаён хузур дорад. Зеро
хар гуна реклама ба он хизмат мекунад, ки
истеъмолкунандаи имконпазири худро барои ба рох
мондани муносибатхои шартномавии гражданию хукукй ба
рекламадехон мойл созад1.

§ 4. Талаботе, ки ба реклама пешниход карда мешавад

Х,амаи талаботи ба реклама пешниходшавандаро ба

талаботи умумй ва махсус чудо кардан мумкин аст.
Талаботи умумй ба хамаи намудхои реклама пешниход
карда мешавад. Талаботи махсус ба рекламахои зерин
пешниход карда мешавад:
• рекламаи берунае, ки дар шахру нохияхо,
шахраку дехот ва худудхои дигар интишор карда мешавад;
• рекламаи навъхои алохидаи мол - машрубот,
тамоку ва сигор; доруворй, маснуоти тиббй, техникаи тиббй,
аслиха.
• рекламаи намудхои алохидаи хизматрасонй -
молиявй, сугурта, сармоягузорй ва гайра;
• рекламае, ки ба нафъи чамъият ва давлат буда,
ба хосил гардидани хадафхои эхсонкорй нигаронида
шудааст.

'Ниг.: Жилинский С.Э. Предпринимательское право. М., 2000, С. 547.

352
 Аз руи меъёрхои зикршуда реклама метавонад б
рекламаи
аз тарики воситахои махсус интишоршаванда: реклама!
навъхои алохидаи молу хизматрасонй ва гайра чудо карде
шавад.
Талаботи умумй ба реклама инхоянд:
• реклама бояд бе дониши махсус ё бе татбики
воситахои техникй дар лахзаи пешниходи он,
сарфи назар аз шакл ё воситахои истифодашавандаи
пахнкунй, махз хамчун реклама шинохташаванда бошад;
• рекламаи молхое, ки сертификатами хатмиро
талаб менамоянд, бояд кайди « хатман сертификатсия
кунонида шавад» дошта бошад.
• реклама набояд дар шахрвандон хисси зуроварй,
тачовуз, вохима барангезад, инчунин набояд ба амалхои
хатарноке даъват' намояд, ки метавонад ба саломатии
шахсони вокей зарар расонад ё ба бехатарии онхо тахдид
намояд ва ба идроки инсон беихтиёр таъсир расонад;
• реклама набояд ба амалхое, ки конунгузории
хифзи табиатро вайрон мекунад, оварда расонад;
• агар барои фаъолияти рекламадех ичозатнома
зарур бошад, дар реклама бояд раками ичозатнома ва
хамчунин номи макомоте, ки онро додааст, зикр карда
шавад;
• дар реклама истифода кардани объектхои дорой
хукукхои махсус (моликияти зехнй) бо тартиби
пешбининамудаи конунгузории Ч,умхурии Точикистон
мумкин аст;
• азбаски реклама барои доираи номуайяни одамон
таъин гардидааст, дар каламрави Чумхурии Точикистон
бояд ба забони давлатй ва инчунин бо майлу хохиши
рекламадехон мувофикан ба забонхои дигар бо хуруфотн
хурд интишор карда шавад. Ин коида ба радиошунавонй,
намоиши телевизион ва нашрияхое, ки пурра ба забони
давлатй, ба забони халкхои сокини каламрави Ч,УМ*УРИИ
Точикистон сурат мегиранд ва ба забонхои хоричй, инчунин
ба нишонахои аз кайдгузаштаи мол (нишонахои
хизматрасонй) дахл надоранд.

353
 § 5. М афхум ва намудхои рекламаи номуносиб

Агар реклама ба талаботи умумй ва махсус мувофик

бошад, он матлуб аст. Рекламае, ки дар он талабот ба
мазмун, замону макон ва усули интишори мукаррарнамудаи
конун риоя нашудааст, номатлуб мебошад. Конун дар бораи
реклама намудхои хоси рекламаи бевичдонона, нодуруст,
беодобона, ошкоро бардуруг, пинхониро аз чумлаи
намудхои рекламаи номутаносиб эътироф кардааст.
Рекламаи бевичдонона рекламаест, ки шахсони
вокей ва хукукиро, ки аз молхои рекламашаванда истифода
намекунанд, беобру менамояд; истеъмолкунандагонро
нисбати моли рекламашаванда ба воситаи таклиди
(нусхабардории) лоихаи умумй, матн, формулахои
рекламавй, тасвир, таассуроти мусикй ва савтии дар
рекламаи молхои дигар истифодашавандаро ё тавассути
суиистифодаи боварии шахсони вокей ё нокифоя будани
тачрибаю дониши онхо, аз чумла бо сабаби дар реклама
мавчуд набудани кисматхои мухими иттилооти ба
иштибох меандозад (Крнун дар бораи реклама, мод.6).
Рекламаи нодуруст рекламае мебошад, ки дар он
нисбати нишондихандахои зерин маълумоти ба хакикат
номувофик мавчуд аст; тавсифи молхо хамчун асл, таркиб,
тарз ва санаи тайёр намудани онхо, таъинот, хосиятхои
истеъмолй, шартхои татбику истифода ва гайра тавсиф
карда мешавад. Рекламае, ки дар он истилохоти сифати олй,
аз чумла, калимаю иборахои «беназир», «бехамто»,
«бехтарин», «бехин», «мутлако», «яккаву ягона» ва ба ин
монанд иборахо дарч ёфта, онхоро бо далелу хуччат исбот
кардан номумкин бошад, рекламаи нодуруст ё бардуруг ба
хисоб меравад.
Рекламаи беадабона рекламаест, ки хар гуна
маълумот (иттилоот)-ро доро буда, меъёрхои маъмули
башардустона ва ахлокро бо рохи истифодаи калимахои
(суханхои) мукоиса, тимсол нисбати ирку нажод, миллат,
касбу кор, категорияи ичтимой, чине, забон, эътикоди
мазхабй, фалсафй, сиёсй ва дигар эътикоди шахрвандон
вайрон мекунад.

354
 Рекламае, ки объектной (осори) санъат - сарвати
фархангии миллй ва чахонй; рамзхои давлатй ё мазхабй,
пули миллиро бадном мекунад, беадабона аст.
Рекламаи бардуруг рекламаест, ки бо ёрии он
рекламадех (истехсолкунандаи реклама, пахнкунандаи
реклама) истифодабарандаи рекламаро касдан ба иштибох
меандозад.
Рекламаи пинхонй рекламаест, ки ба
истеъмолкунандагон, ба хиссиёти онхо чунон таъсири ноаён
мерасонад, ки онхо мубталои он шуданашонро дарк
намекунанд. Ин гуна рекламаро барномахои радиову
телевизион ва нашрияхое, ки расман реклама намебошанд,
дар бар гирифта метавонанд. Рекламаи пинхонй
метавонад бо истифодаи видеовставкахои махсус (сабти
дукарата) ва усулхои дигар интишор карда шавад.

355
 БО БИ 19
ХИ М О ЯИ ХУ КУ К ХО И С О Х И Б К О РО Н

§ 1. Ш акл ва тарзхои хифзи хукукхои сохибкорон

Сохибкорй шакли асосии ба амал баровардани ХУКУК

ва озодихои инсон ва шахрванд мебошад, ки дар
Конститутсияи Чумхурии Точикистон дарч гардидаанд.
Инкишофи сохибкорй самти афзалятноки сиёсати
иктисодии давлат мебошад. Бинобар ин вазифаи асосии
давлат дар ин самт хавасмандгардонй ва таъмин намудани
кафолатхои инкишофи сохибкорй, химоя ва хифзи хукукхои
сохибкорон мебошад.
Мутобики акидаи олимон, агар хукук хифз нашуда
бошад, пас ба «хукуки эълоншуда» табдил меёбад, ки танхо
бо эхтироми ихтиёрона асос меёбад. Барои таъмин намудани
мубодилоти муътадили гражданй кафолати имконияти
хифзи хукук бо шаклхои дилхохи мукаррарнамудаи конун
зарур аст.1
Истилохи химояи хукук ва манфиатхои конунии
сохибкорон дорой табиати дугона мебошад. Аз як тараф,
хифзи хукук ба сифати хукуки асосии субъективии шахси
мувофик баромад намояд, аз тарафи дигар, татбики амалии
он хусусияти вобастагиро доро мебошад. Вобастагии онхо
аз омили вайрон шудани хукукхо ё тачовузи вайрон
намудани онхо вобаста аст.
Умуман хукук ба химоя имконияти шахси
ваколатдорро оиди татбик намудани чорахои дорой
хусусияти хифзихукукй меноманд, ки барои баркарор
намудани хукукхои вайрон-кардашуда ё бахснок равона
карда шудаанд.
Ба мазмуни хукук ба химоя инхоро дохил намудан
мумкин аст:
- мачмуи чорахои хифзи хукукие, ки субъек
ваколатдор барои химояи хукукхои худ метавонад татбик
намояд;

Шиг.: Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты

гражданских прав. М.: 1972. С. 153.
356
 - намудхои гуногуни таъсиррасонии бевосита б,
хукуквайронкунанда;
- мачмуи чорахои мачбуркунии давлатие, ки шахси
ваколатдор метавонад истифода барад, агар харакатхои
мустакилонаи худи у ба натичаи зарурй оварда натавонанд.
Х,укук ба химоя чорахои дорой хусусияти хукуки
моддй ва хукуки - мурофиавиро дар бар мегирад. Ин асосй
иловагй барои эътироф намудани хукук ба химоя ба хайси
хукуки мустакили субъективй мебошад, ки хам ба
шахрвандон ва хам ба шахсони хукукй тааллук дорад.
Олимони зиёде тарафдори ин фикр мебошанд.1
Аз нигохи хукуки моддй хукук ба химоя ба шахси
ваколатдор се гурУхи имкониятхоро медихад:
- хукук ба худхимоя;
- хукук ба истифодаи чорахои очилй таъсиррасонй;
хукуки мурочиат намудан ба макомотхои
ваколатдори давлатй бо талаби татбики чорахои дорой
хусусияти мачбуркунии давлатй.
Аз нигохи хукуки мурофиавй аз мазмуни хукук ба
химоя ин хукукхоро чудо намудан мумкин аст:
- хукуки бо тартиби шартномавй мукаррар намудани
макомоти ваколатдор оиди халлу фасл намудани
мухолифатхо;
- татбики имконияти хукуки моддй оиди мурочиат
намудан ба макомоти ваколатдор барои химояи хукук ва
манфиатхои вайроншуда.
Мафхуми «химояи хукук»-ро бо мафхуми
«мухофизати хукук» омехта кардан нашояд, чунки мафхуми
дуюм нисбатан васеътар буда, хамаи чорахоеро, ки барои
таъмин намудани манфиатхои субъекти ваколатдор равона
шудаанд, дар бар мегирад.
Зери мафхуми мухофизати хукук мачмуи кафолатхои
давлатиро фахмидан мумкин аст, ки бо маънкунии меъёрй ё
дигар махдудкунихои харакатхои муайяни зидди объекти

'Ниг.: Грибанов В,П Право на защиту как субъективное

гражданского права. Гражданское право. Учебник. В 2- т. // под
ред .Е.А Суханова. Т.1 с. 159 -160; Свердлык Г.А., Страунинг Э.Л.
Защита и самазащита гражданских прав: Учебник пособия. М.:
2002. С. 4.
357
химоя ва инчунин пешгирй ва тарбияи
хукуквайронкунандагон равона шудааст.
Предмети химоя дар доираи фаъолияти иктисодй ва
сохибкорй ХУКУК ва манфиатхои конунии вайроншуда ё зери
бахс карордодашудаи шахсоне ташкил медихад, ки чунин
фаъолиятро ба амал мебароранд. Ба фикри дигар олимон,
«химояи хукук» нисбат ба «мухофизати ХУКУК» мафхуми
махдудтар мебошад, чунки мафхуми дуюми мачмуи
чорахоеро дар бар мегирад, ки фаъолияти муътадили
татбики хукукхоро таъмин менамояд.1
Кайд кардан зарур аст, ки истилохи «манфиатхои
конунй» истилохи мустакили хукукй мебошад. Манфиат аз
хукуки субъективй фарк дорад.2 Химояи хукукхои
вайронкардашудаи субъективй инчунин химояи манфиатхои
бо он алокамандро низ дар бар мегирад.
Химояи хукук ва манфиатхои конунии сохибкорон ба
як катор кафолатхои конститутсионй асос ёфтаанд. Аз
чумла, хукуки хар як кас барои химояи хукук ва манфиатхои
конунй бо хамаи воситахои хукукии бо конун
манъкарданашуда, хукук ба химояи судй, баргардонидани
товони зарар ва гайра.
Конунгузории чорй тартиби нихоят
танзимкардашудаи шакл, воситахо ва тарзхои химояи
хукуки сохибкориро дар бар мегирад.
Тарзхои химояи хукук гуфта, чорахои мачбуркунии
бо конун пешбинишудаи хукуки моддй ва мурофиавиро
меноманд, ки тавассути онхо хукукхои вайронкардашуда
баркарор ва нисбати хукуквайронкунанда чорахои
таъсиррасонй татбик карда мешавад.
Мафхуми тарзхои химояи хукукхои субъективй дар
конун вучуд надорад, вале номгуи мушаххаси тарзхои химоя
нишон дода шудаанд (м. м. 12 - 16 КГ ЦТ). Хамаи ин
тарзхои химояи хукук ва манфиатхои конунй бешубха ба
доираи фаъолияти сохибкорй низ татбик карда мешавад.
Чунин тарзи химояи хукукхои гражданй, чун
баргардонидани товони зарар ва руёнидани ноустуворона

'Ниг.: Свердлык Г.А., Страднинг Э.Л Асари зикршуда. С.6 .

2Ниг.: Свердлык Г.А. Гражданско правовое способы сочетания
общественных, коллективных и личных интересов: Учебник
пособие. Свердловск, 1980. С. 35.
358
хдм ба сифати шакли чавобгарии молию пулй ва
ноустуворона бошад ба сифати воситаи таъмин намудани
ичрои ухдадорй низ баромад мекунанд.
Тарзхои химоя бо асосхои гуногун тасниф карда
мешаванд. Масалан, вобаста ба мазмуни харакатхои хукукй
онхоро ба тарзхои химояи хукуки моддй ва мурофиавй чудо
менамоянд.
Тарзхои химояи хукуки модциро ба:
пешгирикунанда; баркароркунанда ва чаримавй чудо
менамоянд.
Тарзхои химояи хукуки мурофиавй гуфта, амалй
намудани ваколатхои бо конун му карраркардашудаи
макомотхои юрисдиксониро меноманд, ки дар шакли
баровардани санадхо бо максади мукаррар намудан,
эътироф ё тасдик намудани хукук ва омилхои дорой
ахамияти хукукй ва инчунин баркарор намудани
манфиатхои конунии субъектхои муносибатхои хукукй
равона карда шудаанд.
Тарзхои мурофиавии химояи хукукро вобаста ба
максади онхо, хусусияти фаъолияти мурофиавй, санадхои
хокимияти ва шакли макомотхои юрисдиксионй тасниф
менамоянд. Масалан, вобаста ба максад, тарзхои
мурофиавии химояи хукукро бо харакатхо оиди эътирофи
хукук, мачбур намудан барои содир намудани ин ё он
харакат ва гайрахо чудо менамоянд.
Тарзи дигари химояи хукук ин худхимоя мебошад, ки
бо моддаи 14 КГ Ч,Т мукаррар карда шудааст. Таърифи ин
мафхум дар кодекс оварда нашудааст ва танхо мукаррар
карда шудааст, ки тарзхои худхимоя бояд ба
хукуквайронкунй баробар бошанд ва набояд аз доираи
харакатхое, ки барои химояи онхо заруранд, берун бароянд.
Шаклхои химоя гуфта, мачмуи чорабинихои
дохилии мурофикакардашудаи ташкилиеро меноманд, ки
барои химояи хукукхои субъективй ва мухофизати
манфиатхои конунй равона карда шудаанд.
Масъалаи таносуби тарз ва шаклх,ои химояи хукук
Дар адабиёти хукукй бахснок мебошад.1

Предпринимательское право РФ.М.: 2006. С. У51-953.

359
 Шаклхои химояи хукук ва манфиатхои конунии
сохибкоронро ба ду намуди асосй: судй ва гайрисудй чудо
мекунанд.

§ 2. Шакли судии химояи хукукхои сохибкорон.

Дар ХУДУДИ химояи судии ХУКУК ва манфиатхои

сохибкорон чунин макомотхои судиро чудо намудан мумкин
аст:
- суди Конститутсионии Чумхурии Точикистон;
- суди иктисодй;
- судхои умумй.
Суди Конститутсионии Чумхурии Точикисгон
хокимияти судиро мустакилона ба амал мебарорад ва
фаъолияти онро конуни Конститутсионии Чумхурии
Точикистон «Дар бораи Суди Конститутсионии Чумхурии
Точикистон» танзим менамояд.
Суди Конститутсионии Чумхурии Точикистон хукук
ва манфиатхои сохибкоронро низ химоя менамояд1.
Кайд кардан зарур аст, ки Суди Конститутсионй
танхо он парвандахоеро баррарсй менамояд, ки бо вайрон
шудани хукукхои конститутсионии сохибкорон алокаманд
мебошад. Суди Конститутсионй дар Чумхурии Точикистон
дар асоси КонУни конститутсионй «Дар бораи Суди
Конститутсионии Чумхурии Точикистон» аз соли 1995 бо
тагйироту иловахои солхои 1997, соли 1998, соли 2000, соли
2001, соли 2004, соли 2006 фаъолият менамояд.
Суди Конститутсионии Чумхурии Точикистон
парвандахоро оид ба конститутсияи Чумхурии Точикистон
мутобикат доштани:
а) конунхо, санадхои хукукии якчояи Мачлиси миллй
ва Мачлиси намояндагон, Мачлиси миллй, Мачлиси
намояндагон, Президент, Хукумат, Суди Олй, Суди Олии
иктисодй ва дигар макомоти давлатию чамъиятй,
карордодхои эътибори конуни пайдонакардаи Точикистон;
б) санадхои хукукии макомоти махаллии намояндагй
ва ичроияи хокимият, шартномахои аз тарафи вилоятхо,
нохияхо ва шахрхои Чумхури басташуда;

'Ниг.: Н одиров Ф .М . Хукук. Китоби дарсй. Д уш анбе. 2007. С.293-

295.
360
 в) шартномахои байни макомоти чумхуриявй ва
махаллии хокимият;
г) ваколатхои дигареро, ки Конститутсия ва конунхо
муайян кардаанд, халу фасл мекунад.
Суди Конститутсионии Нухурии Точикистон бахсхои
вобаста ба салохиятро:
а) байни макомоти чумхуриявии хокимияти давлатй;
б) байни макомоти чумхуриявй ва махаллии
хокимияти давлатй;
в) байни макомоти махаллии хокимияти давлатй ва
макомоти худудии худидоракунии махаллй халу фасл
мекунад.
Суди Конститутсионии Чумхурии Точикистон аз рун
шикоятхо оид ба вайронкунии ХУКУКУ озодихои
конститутсионии шахрвандон ва аз руи дархостхои судхо
конститутсионй будани конунхоеро, ки дар парвандаи
мушаххас татбик шудааст, ба тартибе, ки Конуни
Конститутсиони мукаррар кардааст, тафтиш менамояд1.
Кисмати асосии бахсхо бо иштироки сохибкорон аз
чониби Суди иктисодй баррасй карда мешаванд. Шакли
анъанавии мурочиат намудан ба суди иктисодй пешниход
намудани даъво оиди химояи хукук ва манфиатхои конунии
сохибкорон мебошад. Ба сифати воситаи химояи судй даъво
баромад мекунад, ки аз як тараф, талаби ба амал
баровардани адолати судй ва аз тарафи дигар, талаби
хукуки - моддй оиди ичро намудани ухдадорихои он
мебошад.
Суди иктисодй макомоти давлатие мебошад, ки
барои баррасии намудани бахсхои иктисодй байни
корхонахо, муассисахо, ташкилотхо ва шахрвандоне, ки
хамчун сохибкор ба кайд гирифта шудаанд, созмон дода
мешавад.
Суди иктисодй бахсхои иктисодиро дар он холате
баррарсй менамояд, ки аз чунин муносибатхо бармеоянд:

'Дар бораи ваколати Суди Конститутсиони Муфассал ниг.: Холиков К.Н.

Накши суди конститутсиони дар таъмини волоияти Конститутсияи
Чух,урии Точикистон. // Давлвт ва Хукук, 2007, №3. С. 2-4; Ислохоти
хукукй - судй дар Чухурии Точикистон ва такмили салохияти суди
конститутсионй. // Паеми ДМТ (мачалаи илмй), 2008. №2.
361
 а) байни ташкилотхо - шахсони хукукй ва
шахрвандони сохибкор;
б) байни ташкилотхо - шахсони хукукй ва
макомотхои давлатй;
в) байни шахрвандони сохибкор ва макомотхои
давлатй.
Мутобики конунгузорй муносибатхои иктисодй
гуфта, танхо муносибатхоеро, ки аз фаъолияти сохибкорй ба
вучуд меоянд, дар назар надошта, балки дигар
муносибатхои ба он алокамандро низ, аз чумла
муносибатхоеро, ки:
- хангоми таъсис, тачдид ва бархамдихии корхонахо;
- хангоми аз чониби макомотхои хокимияти давлатй
ва идоракунй ба амал баровардани ваколатхои
рохбарикунй, назорати фаъолияти сохибкорй ва дигар
функсияхои онхо;
-хангоми расонидани зарар ба объектхои табий ва
дигар объектхо;
- хангоми аз чониби сохибкорон суиистеъмол
намудани хукукхо ва нчро накардани ухдадорихо ба вучуд
меоянд, ташкил медихад.
Конунгузор инчунин хайати субъектии иштирокчиёни
муносибатхоеро, ки байни онхо бахсхои иктисодй ба вучуд
меоянд, муайян кардааст, яъне шахсони хукукй ва
шахрвандоне, ки фаъолияти сохибкориро ба амал
мебароранд.
Фаъолияти ('уди Олии иктисодй дар кишвари мо
мутобики конуни Конститутсионии Ч,умхурии Точикистон
«Дар бораи судхои Чумхурии Точикистон» аз 6 августа соли
2001 бо тагйироту иловахои солхои 2003, 2004, 2006 ва 2007
ба амал бароварда мешавад. Боби чоруми хамин конун ба
судхои иктисодй бахшида шудааст.
Суди Олии иктисодии Чумхурии Точикистон оид ба
хали бахсхои иктисодй ва парвандахои дигаре, ки аз тарафи
судхои иктисодй мавриди баррасй карор мегиранд, макоми
олии суди буда, дар шаклхои мурофиавие, ки конун
пешбинй кардааст, ба фаъолияти онхо назорати суди
мебарад ва оид ба масъалахои тачрибаи суди тавзехоти
дастурй медихад.
Суди Олии иктисодии Чумхурии Точикистон чунин
салохиятхоро дорад:
362
 хамчун зинаи якум парвандахоеро, ки ба судхои
иктисодй мансубанд, баррасй менамояд;
хамчун зинаи апеллятсионй парвандхоеро баррасй
менамояд, ки дар ин суд ва судхои поёнй дар зинаи якум
баррасй шудаанд;
аз руи холатхои нав ошкоршуда санадхои судии
кабулкардаи худро, ки эътибори конунй найдо кардаанд, аз
нав баррасй менамояд;
хамчун зинаи кассатсионй конунй будани санадхои
судиро оид ба парвандахое, ки судхои иктисодии Чумхурии
Точкистон дар зинаи якум ва Суди Олии иктисодии
Чумхурии Точикистон дар зинаи апеллятсионй баррасй
кардаанд, тафтиш менамояд;
ба тарики назорат парвандахоро аз руи эътироз
нисбати санадхои судии эътибори конунй пайдокардаи
судхои иктисодй баррасй мекунад;
дар бораи конститутсионй будани конунй татбикшуда
оиди парвандаи мушаххас ба Суди конститутсионии
Чумхурии Точикистон ХУКУК дорад мурочиат намояд;
тачрибаи аз тарафи судхои иктисодй татбик, намудани
Конунхо ва дигар санадхои меъёрии хукукиро, ки
муносибатхоро дар сохаи сохибкорй ва дигар фаъолияти
иктисодй танзим менамоянд, омухта, чамъбаст мекунад, оид
ба масъалахои тачрибаи суди тавзехоти дастурй медихад;
оид ба такмили конунхо ва дигар санадхои меъёрию
хукукй, ки муносибатхоро дар сохаи сохибкорй ва дигар
фаъолияти иктисодй танзим мекунад, таклифхо тахия
менамояд ва гайирахо.
Асосй чудо намудани ваколатхои судхои иктисодй ва
судхои умумиро доираи фаъолияти сохибкорй ташкил
медихад.
Бахсхои байни шахрвандони сохибкор ва инчунин
байни онхо ва шахсони хукукй дар он холатхое аз чониби
суди умумй баррасй карда мешаванд, ки агар ба фаъолияти
сохибкорй алокаманд набошанд1.

'Ниг.: Н одиров Ф .М . Хукук- Китоби дарсй. Душ анбе. 2007. С.293-

363
 Агар б ахс бо баамалбарории фаъолияти сохибкорй
алокаманд набошанд, пас аз чониби судхои умумй баррасй
карда мешавад.
Дар судхои умумй чунин бахсхои бо фаъолияти
сохибкорй алокаманд халу фасл карда мешаванд:
- бахсхо оиди баркарор намудани хукукхо аз руи
когазхои киматнокй гумшудаи манзуршаванда ва ордерй;
- аризаи шахрвандон ва ташкилотхо аз болои
харакатхо ва карорхои гайриконунии макомотхои
идоракунии давлатй ва шахсони мансабдори онхо хангоми
вайрон намудани хукук ва озодихои сохибкорон.
Инчунин бахсхои оилавй, мехнатй, гражданй ва
маъмурие, ки ба фаъолияти сохибкорй алокаманд нестанд,
аз чониби судхои умумй халу фасл карда мешаванд.

§ 3. Ш аклхои гайрисудии химояи хукукхри сохибкорон.

Чунин шаклхои гайрисудии : химояи хукук ва

манфиатхои сохибкоронро чудо намудан мумкин аст:
- Химояи нотариалй;
- химояи хакамй;
- химояи то судй.
Нотариат хукук ва манфиатхои конунии шахрвандон
ва шахсони хукукиро бо рохи ба амал баровардани
харакатхои муайян аз номи давлат таъмин менамояд.
Предмети фаъолияти нотариатро корхои бебахс
ташкил медиханд. Ин аз хусусияти махсуси усулхои хал
намудани масъалахои ваколати нотариат дарак медихад.
Нотариус фаъолияти худро дар асоси принсипи якка
ба амал мебарорад, яъне омилхои хукукиро дар асоси
далелхои хаттй мукаррар менамояд1.
Химояи хукук ва манфиатхои конунии сохибкор аз
чониби нотариат дар чунин шакл ба амал бароварда
мешаванд:
а) тасдик ва мустахкам намудани хукукхои гражда
бо максади пешгири намудани имконияти дар оянда вайрон

‘Ниг.: Н одиров Ф .М . Хукук. Китоби дарси. Душ анбе. 2007. С .296-

298.

364
намудани онхо (тасдик; намудани хукукхои бебахс, тасдик,
намудани хуччатхо ва гайра);
б) бо рохи химоя намудани хукуки аллака
вайронгардида.
Идорахои нотариалии давлатй амалиёти зерини
нотариалиро ба чо меоваранд:
1) ахдхо (шартномахо, васиятномахо, ваколатномахо
ва дигар ахдхо)-ро тасдик мекунанд;
2) барои мухофизати амволи меросй чорахо ^ебинанд;
3) дар бораи хукук ба мерос шаходатномахо медиханд;
4) дар бораи хукуки моликият ба як хиссаи- амволи
умумии зану шавхар шаходатномахо медиханд;
5) аз тасарруф сокит кардани хавлии истикоматй ва
дигар амволро манъ мекунанд ва ичозат медиханд;
6) дурустии нусхахои хуччатхо ва иктибосхои аз онхо
гирифташударо тасдик менамоянд;
7) аслияти имзохои дар хуччатхо бударо тасдик
мекунанд;
8) дурустии тарчимаи хуччатхоро аз як забон ба забони
дигар тасдик мекунанд;
9) вакти нишон додани хуччатхоро тасдик мекунанд;
10) маблагхои нулй ва когазхои киматнокро ба амонат
(депозит) кабул мекунанд;
11) номахои ичроия навишта медиханд;
12) эътирозхои оид ба векселхоро тартиб медиханд;
13) чекхоро барои пардохт, нишон медиханд ва ба
чекхо дода нашудани пулро тасдик менамоянд;
14) хуччатхоро барои махфуз доштан кабул мекунанд;
15) дар бораи хукуки моликият шаходатномахо
медиханд ва гайирахо (м. 21 Конуни ЧТ «Дар бораи
нотариата давлатй» аз 15 майи соли 1997 бо тагйироту
илрвахои соли 2003).
Конунгузорй имконияти баррасй намудани бахсхои
иктисодиро, бо иштироки сохибкорон, аз чониби суди
хакамй, яъне суди махсусе мебошад, ки бахси байни
тарафхоро дар асосй розигии истисноии хардуи онхо
баррасй менамояд.
Ба баррасии суди хакамй бахсхои ба вучуд омада ва
бахсхое, ки дар оянда ба вучуд меоянд пешниход карда
мешаванд. Х,амзамон созишнома дар бораи пешниход
намудани кор ба суди хакамй ё хамаи бахсхо ё ин, ки номгуи
муайяни онхоро дар бар мегирад. Вобаста ба ин чунин
судхои хакамиро чудо менамоянд:
- судхои хакамие, ки барои баррасй намудани бахси
мушаххас таъсис дода мешаванд;
- судхои хакамии доимоамалкунанда.1
Дар замони имруза дар адабиётхои хукукй масъалаи
хифзи хукук, ва манфиатхои конунии сохибкорй тавассути
Арбитражи байналхалкии тичоатй гузошта шудааст2.
Дар замони начандон дури гузашта шарти асосии
мурочиат намудан ба суди иктисодй риоя намудани
тартиботи то судии бахсхои иктисодй вучуд дошт. Бинобар
ин тарафхо тартиби иддаоии хал намудани бахсхоро бояд
татбик менамуданд.
Дар замони имруза чунин тартиб хам бо конун ва хам
бо шартнома мукаррар шуданаш мумкин аст.
Мутаассифона, санади ягонаи хукукие, ки чунин тартиботро
мукаррар мекарда бошад вучуд надорад, гарчанде, ки дар
санадхои алохидаи сохавй вучуд дорад.
Васеъ гардидани накши шартнома дар танзимнамоии
муносибатхои хукукй ва чой додани шарт дар бораи
тартиботи то судии халу фасли бахсхои иктисодй боиси
вучуд доштани тартиботи номбаршуда гардида аст.

'Мафассал ниг.: Танзими хукукии фаъолияти судхои хакамй дар Ч

Т. Душанбе, 2004.
2Ниг.: Шонасридинов Н. Асосхои хукукии фаъолияти Арбитражи
байналхалкии тичоратй. Душанбе: «Сино». 2007.С.7-20.
366
 ФАСЛИ 3
Ч И Н О Я Т Х О И ик т и с о д и

БОБИ 20
Н А М У ДХ О И АЛОХИДАИ ЧИ Н О ЯТХО И И К ТИ СО ДИ

§ 1. Монеъ шудан ба фаъолияти конунии сохибкорй

Радди гайриконунии бакайдгирии сохибкории

инфиродй, корхона ё корхонаи тичоратй ё саркашй аз
бакайдгирии онхо, радди гайриконунии додани ичозати
махсус (лицензия) барои татбики фаъолияти муайян ё
саркашй аз додани чунин ичозатнома, гайриконунй махдуд
сохтани хукук ва манфиатхои сохибкории инфиродй ё
корхона ё корхонаи тичоратй, хамчунин дахолати
гайриконунй ба фаъолияти онхо, ки аз чониби шахси
мансабдор бо суиистифодаи макоми хизмати содир шудааст,

бо чарима ба андозаи аз дусад то панчсад

нишондиханда барои хисобхо ё махрум кардан аз хукуки
ишголи мансабхои муайян ё машгул шудан бо фаъолияти
муайян ба мухлати то се сол бо чарима ба андозаи то сесад
нишондиханда барои хисобхо чазо дода мешавад.
Хамин кирдор, агар:
а) бо риоя накардани карори эътибори конунй
пайдокардаи суд;
б) ба микдори калон расонидани зарар содир шуда
бошад, бо чарима ба андозаи аз панчсад то як хазор
нишондиханда барои хисобот бо махрум кардан аз хукуки
ишголи мансабхои муайян ё машгул шудан ба фаъолияти
муайян ба мухлти то панч сол ё махрум сохтан аз озодй бо
мухлати то се сол чазо дода мешавад. (м.258 КЧ)
Мувофики моддаи 12 Конститутсияи ЧУм*УРии
Точикистон дар Точикистон фаъолияти озоди иктисодй ва
сохибкорй ичозат дода шудааст. Хукуку манфиатхои
конунии сохибкорони инфиродй дар сохаи фаъолияти
сохибкорй бо Конститутсия, Кодекси гражданй ва Кодекси

367
андози ЦТ мукаррар карда шудаанд1. Конуни чиноятй
хифзи баробарии хамаи намудхои фаъолияти сохибкориро
аз суиистифодаи мансаб аз чониби шахсони мансабдор, ки
хангоми амалй намудани ваколатхо оиди ичозатдихй,
назоратй ва дигар функсияхои танзимнамоии фаъолияти
сохибкорй бармеоянд, кафолат медихад (аз чумла, оиди
кабули карор, ба амал баровардани тафтиш, гузоштани
ухдадорй, додани ичозат-номаи махсус (литсензия), назорат
аз болои риояи коидахои савдо, расонидани хизмат,
фаъолияти истехсолй, андозбандй ва хоказо).
Азбаски ин чиноят дар сохаи фаъолияти иктисодй
(сохибкорй) содир мешавад, бинобар ин, новобаста аз он ки
субъекти чиноят шахси мансабдор мебошад, ин модда дар
боби мазкур пешбинй шудааст. Яъне, чинояти мазкур
намуди махсуси суиистифода аз ваколати мансабй (м. 314
КЧ,) ба хисоб рафта, дар холати содир намудани чунин
кирдор, он танхо бо м. 258 КЧ бандубаст карда мешавад. .
Фаъолияти сохибкорй хама гуна фаъолиятест, ки
сарфи назар аз натичааш барои ба даст овардани фонда ё
даромад равона шудааст.
Мувофики моддаи 15 Кодекси андоз фаъолияти
марбут ба хариду фуруш ё супоридани амвол ё ичораи амвол
дар холати риоя кардани акаллан яке аз шартхои зерин
фаъолияти сохибкорй ба хисоб меравад, агар:
а) чунин фаъолият мунтазам сурат гирифта, он барои
шахсе, ки муомилоти зикргардидаро ичро менамояд,
фаъолияти мукаррарй бошад;
б) молхои (корхои, хизмати) истехсолнамудаи
(ичрокардаи, расонидаи) фурушанда пешниход карда
мешаванд;
в) Чунин амалиёт дар доираи фаъолияти савдо, савдою
миёнаравй (аз чумла дилерй) ё фаъолияти миёнаравй анчом
дода мешавад.

'Ниг.: Нодиров Ф .М . Хукук. Китоби дарси. Душ анбе. 2007. С .307-

310.

368
 Ба хдйси чабрдидагони ин чиноят сохибкори
инфиродй, корхона ва корхонаи тичоратй баромад
мекунанд1.
Сохибкори инфиродй шахси вокей, резидент ё
гайрирезидент хдсобида мешавад, агар он бе таъсиси шахси
хукукй, аз номи худ, тахти таваккал ва масъулияти амволии
худ ба фаъолияти сохибкорй машгул шавад.
Корхона ташкилотхое ба хисоб мераванд, ки
фаъолияти сохибкориро анчом медихад ё барои чунин
фаъолият таъсис шудааст:
а) шахсони хукукй, вохидхои махсуси таъсисдодаи
онхо,' ки мутобики конунгузории Чумхурии Точикистон
ташкил шуда, дорой тавозун ё сметай мустакил мебошанд;
б) ширкатхо, фирмахо ва дигар сохторхои шабехи
онхо, ки мутобики конунгузории давлатхои хоричй ташкил
шудаанд.
Ташкилотхои тичоратй шахсони хукукие ба хисоб
мераванд, ки максади фаъолияти онхо гирифтани фоида ё
даромаде мебошад, ки он байни иштирокчиён (муассисон)
таксим карда мешавад.
Тарафи объективии чинояти мазкур аз харакат ё
бехаракатихои алтернативй иборат аст.
Радди гайриконунии бакайдгирии сохибкории
инфиродй ё корхона ё корхонаи тичоратй. Асос ва тартиби
бакайдгирии фаъолияти сохибкориро конунгузории чорй
мукаррар менамояд, аз чумла, конуни Чумхурии Точикистон
«Дар бораи бакайдгирии давлатии шахсони хукукй» (22-юми
апрели с.2003), ки он муносибатхоеро, ки дар натичаи
бакайдгирии давлатии шахси хукукй хангоми таъсисдихй, аз
нав ташкилдихй ва бархамдихии онхо, ворид намудани
тагйироту иловахо ба хуччатхои таъсисии онхо, пешбурди
фехристи ягонаи давлатии шахсони хукукй ва кайди
бахисобгирии намояндагихо ва филиалхои шахсони хукукй
ба миён меоянд, танзим менамояд.
Харакати мазкур дар он ифода мегардад, ки
новобаста аз риоя шудани тартиби бо конун нешбинишудаи
таъсис аз чониби сохибкорй инфиродй ё корхонахо шахси

'Ниг.: Н одиров Ф.М . Хукук. Китоби дарсй. Душанбе. 2007. С.307-

310.

369
мансабдори дахлдор бе асосхои конунй дар бораи рад
кардани бакайдгирии онхо карор мебарорад.
Саркашй аз бакайдгирй - дар бехаракатии шахси
мансабдор ифода мегардад, яъне, шахси мансабдори
дахлдор вазифахои худро оид ба бакайдгирии сохибкорони
инфиродй ва корхонахо дар мухлати мукаррарнамудаи
конун бе асосхои узурнок ичро намекунад, хол он ки, аз
чониби чабрдида асос ва тартиби огоз намудани фаъолияти
сохибкорй пурра риоя гардида буд.
Радди гайриконунии додани ичозати махсус
(литсензия) барои татбики фаъолияти муайян. Асос ва
тартиби ичозатдихии намудхои алохидаи фаъолияти
сохибкориро конунгузории чорй мукаррар менамояд, ки дар
боби сеюм тавсиф дода будем.
Харакати мазкур дар он ифода мегардад, ки новобаста
аз риояи тартиби бо конун мукарраршудаи кайди давлатии
сохибкорй инфиродй ё корхона, шахси мансабдори дахлдор
бе асосхои конунй карор дар бораи рад намудани чунин
ичозати махсусро мебарорад.
Саркашй аз додани ичозатнома дар бехаракатии
шахси мансабдор ифода мегардад, ки дар он шахси
мансабдори дахлдор вазифахои худро оид ба додани
ичозатнома (литсензия) дар мухлатхои бо конун
мукарраршуда, бе асосхои узурнок ичро намекунад, хол он
ки, аз чониби чабрдида асос ва тартиби гирифтани чунин
ичозатнома риоя карда шудааст.
Гайриконунй махдуд намудани хукук ва манфиатхои
сохибкорони инфиродй ё корхона ва ё корхонаи тичоратй
дар махдуд намудани кобилияти амалкунии сохибкорй
инфиродй ё кобилияти хукукдории ташкилоти тичоратй
инъикос меёбад. Харакатхои мазкур дар манъи бастани ягон
намуди шартнома барои расонидани хизмат ё ичро
намудани кор, инчунин, пешкаш намудани шартхои иловагй
хангоми бастани шартнома, дахолат ба фаъолияти
истехсолй идоракунй, мисол, бо рохи ичборан таъин
намудани шахси мушаххас ба мансаби муайян, ифода
мегардад.
Дахолати гайриконунй ба фаъолияти сохибкории
инфиродй ва ташкилотхои тичоратй - ин хар гуна
харакатхое мебошанд, ки барои махдуд н а м у д а н и
имкониятхои фаъолияти сохибкорони инфиродй ва
370
корхонахо равона карда шудаанд (мисол, гайриконунй
ташкил ва гузаронидани мачлиси сахомон, гайриконунй
талаб кардани хуччатхои гуногун ва воситахои моддие, ки
фаъолияти сохибкорони инфиродй ва корхонахоро таъмин
мекунанд, мамоният кардан ба истифодаи бино, китъаи
замин, ки сохибкорони инфиродй ва корхонахо ба он хукук
доранд, гузаронидани тафтишоти иловагй ва гайра).
Суиистифодаи макоми хизматй дар он ифода
мегардад, ки шахси мансабдор харакатхоеро, ки ба ваколати
у дохил мебошанд, гайриконунй ба амал бароварда, онхоро
бо манфиатхои хизматй ё давлатй асоснок намуда, аз
макоми хизматии худ истифода бурда, имтиёзхои мавчударо
аз байн мебарад, ичозатномаро катъ менамояд ё ба дигар
окибатхои ногувори хукукй меоварад.
Чиноят аз лахзаи содир намудани харакатхои дар
диспозитсияи моддаи мазкур номбаршуда, хотимаёфта
хисоб мешавад.
Тарафи субъективии чиноят - касди бевосита
мебошад. Гунахкор мефахмад, ки харакат ё бехаракатии у ба
фаъолияти сохибкории конунй мамониат мерасонад ва онро
мехохад.
Субъекти ин чиноят субъекти махсус мебошад - ба
сифати он на хар як шахси мансабдор, балки он шахсони
мансабдоре баромад мекунанд, ки сохиби ваколатхои махсус
дар бахши бакайдгирии фаъолияти сохибкорони инфиродй
ва корхонахо, додани ичозатнома ва гайрахо мебошанд.
Натичаи содир намудани ин чиноят зарар ба микдори калон
мебошад. Зарар ба микдори калон чунин зарарест, ки аз
андозаи нишондиханда барои хисобхо як хазор маротиба
зиёд бошад. Зарари ба манфиати шахрвандон расонида шуда
бошад, мувофики кисми 3 эзохи моддаи 260 КЧ зарар дар он
вакт ба микдори калон эътироф карда мешавад, ки агар он
аз андозаи нишондиханда барои хисобхо панчсад маротиба
зиёд бошад. Зарари расонидашуда бояд дар алокаи сабабй
бо монеъ шудан ба фаъолияти конунии сохибкори карор
дошта бошад.
§ 2. Сохибкории гайриконунй

Татбики фаъолияти сохибкорй бидуни бакайдгирй ё

бидуни ичозатномаи махсус (лицензия) дар холатхое, ки
чУнин ичозат (лицензия) хатмй мебошад, ё бо вайрон
371
кардани шартхои ичозатдихй инчунин машгул шудан ба
намудхои манъшудаи фаъолияти сохибкорй, ки бо ба даст
овардани даромад ба микдори калон ё расонидани зарар ба
микдори калон ба манфиати шахрвандон, ташкилотхои
тичоратй ё гайритичоратй ё ба давлат содир шудааст,-
бо чарима ба андозаи аз панчсад то як хазор
нишондиханда барои хисобхо ё махрум сохтан аз озодй ба
мухлати то се сол чазо дода мешавад.
Хамин кирдор, агар:
а) аз чониби гурухи муташаккил:
б) бо ба даст овардани даромад ба микдори махсусан
калон;
в) аз чониби шахси каблан барои Сохибкории
гайриконунй ё фаъолияти гайриконунии бонкй судшуда
содир шуда бошад, -
бо чарима ба андозаи аз як то ду хазор
нишондиханда барои хисобхо ё бо махрум сохтан аз озодй
ба мухлати аз ду то панч сол нишондиханда барои хисобхо
чазо дода мешавад. (м.259 КЧ).
Сохибкории гайриконунй барои гирифтани даромади
беназорат имконият фарохам оварда, манфиатхои давлат,
пеш аз хама манфиатхои молиявии он ва инчунин тартиби
мукарраргардидаи машгул шудан ба фаъолияти
сохибкориро халалдор месозад.
Ба фаъолияти сохибкорй метавонанд шахрвандон ва
шахсони хукукй (ташкилотхои тичоратй ва гайритичоратй),
ки ба кайд гирифта шудаанд, машгул бошанд. Чунин
фаъолият метавонад хангоми расонидани хизмат дар сохаи
тиб, хукук, иттилоот, наклиёт, аудит, алока, туризм ва гайра
амалй гардад.
Фаъолияте, ки аз руи мазмуни худ гайриконунй аст,
масалан, фохишагй, на ба кайд гирифта мешавад ва на
сохибкорй аст. Ч д в о б г а р й барои ба амал баровардани чунин
фаъолият бо конунгузории маъмурй пешбинй шудааст1.
Амалй гардонидани фаъолияти сохибкорй бояд
хатман ба кайд гирифта шавад. Пешбурди намудхои
алохидаи чунин фаъолият танхо дар асоси ичозатномаи

1Ниг.: Н одиров Ф .М . Хукук. Китоби дарси. Душ анбе. 2007. С.311-

319.
махсус (лигсензия) мумкин аст. Ба амал баровардани
фаъоляти сахибкорй бе бакайдгирии давлатй, ё ин ки бе
ичозатномаи махсус (литсензия) гайриконунй хисобида
мешавад ва хангоми чой доштани аломатхои дар моддаи 259
КЧ, ЧТ пешбинишуда, чиноят эътироф карда мешавад.
Тарафи объективии сохибкории гайриконунй дар
содир намудани, харакатахои зерин ифода меёбад:
а) ба амал баровардани фаъолияти сохибк
бидуни бакайдгирй;
б) ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй бидуни
ичозатномаи махсус дар сурати хатмй будани чунин
ичозатнома;
в) ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй бо
вайрон кардани шартхои ичозатдихй;
г) машгул шудан ба намудхои манъшудаи фаъолияти
сохибкорй.
Ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй бидуни
бакайдгирй. Ин харакат дар он холате чой дорад, ки агар
шахе чунин фаъолиятро бе сохиб шудан ба макоми сохибкор
анчом дихад. Макоми сохибкорй бошад, танхо бо рохи
бакайдгирии давлатй ба даст оварда мешавад. Бидуни
бакайдгирй ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй дар
холатхое чой дорад, ки агар шахе:
а) бе ба даст овардани макоми сохибкор ба чунин
фаъолият машгул шавад;
б) то кабул шудани карор оид ба бакайдгирии
давлатии фаъолияти сохибкорй ба он машгул шавад;
в) бо вучуди он, ки барои бакайдгирии давлатй
раднома гирифтааст, лекин у фаъолияти сохибкориашро
огоз мекунад (банди 5 карори Пленуми Суди Олии ЧТ аз 25-
уми июни соли 2004).
Тартиби бакайдгирии давлатии сохибкорони
инфиродй ва шахсони хукукй новобаста аз шакли
моликияташон дар КГ ЧТ ва Конуни ЧТ «Дар бораи
бакайдгирии давлатии шахсони хукукй» ва сохибкори
инфиродй муайян карда шудааст. Масалан, бакайдгирии
Давлатии шахсони хукукй дар худуди ЧТ аз тарафи
макомоти андоз анчом дода мешавад.
Шахрвандон метавонанд аз лахзаи бакайдгирии
Давлатй бидуни таъсиси шахси хукукй ба фаъолияти
сохибкорй машгул шаванд. Ба шахрвандон патент ё
373
шаходатнома дар бораи машгул шудан ба фаъолияти
сохибкорй дода мешавад. Патент то огоз намудани
фаъолияти сохибкорй ва пардохтй бочи давлатй дода
мешавад. Агар сохибкорй инфиродй якчанд намуди
фаъолиятро ба амал барорад, он гох У вазифадор аст, ки
нисбати хар яки онхо патента алохида ба даст орад (карори
Хукумати Ч.Т аз 10-уми майи соли 2000, № 216 «Дар бораи
тартиби гирифтани патент аз чониби шахрвандоне, ки
фаъолияти сохибкориро бидуни таъсиси шахси хукукй ба
амал мебароранд» (дар тахрири карори Хукумати Чумхурии
Точикистон аз 06 - уми июни соли 2003, тахти раками 250).
Дар хама холат бакайдгирии давлатй барои пешбурди
фаъолияти сохибкории шахрвандон хатмй намебошад.
Чунин холатхо дар кисми 4 моддаи 24 КГ ЧТ оварда
шудаанд ва ин масъала низ дар боби сеюми китоб тавзех
дода шудааст.
Рад намудани бакайдгирии давлатй бо асосхои риоя
накардани талаботи конунгузорй оид ба тартиби таъсиси
шахси хукукй, номутобикатии хуччатхои пешниходкардаи
онхо ба конунгузории чорй, дар холате ки агар айнан бо
хамин ном дар худуди кишвар дигар шахси хукукй ба кайд
гирифта шуда бошад, сурат мегирад. Асосхо барои рад
кардани бакайдгирии давлатии шахси хукукй дар хулосаи
санчиши хукукй нишон дода мешаванд. Рад кардани
бакайдгирии давлатии шахси хукукй бо бахонаи мувофики
максад набудани таъсиси он манъ аст.
Ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй бидуни
ичозатномаи махсус дар сурате, ки чунин ичозатнома хатмй
мебошад. Барои машгул шудан ба баъзе намудхои
фаъолияти сохибкорй гайр аз бакайдгирии хатмии он,
доштани ичозатномаи махсус зарур мебошад. Бинобар ин
доштани шаходатнома дар бораи бакайдгирии давлатй (ё
патент) барои огози намудхои алохидаи фаъолият, ки шахе
танхо баъди гирифтани ичозатнома (литсензия) мумкин аст,
асос шуда наметавонад.
Фаъолияти сохибкорй бе ичозатнома дар холатхои
зерин чой дорад:
а) агар ичозатнома гирифта нашуда бошад, я
шахе ба макомоти ичозатномадиханда барои гирифтани
ичозатнома мурочиат накарда ба фаъолияти д а х л д о р
машгул мешавад, ки он ичозатномаро талаб менамояд, ё ин
374
ки шахе барои гирифтани ичозатнома ба макомоти
ичозатномадиханда мурочиат мекунад, лекин то кабул
гардидани карор оиди он, ба фаъолияти дахлдор машгул
мешавад;
б) агар додани ичозатнома рад карда шуда бошад;
в) агар амалй ичозатнома аз чониби макомоти
ичозатномадиханда боздошта шуда бошад;
г) агар ичозатнома аз чониби макомоти
ичозатномадиханда ё бо халномаи суд аз эътибор сокит
карда шуда бошад;
д) агар мухлати амалй ичозатнома гузашта бошад;
е) агар чандин намудхои фаъолият ба амал бароварда
шавад, дар холе, ки танхо ба яке аз онхо ичозатнома дода
шуда бошад;
ж) агар фаъолият бо ичозатномаи ба дигар шахе ё
ташкилот тааллукдошта, амалй гардида бошад (банди 7
карори Пленуми Суди Олии ЧТ).
Конуни ЧТ «Дар бораи ичозатномадихй ба баъзе
намудхои фаъолият» номгуи фаъолиятхоеро, ки барои амалй
намудани онхо ичозатнома зарур аст, ба ду навъ чудо
кардааст:
а) номгуи оддии чунин фаъолиятхо;
б) номгуи махсуси чунин фаъолиятхо.
Ба гурухи якум, масалан, чунин намудхои фаъолият,
аз кабили истехсол, таъмир ва фуруши аслиха ва техникаи
харбй, коркард ва истехсоли лавозимоти харбй, фуруши
нафгу газ ва махсулоти коркарди онхо, корхои сохтмону
ваелкунй (ба гайр аз сохтмони хавлихои шахсй), фаъолияти
фармасевтй (дорусозй), фаъолияти хусусии тиббй,
мусофиркашонй бо наклиёти хавой, боркашонй бо наклиёти
Хавой, мусофир-кашонй бо наклиёти автомобилие, ки барои
кашонидани зиёда аз хашт одам мучаххаз гардонида
шудааст (ба истиснои холатхое, ки барои эхтиёчоти худи
шахси хукукй ё сохибкори инфиродй ба чо оварда шавад),
мусофиркашонии тичоратй бо наклиёти сабукрави автомо-
билй, боркашонии тичоратй бо наклиёти автомобилие, ки
тавоноии борбардориаш зиёда аз якуним тонна аст (ба
истиснои холатхое, ки ин кор барои эхтиёчоти худи шахси
-УКукй ё сохибкори инфиродй ба чо оварда шавад),
Фаъолияти туристй, истехсоли махсулоти тамоку,
Расонидани ёрии хукукии пулакй, фаъолияти истехсол ва
375
таъмири телевизиону радио ва истехсоли махсулоти
аудиовизуалй, фаъолияти реклама ва гайра дохил мешаванд.
Ба гурухи дуюм (намудхои махсуси фаъолият) дохил
мешаванд: фаъолияти ташкилотхои кредита (аз чумла,
ташкилотхои гайрибонкй); фаъолияти сохаи истехсол ва
муомилоти сгдарти этилй, машрубот ва махсулоти спиртдор,
фаъолият дар сохаи алокаи баркй, фаъолият дар сохаи бир­
жа, фаъолияти сугуртаи хусусй, фаъолияти иштирокчиёни
касбии бозори когазхои киматнок, мусофиркашонй ва
боркашонии байналмилалии автомобилй, истифодаи
сарватхои табий, аз чумла, сарватхои зерзамин, сармояи
чангал, объектхои олами хайвонот, наботот ва гайра.
Намуди фаъолияти ичозатномадодашаванда танхо аз
Чониби шахси хукукй ё сохибкорй инфиродие, ки
ичозатнома гирифтааст, метавон амалй гардонида мешавад.
Барои гирифтани ичозатнома чунин хуччатхо зеринро
пешниход карда мешаванд:
- ариза дар бораи додани ичозатнома: а) барои шахси
хукуки - ном ва шакли ташкилию хукукии корхона, сурогаи
хукукй, раками суратхисоб ва шуъбаи бонк; нусхаи
хуччатхои таъсисй ва нусхаи шаходатномаи кайди давлатии
довталаби ичозатнома ба сифати шахси хукукй; б) барои
сохибкорй инфиродй - ному насаб, чойи истикомат ва
маълумот, хуччате, ки шахсияти уро тасдик менамояд;
нусхаи шаходатномаи кайди давлатии шахрванд ба сифати
сохибкорй инфиродй;
- нусхаи шаходатномаи ба кайд гирифтани довталаби
ичозатнома дар макомоти андоз;
- хуччате, ки пардохтй арзиши ичозатномаро чихати
баррасй шудани аризаи довталаби ичозатнома тасдик
мекунад;
- маълумот дар бораи дарачаи ихтисоси кормандони
довталаби ичозатнома. ч ;
Ба гайр аз хуччатхои мазкур дар низомнома «Дар
бораи хусусиятхои ичозатномадихй ба баъзе намудхои
фаъолият» пешниход гардидани хуччатхои дигаре, ки
мавчуд будани онхо барои ба амалбарории намуди
мушаххаси фаъолият зарур аст, пешбинй шуда метавонанд.

376
Аз довталаби ичозатнома пешниходи хуччатхоеро, ки дар
конун пешбинй нашудаанд, талаб кардан мумкин нест1.
Макоми ичозатномадиханда карор дар бораи додан
ё надодани ичозатномаро дар мухлати на зиёда аз 30 рузи
ворид гардидани аризаи довталаби ичозатнома бо тамоми
хуччатхои лозима кабул мекунад. Мухлати нисбатан
кутохтари кабули карор дар бораи додан ё надодани
ичозатнома бо низомнома «Дар бораи хусусиятхои
ичозатномадихй ба баъзе намудхои фаъолият» мукаррар
карда мешавад. Макоми ичозатнома-диханда ухдадор аст,
ки довталаби ичозатномаро аз кабули карор дар бораи
додан ё надодани ичозатнома дар мухлати мазкур дар шакли
хаттй огох намояд.
Асосхои надодани ичозатнома инхо мебошанд:
а) агар хуччатхои пешниходкардаи довталаби
ичозатнома дорой маълумоти нодуруст ё галат бошанд;
б) агар объектхои мутааллики довталаби ичозатнома
ё истифодаменамудаи у ба шарту талаботи ичозатнома
мувофик набошанд.
Хачми махсулоте (кору хизматрасоние), ки
довталаби ичозатнома истехсол мекунад (бачо меоварад) ё
истехсолашро (бачо оварданашро) ба накша гирифтааст,
барои надодани ичозатнома асос шуда наметавонад.
Ба амал баровардани фаъолияти сохибкорй бо
вайрон кардани шартхои ичозатномадихй. Шарту талаботи
ичозатномадихй - мачмуи шарту талаботе, ки бо низомнома
«Дар бораи хусусиятхои ичозатномадихй ба баъзе намудхои
фаъолият» мукаррар шудаанд ва ичрояшон барои
ичозатномадор хатмист.
Чиноят дар шаклхои зерин содир мешавад:
а) дар амалй гардидани фаъолияти дар ичозатнома
нишондодашуда, вале бо вайрон намудани тартиб ва
шартхои амалинамудани он, масалан, бе сертификата
муносиб ва ё бе маркахои бочи аксизй;
б) дар машгул шудан ба сохибкорй на дар махал ва
Чойи, ичозатдодашуда, масалан, фуруши машруботхои

'Ниг.: Нодиров Ф.М. Хукук. Китоби дарсй. Душанбе. 2007. С.311-

319.

377
алкоголй дар муассисахои бачагона, таълимй, маданй ва дар
худудхои хамшафати онхо;
в) дар машгул шудан ба сохибкорй на дар даври дар
ичозатнома дарчшуда;
г) дар машгул шудан ба сохибкорй бе тачхизот ва ё
техникаи муносиб, масалан, бе тачхизоти санитарй ё
зиддисухтор, бе дастгохи кассавй ва ё асбобхои вазнченкунй.
Машгул шудан ба намудхои манъшудаи фаъолияти
сохибкорй. Ин чунин маъно дорад, ки:
а) шахе он фаъолеятеро амалй мегардонад, ки
нисбати вай манъи бевосита вучуд дорад, ки он дар санади
конунгузорй нишон дода шудааст, масалан:
- барои истехсол кардани машрубот истифода
кардани спирти этилие, ки аз ашёи хоми гайриозукавй
истехсол шудааст;
- фуруши чаканаи спирти этилй;
- фурухтани спирти этилй ба ташкилотхое, ки барои
харидани он сахмия (квота) надоранд ё худ зиёда аз сахмия
(квота) фурухтани он;
- фуруши машруботи иллатноке, ки дар таркибашон
омехтахон зиёди зарарнок доранд;
- фиристодани машрубот дар зарфхое, ки ба талаботи
хуччати меъёрию техникй мувофикат намекунанд;
- реклама кардани машруботи ба талабхои конун
номувофик ва гайра.
б) аз чониби шахе амалй намудани танхо он навъи
фаъолият, ки ба доираи муайяни субъектхо ичозат дода
шудааст. Масалан, мувофики карори Хукумати Ч,Т аз 16-уми
декабри соли 1997, № 514 хукуки машгул шудан бо фаъолият
оид ба чамъоварии порахо аз алюминий танхо ба заводи
алюминии точик дода шудааст.
Ч,авобгарии чиноятй барои харакатхои дар боло
номбаршуда танхо дар холати руй додани окибатхои зерин
ба миён меояд:
а) ба даст овардани даромад ба микдори калон;
б) расонидани зарар ба микдори калон ба манфиати
шахрвандон, ташкилотхои тичоратй, гайритичоратй ва
давлат.
Зарари дар диспозитсияи моддаи мазкур
пешбинишударо конунгузор вобаста аз чабрдидагон ба ду

378
намуд чудо кардааст, ки ба вучуд омадани чазои чиноятй
гуногунро сабаб мегарданд:
а) зарар ба микдори калон ба манфиати шахрвандон -
агар он аз андозаи нишондиханда барои хисобхо панчсад
маротиба зиёд бошад (к.З эзохи м.260 КЧ,.);
б) зарар ба микдори калон ба манфиати ташкилотхои
тичоратй ё гайритичоратй ва ё давлат - агар он аз андозаи
нишондиханда барои хисобхо як хазор маротиба зиёд бошад
(к 1 эзохи м. 260 КЧ )-
Дар холати муайян намудани микдори зарар бояд
хам зарари вокей ва хам фоидаи аздастрафта ба назар
гирифта шавад. Х,ангоми ба амал баровардани фаъолияти
сохибкории гайриконунй зарар дар шакли дар хачми пурра
нагирифтани даромад (фоидаи аз дастрафта) расонида
мешавад. Фоидаи аздастрафта он маблаге мебошад, ки дар
натичаи напардохтани боч хангоми бакайдгирии давлатии
сохибкорй ва напардохтани боч чихати додани ичозатномаи
махсус ва гайра, ба миён омадааст. Дар ин маврид, давлат аз
чунин фоида махрум мешавад, ки он мебоист ба бучет дохил
мешуд. Инчунин, зери мафхуми зарар харочотхои корхонахо
ва ташкилотхое фахмида мешаванд, ки дар натичаи ба
сохибкории гайриконунй машгул шудани онхо ба миён
меоянд.
Зарар ба шахрвандон бинобар саркашй аз пардохти
ичорапулй барои истифодаи манзил ё анборхонахо, саркашй
намудан аз пардохти хизматрасонии нлкдиётй ва дигар
намудхои хизматрасонй, вайрон шудан ё гузаштани мухлати
коршоямии молхо, ки аз чониби шахрвандон коркард
шудаанд ва онхо беасос аз чониби гунахкор чихати фуруш
боздошта шудаанд, расонида мешавад.
Кирдорхои нишондодашуда он гох таркиби чиноятй
сохибкории гайриконуниро ташкил медиханд, ки агар онхо
ба таври мунтазам содир шуда бошанд. Бинобар ин, ба амал
баровардани созишхои якдафъина оиди харидуфуруши
молхо, ичро кардани корхо ё хизматрасонй, агар хатто
маблаги даромади бадастовардашуда ба микдори калон
бошад хам, фаъолияти сохибкорй ба хисоб намеравад (банди
4 карори Пленуми Суди Олии ЧТ). Инчунин, аз чониби
шахрвандон фурухтани молхои шахсй (хонагй), меваю
сабзавот аз хочагии ёрирасони шахсй ба хайси фаъолияти
сохибкорй махсуб намешаванд.
379
 Тарафи субъективии чин о яти мазкур дар касд ифода
мегардад, яъне, шахе ахамият ва мазмуни харакатхои худро
дарк менамояд, ногузирй ва ё имконияти расонидани зарар
ба микдори Калонро ба шахрвандон ё ташкилот ё давлат
пешбинй мекунад ва мехохад, ки чунин окибатхо ба миён
оянд ва ё дидаю дониста ба ин окибатхо рох медихад ё ба
онхо беэхтиётона муносибат мекунад.
Вакте ки сухан дар бораи сохибкории гайриконунй
бо ба даст овардани даромад ба микдори калон (к 1 м. 259
КЧ,) ё махсусан калон (к 2 м. 259 КЧ) меравад, он гох гунох
дар ин чо танхо дар намуди касди бевосита метавонад ифода
гардад.
Субъекти ин чиноят танхо шахси мукаллафи ба синни
16-сола расида ба хисоб меравад. Кисми 2 моддаи 259 КЧ,
чавобгарии баландтарро барои сохибкории гайриконунй
дар холатхои чой доштани аломатхои вазнинкунандаи зерин
пешбинй мекунад: »
а) агар он аз чониби гурухи муташаккил содир шуда
бошад;
б) агар он бо ба даст овардани даромад ба микдори
махсусан калон содир шуда бошад;
в) агар он аз чониби шахсй каблан барои сохибкории
гайриконунй ё барои фаъолияти гайриконунии бонкй
судшуда содир шуда бошад.

§ 3. Сохибкории сохта

Сохибкории сохта, яъне, таъсиси корхонаи тичоратй

бидуни нияти анчом додани фаъолияти сохибкорй ё
фаъолияти бонкй, ки бо максади ба даст овардани кредит,
озод шудан аз андоз, ба даст даровардани дигар фоидаи
амволй ё руйпуш кардани фаъолияти манъгардида, агар он
ба шахрвандон, ташкилотхои тичоратй ё гайритичоратй ё
давлат ба микдори калон зарар расонида бошад, бо чарима
ба андозаи аз панчсад то як хазор маошй хадди акал ё
махдуд кардани озодй ба мухлати то ду сол ё махрум сохтан
аз озодй ба хамин мухлат чазо дода мешавад (м.260 КЧ ЧТ).
Объекта чинояти мазкурро муносибатхои чамъиятй
дар бахши фаъолияти конунии сохибкорие, ки бо хуччатхои
таъсиси мувофикат мекунанд, ташкил менамоянд. Ба сифати
чабрдидагон - шахрвандон, ташкилотхо ва давлат баромад
380
мекунанд, кй ба онхо дар натичаи ба гумрохи андохтан оид
ба хакикй ва конунй будани чунин фаъолият, зарари амволй
расонида мешавад.
Тарафи объективии чиноятй мазкур дар таъсиси
(ташкили) корхонаи тичоратй бидуни нияти анчом додани
фаъолияти сохибкорй ё фаъолияти бонкй ифода мегардад,
яъне, корхонаи тичоратй бе максади амалй гардонидани он
намуди фаъолияте, ки дар хуччатхои таъсисй пещбинй
шудаанд, таъсис дода мешавад. Мохиятан. дар ин чо сухан
дар бораи безътибории ахдхои руяки ва калбакй меравад, ки
аз тарафи меъёрхои хукукй-гражданй ба танзим дароварда
шудаанд (м. 195 КГ ЦТ).
Таъсиси корхонаи тичоратй чунин маъно дорад, ки
он мувофикй 'тартиби бо конунгузорй пешбинишуда макоми
шахси хукукиро гирифтааст. Корхонаи тичоратй, хамчун
шахси хукукй, аз лахзаи ба кайди давлатй гирифта шуданаш
таъсисгардида хисобида мешавад (м. 51 КГ). Вучуд
надоштани нияти анчом додани фаъолияти сохибкорй ё
фаъолияти бонкй аломати хатмии таркиби чиноятй мазкур
ба хисоб меравад ва исботи онро талаб менамояд. Анчом
додани фаъолияти сохибкорй ё фаъолияти бонкии дахлдор
дар хуччатхои таъсисй ва хамчунин, дар ичозатномаи
гирифташуда пешбинй шудаанд. Бинобар ин, дар ин раванд
хатман бояд, ки руякй ва калбакй будани таъсиси корхонаи
тичоратй мукаррар карДа шавад, яъне, бояд муайян карда
шавад, ки чунин корхона бо максади руйпуш намудани
кори дигар фаъолият менамояд.
Худи хамин хОлат далели мавчуд набудани азми шахе
оид ба ичро кардани харакатхое, ки аз хуччатхои таъсисй
бармеоянд, мебошад. Гайр аз ин, гузаштани вакти муайяне,
ки барои ба амал баровардани ухдадорихои ойинномавй
заруранд ва аз талаботхои санадхои меъёрии хукукй ва ё
анъанахои муомилити корй бар меоянд, далели мавчуд
набудани чунин нияти шахсро дорад1.
Фаро расидани окибатхои хавфнок аломати хатмии
таркиби чиноятй мазкур ба хисоб меравад. Мавчуд
набудани он чавобгарии чиноятиро истисно менамояд. Он

Ниг.: Нодиров Ф .М . Хукук. Китоби дарсй. Душанбе. 2007. С.320-

381
дар намуди ба микдори калон расонидани зарар ба
шахрвандон, ташкилотхо ё давлат ифода мегардад. Муайян
намудани алокаи сабаби байни кирдор ва окибатхои
фарорасида хатмй мебошад.
Тарафи субъективии чииоятй мазкур дар касди
бевосита ифода мегардад. Шахсе, ки корхонаи тичоратии
калбакиро таъсис медихад ва максадхои муайянро пеша
кардааст, хатман расонидани зараро ба манфиати
чабрдидагон хохон мебошад.
Аломати хатмии тарафи субъективии чиноятй мазкур
мавчуд будани максади муайян мебошад, яъне, таъсиси
корхонаи тичоратй бидуни нияти анчом додани фаъолияти
сохибкорй ё фаъолияти бонкй танхо он вак,т таркиби
чиноятро ташкил медихад, ки агар он бо максадхои зерин
содир шуда бошад:
а) барои ба даст овардани кредит;
б) барои озод шудан аз андоз;
в) барои ба даст даровардани дигар фоидаи амволй;
г) барои руйпуш кардани фаъолияти манъгардида.
Гирифтани карз, озод шудан аз андоз, ба даст
овардани дигар фоидаи амволй, руйпуш кардани фаъолияти
манъгардида бо рохи харакатхои гайриконунй ба амал
бароварда мешаванд, яъне, шахе барои гирифтани чунин
имтиёз, бартарият ё фоида хукук надорад, чунки у
харакатхои пешбининамудаи хуччатхои таъсисиро ба амал
намебарорад. Зери мафхуми «ба даст даровардани дигар
фоидаи амволй» хар хел шакли конеъ гардонидани
талаботхои моддй фахмида мешавад. Хднгоми руйпуш
намудани фаъолияти манъшуда, натичахои ба даст
овардашуда, аз натичахои бо хуччатхои таъсисй
пешбинишуда, фарк мекунанд.
Субъекти чиноят, субъекти махсус, яъне, шахси
мукаллафе, ки таъсисдихандаи корхонаи тичоратй мебошад.

382
 ФАСЛИ 4
АСОСХОИ ХУКУКИ АНДОЗ
БОБИ 21
МАЪЛУМОТИ УМУМЙ ДАР БОРАИ ХУКУКИ
а н д о з и ч у м х у р и и ТОЧИКИСТОН

§ 1. Мафхум, предмет ва принсипхои хукуки андоз

Хукуки андоз гуфта, мачмуи меъёрхои хукукеро

меноманд, ки муносибатхои чамъиятии фаъолияти дар
бахши андозбандй ба вучуд меомадаи давлатро танзим
менамоянд. Дар давраи иктисодиёти бозоргонй накши
фаъолияти давлат дар бахши андоз, сиёсати андоз,
механизми руёнидани андоз меафзояд, чунки андоз ба
сифати сарчашмаи асосии бучети давлатй баромад мекунад1.
Сиёсати нави андоз дар Чумхурии мо бо чорй
намудани низоми нави андоз, ки бо кодекси андози
Чумхурии Точикистон пешбинй шудааст, алокаманд
мебошад. Кодекси андози ЧУМХ-УРИИ Точикистон 3 декабри
соли 2004 кабул гардида, аз 1 январи соли 2005 мавриди
амал карор дода шудааст. Кодекси андоз аз ду кием, 17 фасл,
48 боб ва 342 модда иборат аст.
Предмети хукукй андозро муносибатхои чамъиятие
ташкил медиханд, ки байни макомоти давлатии андоз,
андозеупорандагон ва намояндахои андоз оид ба пардохтй
андоз ба зинахои гуногуни бучет ба вучуд меоянд, ташкил
медихад.
Принсипхои хукуки андоз гуфта асосхои ибтидоиеро
меноманд, ки мазмуни хукуки андозро тачассум намуда,
самтхои инкишофёбии онро муайян менамоянд.
Присипхои сохавии хукуки андоз инхо мебошанд:
а) принсипи конуният;
б) принсипи кувваи баргарданда надоштани конун;

■Муфассал ниг.: Исмоилов Ш.М. Танзими хукуки фаъолияти

сохибкорй дар Чухурии Точикистон.Васоити таълимй.
Душанбе.2007. С. 180-188.

383
 в) принсипи андозбандии якбора;
г) принсипи имтиёзи андозбандй;
д) принсипи резидента ва гайрахо.
§ 2.Система ва намудхои андоз дар Чумхурии Точикистон

Системаи андози мамлакати мо аз мачмуи андозхо,

принсипхо, шаклу усулхои мукаррар намудан, тагйир додан
ва бекор кардан, пардохтан ва андешидани тадбирхо чихати
пардохти онхо, инчунин, шаклу усулхои назоратй андоз ва
чавобгарй барои вайрон кардани конушузории андоз
иборат аст, ки дар моддаи 3 КА ЧТ дарч ёфтааст.
Мувофики кодекси андози Чумхурии Точикистон ду
намуди асосии андозро фарк кардан зарур аст:
а) андозхои умумидавлатй;
б) андозхои махаллй.
Андозхои умумидавлатй чунин андозхое мебошанд,
ки ба бучети давлатй пардохта мешаванд. Маъмултарин
андозхои давлатй чунинанд: андози даромад аз шахсони
вокей, андоз аз шахсони хукукй, андоз аз арзиши иловашуда,
аксизхо, фоида ва гайрахо.
Кайд кардан зарур аст, ки дар кодекси андози
Чумхурии Точикистон анйктараш дар моддаи 6 номгуи
андозхои чумхуриявй ва махаллй оварда шудаанд ва
зарурияти дар ин чо дарч намудани ин модца эхсос карда
мешавад.
Ба андозхои умумидавлатй инхо дохил мешаванд:
1 ) андози даромад аз шахсони вокей (андоз аз даромади
шахсони вокей);. ,
2) андоз аз фоидаи шахсони хукукй;
3) андоз аз арзиши иловашуда;
4 ) аксизхо;
5) андози ичтимой;
6) андози замин;
7) андоз аз истифодабарандагони каъри замин;
8) андоз аз истифодабарандагони роххои автомобилгард;
9) андозе, ки тибки низоми соддакардашуда пардохта
мешавад;
10) андози ягона барои истехсолкунандагони махсулоти
кишоварзй;
11) бочи гумрукй ва дигар пардохтхои гумрукй;
12) бочи давлатй;
384
 13) андоз аз фуруш (нахи пахта ва алюминийи аввалия);
14) андози хддди акдл аз даромадхо;
15) андоз аз махсулоти коркарди молхо;
16) роялти барои об; (КЧТ аз 26.03.09, № 493)
17) дигар пардохтхои хатмйи умумичумхуриявй.
2.Ба андозхои махаллй инхо дохил мешаванд;
1) андоз аз амволи гайриманкул;
2) андоз аз сохибони воситахои наклиёт;
3) андоз аз фуруши чакана;
4) дигар пардохтхои хатмии махаллй.
Маблаги аз хисоби андозхои умумидавлатй
воридгардида байни бучети чумхуриявй ва бучетхои
махаллй мутобики конунгузории бучетии Чумхурии
Точикистон таксим Карда мешавад. Маблагхо аз хисоби
андозхои махаллй ба бучетхои махаллии дахлдор ворид
карда мешаванд.
Агар конунгузории Чумхурии Точикистон тартиби
дигаре мукаррар накарда бошад, андозхо бо вохиди пулй
хисоб карда шуда, бо асъорй миллй супорида мешаванд.
Чамъоварии андозе, ки дар кисми махсуси Кодекс
зикр шудааст, ба истиснои андоз аз сохибони воситахои
наклиёт, аз чониби макомоти андоз таъмин карда мешавад.
Чамъоварии андоз аз сохибони воситахои наклиёт аз чониби
бозрасии давлатии автомобилии Вазорати корхои дохилии
Чумхурии Точикистон анчом дода мешавад.
Озодкунй аз Хама гуна андози умумидавлатй ё тагйир
додани меъёри андози пешбининамудаи кодекс метавонад
бо рохи ворид намудани тагйиру иловахо ба кодекс ва
нисбати андозхои махаллй бошад - дар асоси карорхои
Мачлисхои махаллии вакилони халки дахлдор анчом дода
шавад.
Вобаста аз объекта андозбандишаванда, андозхои
бевосита ва бавоситаро чудо кардан мумкин аст.
Андози бевосита гуфта, чунин андозеро меноманд, ки
аз даромадхои пулй ё бинобар доштани амволи муайян
пардохта мешаванд. Андоз аз даромади ахолй андоз аз
молумулки шахсони вокей ва гайра аз кабили чунин
андозхоянд.
Андози бавосита бошад, ба арзиш ё нархи махсулот
алокаманд буда, вазнинии он ба души истеъмолкунандагон

385
гузошта мешавад. Ба чунин намуди андозро аксизхо, андоз
аз арзиши илова махсубанд.

§ З.Андоз ва бочи гурукй

Андоз пардохти мукаррарнамудаи Кодекси андоз ба

бучети давлатй ба хисоб рафта, дорой хусусияти хатмй ва
инфиродии гайриэквивалентй мебошад (моддаи 5 КА ЧТ).
Аз руи таърифи пешниходшуда якчанд нишонахои
асосии андозро чудо намудан мумкин аст, аз чумла:
- пардохте мебошад, ки бо Кодекси андоз пешбинй
шудааст ва ба бучети давлатй супорида мешавад;
- хусусияти хатмиро доро мебошад;
- пардохте мебошад, ки хусусияти инфиродиро дорад;
- барои пардохтгарони андоз бинобар супоридани
андоз ягон подоше дода намешавад.
Ситонидани бочи гумрукй ва дигар пардохтхои
гумрукй тибки конунгузории гумрукй, Кодекси андоз ва
дигар санадхои меъёрии хукукй, бочи давлатй бошад тибки
конуни Чумхурии Точикистон “Дар бораи бочи давлатй” ба
танзим дароварда мешаванд. Ситонидани дигар пардохтхои
хатмй ба бучет, ки кодекси андоз мукаррар накардааст,
тибки конунгузорй оиди дигар пардохтхои хатмй танзим
мегардад.
Дар конунгузории каблии кишвари мо хамаи
мафхумхои дар боло нишондодашуда, аз кабили, андоз,
бочи давлатй ва бочи гумрукй бо як конун танзим
мешуданд. Мувофики конунгузории гузашта, зери мафхуми
андоз, хироч, боч ва пардохтхои дигар маблаге фахмида
мешуд, ки партохтгарон онро мувофики тартибу шартхои
муайянкардаи асноди конунгузорй ба бучети сатхи дахлдор,
хамчунин ба сармояи гайрибучетй хатман мепардозанд.
Новобаста аз таърифе, ки дар Конун «Дар бораи
асосхои низоми аидоз» дода шуда буд, андоз, боч, гункунй
дар баробари хусусиятхои умумй, фаркиятхои куллй
доранд.
Умумияташон аз он иборат аст, ки онхо маблаги
муайяншудаи пулие мебошанд, ки ба сатххои гуногуни бучет
ворид мешаванд.

386
 Андоз пардохтй мукаррарнамудаи Кодекси андоз ба
бучети давлатй ба хисоб рафта, дорой хусусияти хатмй ва
инфиродии гайри - эквивалента мебошад.
Бочи давлатй - маблаги пулиест, ки макомотхои
давлатй аз шахсони чисмонй ва хукукй барои расонидани
хизмати муайян меруёнанд. Масалан, гирифтани хуччатхо,
ба расмият даровардани шартнома дар макомоти нотариат
ва гайра.
Бочи гумрукй хангоми воридот ё содироти махсулот
(мол) руёнида мешавад1.

§ 4 Вазифаи андозбандй ва шаклхои амалй гардонидани он

дар муносибатхои бозоргонй

Дар замони Шуравй кисми асосии бучети давлатй

(кариб 92 фоиз) аз хисоби мадохилоти корхонахои давлатй,
мутобикан, 8 фоизи даромади давлат аз хисоби шахрвандон
буда, ташаккул ва харочоти бучети он замон аз як «киса» ба
«кисаи» дигари давлат гузоштани маблаги мадохиларо
мемонд.
Дигаргунсозихои иктисодй, давлатй ва сиёсии
кишвар, равнаки моликияти хусусй боиси ба майдон
омадани вазифаи нави андозбандй гардиданд, ки Пеш аз
чумлаи вазифаи алохида набуд, балки бо вазифахои бешгар
умумй, хочагию ташкилй фаро гирифта мешуд. Дар
шароити нави рушди Чумхурии Точикистон, бинобар
афзудани ахамияти андоз дар амалй гардидани сиёсати
давлат ва ичрои вазифахои он вазифаи андозбандй ахамияти
тамоман дигарро молик мешавад. Ташаккули бучетхои
хамаи сатххо ва вазифахои дигар (ичтимой, иктисодй,
мудофиавй, экологй, фархангй ва гайра)-ро ба ч о овардани
давлат ба самарабахш амалй гардидани андозбандй вобаста
аст. Бинобар ин вазифаи андозбандй дар мархалаи хозира
самти дуюмдарача (иловагй) не, балки яке аз самтхои асосии
фаъолияти давлат махсуб меёбад. Андоз асоси пурра
кардани бучети хамаи сатххо мебошад. Агар бучет ташаккул
дода нашавад, давлат аз ухДаи ичрои дигар вазифахояш
баромада наметавонад.

'Рачабов М.Н. Хукуки гумрукии Чумхурии Точикистон: васоити

таъгтимй.-Душанбе.2001.
387
 Вазифаи андозбандй яке аз самтхои асосии
фаъолияти давлат оид ба чорй намудан ва ситонидани б о чу
андоз ва хамчунин назорат ба пурра ва саривакт пардохтани
онхо мебошад. Онро аз дигар вазифахо хусусиятхои объекти
таъсири давлатй, максадхои таъсиррасонй ва мазмуни
мустаким махдуд карда метавонанд.
Максад аз вазифаи андозбандй ба низом даровардани
раванди мукаррар намудан, ситонидани бочу андоз ва
хамчунин ташаккул додани бучетхои хамаи сатххост.
Бухронхои имрузаи сохаи иктисодиёт дар назди вазифаи
андозбандй максади харчй бештар ба хазинаи давлат
ситонидани андозро чиддан гузошт. Дар баробари ин, ба
кадри ба сомон омадани равандхои иктисодй, таъсири ба
танзимоварандаи вазифаи андозситонй ба иктисодиёт бояд
харчй бештар зур ва пайгирона бошад, чунки максади
асосии вазифаи мазкур бояд на факат андозситонй ва пурра
кардани бучет, балки хамчунин мухайё намудани шароитест,
ки ба пешрафти истехсолот ва хавасмандии моддии он
мусоидат намояд.
Вазифаи андозбандй ба муносибатхои молиявии
раванди фаъолияти молиявии давлат таъсир мегузорад.
Мохияти бевоситаи он аз мукаррар ва амалй намудани
сиёсати сохаи андоз; ташаккул додан ва пурра кардани
бучет, пеш аз хама бучети давлатии чумхуриявй ва махаллй
мебошад: ки аз хисоби хамаи намудхои андоз: бо\ёои
давлаты ва хамчунин аз бочи гумрукй иборат мебошад.
Ин вазифа бо вазифаи иктисодй зич алокаманд буда,
давлат бо ёрии ин ду вазифа муомилоти хочагиро танзим
мегардонад ва дар муносибатхои бозаргонй иштирок
менамояд.
Зарурати бачо овардани вазифаи андозбандии давлат
боиси ривочу равнаки конунгузории молиявй гардид. Аз
чумла, Кодекси андози Чумхурии Точикистон, Кодекси
гумрукй Чумхурии Точикистон ва хамчунин бисёр санадхои
меъёрие кабул шуданд, ки фаъолияти макомоти молиявиро
ба танзим медароранд: Прокурату рай Генералии /умёурии
То\икистон ва мацомоти навтаъсис Агентии назоратй
давлатии молиявы ва мубориза бо коррупсия: ки аз
10?01?2007сол таёти № 143 ба фаъолият шуруъ намудааст на
Раьсати аудита дохилии Кумитаи андози назди Ё у к у м а т и
/умёурии То\икистон баёри ошкор ва пешгиры н а м у д а н и
388
цонуншиканиёои андоз: инчунин ба \о овардани санадёои
меъьрии андозбанды вазифадор карда шудаанд?
Вазифаи андозбандй аз чумлаи вазифахои дохилй
буда, дар шакли конунгузорй, ичроия ва баъзан судй амалй
мешавад. Мукаррар ва чорй намудани андоз аз руи
конунгузорй ичро кардани вазифаи андозбандй аст, вале
ситонидан ва назорат кардан шакли ичроия мебошад. Агар
андоз мачбуран ситонида шавад, вазифаи андозбандй баъзан
дар шакли суДй амалй мегардад. Истифодаи шаклхои
гуногуни амалй гардонидани вазифаи андозбандй ба хосил
шудани максади ягона, яъне ба мукаррар намудани андоз,
тартиби пардохтй он ва хамчунин ба тахти назорат
гирифтани пардохтй пурра ва саривакти он равона шудааст.
Ичрои вазифаи андозбандй аз фаъолияти
конунгузорй оид ба мукаррар ва чорй намудани андоз огоз
меёбад, ки нисбати он дар КАЦТ талаботи катъй мукаррар
карда шудааст. Чунончй, андоз набояд хусусияти табъизй
дошта бошанд; ба мукаррар намудани хадхои гуногуни
андоз, вобаста ба шакли моликият, шахрвандй ё махаллй
пайдоиши сармоя ба имтиёзоти андоз рох дода намешавад;
андоз бояд аз чихати иктисодй асоснок бошанд ва худсарона
мукаррар шуда наметавонанд; андозёое чоизанд, ки монеаи
аз тарафи шахрвандон ба амал баровардани хукукхои
конститутсионии худ мешаванд; ба мукаррар намудани бочу
андозе рох дода намешавад, ки фазой ягонаи иктисодии
Чумхурии Точикистонро халалдор месозанд, бевосита ё
бавосита дар худуди Чумхурии Точикистон озодона интикол
додани мол, кору хизматрасонй, ё маблагро махдуд
менамоянд. Фаъолияти конунгузор оид ба мукаррар
намудани андоз дар доираи катъии хукукие карор дорад, ки
максади он таъмини хукуку озодихои инсон ва истисно
намудани имконияти беасос бойшавии давлат мебошад. Ба
ибораи дигар, аз руи ин талабот андоз бояд окилона ва
боинсофона буда, манфиати на танхо давлат, балки тамоми
чомеаро конеъ гардонад.
Ситонидани андозёо ва хамчунин назорати пурра ва
сари вакт пардохт намудани андоз фаъолияти ичроияи
давлат буда, вазифаи андозбандй ба зиммаи макомоти андоз
аст. Мутобики банди 2 мод. 36 КА ЧТ макомоти андоз
низоми ягонаи мутамаркази назорат ба риояи конунгузорй
дар бораи андоз, назорати дуруст хисоб кардан, пурра ва
389
сари вакт ба бучет гузаронидани маблаги андоз мебошад.
Хангоми аз сархад гузаронидани мол вазифаи макомоти
андозро макомоти гумрукй Чумхурии Точикистон бачо
меоваранд.
Макомоти андоз барои ухдадории андозсупории
худро бачо овардани андозсупорандагон тадбирхои
ташкилй меандешанд. Дар рафти андозситонй усули
амрдихй кор фармуда мешавад ва андозсупоранда
вазифадор аст дар доираи катъй мукарраршуда амал
намояд, агарчи кисми муайяни андозсупорандагон
метавонанд на ичборан, балки аз руи эътикод, (огохона,
бофахм) бачо оваранд. Агар андозсупоранда ухдадории
худро ихтиёран бачо наоварад, уро бо рохи истифодаи
мучозот мачбур месозанд. Нисбати шахсони ёуцуцы
мувофици КА /Т тартиботи бечуну чарой андозбанды
пешбины шудааст, вале аз шахсони вокей андоз дар ёолати
и\ро накардани уёдадориёои андоз дар муёлати дароз бо
тартиби судй ситонида мешавад. Бинобар ин вазифаи
андозбандй дар баъзе мавридхо шакли ичрои судй низ
дорад.
Бо максади пешгирй ва бархам додани конуншиканй
дар сохаи андозситонй, риояи режими конуният макомоти
андоз назоратй пардохти андозро кор мефармоянд, ки он аз
гузаронидани тафтишот; аз андозсупорандагон, агентхои
андоз ва бочсуиорандагон талаб кардани шартнома;
тафтиши маълумоти хисобрасй ва хисоботдихй, аз назар
гузаронидани бинохо ва майдонхое, ки барои гирифтани
даромад истифода мегарданд, иборат мебошад. Назоратй
пардохти андоз барои амалй кардани вазифаи андозбандй
ахамияти калон дорад, чунки имкон медихад конуншикании
пардохти андоз сари вакт ошкор ва андозсупоранда барои
ичрои ухдадориаш мачбуран водор карда шавад. Ба хамин
тарик, вазифаи андозбандй метавонад хамчунин дар шакли
фаъолияти назоратии хифзи хукук анчом пазирад.
Макомоти андоз дар чараёни амалй гардидани назоратй
пардохти андоз бо макомоти Агентии назоратй давлатии
молиявы ва мубориза бо коррупсия: Раьсати аудита дохилии
Кумитаи андози назди Ёукумати /умёурии То\икистон,
макомоти гумрук ва прокуратура зич хамкорй мекунанд.

390
 ФАСЛИ 5
БОБИ 16
ТАН ЗИ М И ХУ К У К И И Ф АЪОЛИЯТИ АУ ДИ ТО РИ

§1. Мафхум, мохият ва намудхои аудит

а) мафхуми аудит ва фаъолияти аудиторй

Аудит яке аз унсурхои мухими хочагии бозорй аст.

Института аудит дорой гаърихи муайян мебошад. Агар онро
хамчун шакли назорати молиявй хисобем, пас якумин
давлате, ки дар он чо чунин сохтор ба вучуд омада буд, ин
Хитой мебошад. Сарчашмахои кадимаи Хитой нишон
медиханд, ки хануз дар солхои 700 то мелод дар ончо
вазифаи аудиторй генералй вучуд дошт, ки фаъолияти
бовичдононаи кормандони давлатиро, ки бо пул ва амволи
давлатй сару кор доштанд, кафолат медод.
Дар асри III то давраи нав идоракунандахои Рим
квесторхо, магистрхо ва мансабдорони хазинадорро таъин
мекарданд, ки ухдадории онхо тафтиш намудани
мухосибони хамаи вилоятхо ва шифохй дар бораи кори
ичронамуда хисобот медоданд.
Дар асрхои миёна дар Аврупо одати тасдик намудани
дурустии ахдхо бо рохи бакайдгирии онхо аз чониби ду
шахси гуногуни масъул ба рох монда шуда буд.
Аудит дар маънои хозира дар миёнаи асри XIX дар
Бритониёи Кабир ба вучуд омад ва ба давраи инкишофи
муносибатхои бозоргонй алокаманд буд. Ташакулёбии
иктисодиёти бозаргонй бо муфлисшавии оммавии ширкатхо
алокаманд буд, ки бештари онхо на дар натичаи омилхои
объективй, балки бевичдонй ва суиистеъмолкунии
идоракунандахо ба вучуд меомаданд. Аз ин ру
сахмиядорони муфлис ба химоя, сармоягузорони вокей ба
иттилооти дуруст оиди холати кори ширкат зарурият
доштанд1.

^ иг.: Предпринимательское право РФ М.: 2006 С.764-797. Ершова

■В- Предпринимательское право С.454-472.
391
 Гурухи аудиторное, ки дар нимаи асри X IX дар
Шотландия таъсис дода шуда буд чунин мехисобанд, ки дар
он чое, ки онхо хастанд, фиреб нест ё эхтимолияти он нихоят
кам мебошад.
Дар замони хозира дар бештари кишвархои чахони
муосир аудит чузъи мухими инфрасохтори бозор, хамчун
шакли ташкили махсуси санчиш мебошад.
Дар ЧУм *УРИи Т очикистон аудит хамчун як намуди
фаъолияти касбй якчанд сол пеш пайдо шудааст.
Мустахкамгардонии конунии моликияти хусусй ва таъсиси
Чамъиятхои хочагй ва ширкатхо, ки амволи оинномавии
онхо дар асосй маблагхои шахсони тичоратй ва шахсони
чисмонй ба вучуд меоянд, зарурияти низоми махсуси
санчиши фаъолияти молйявй - хочагии онХоро ба миён
овард1.
Мусаллам аст, ки ингуна санчиш аз чониби макомоти
давлатй ва аз чониби сохторхои молиявии худи ин
чамъиятхо ба амал бароварда намешавад, чунки ин боиси
нодурустй ва гайриобъективй гардидани иттилоот дар
хусусй вазъи молиявй - хочагии онхо гаштанаш мумкин аст.
Чунин санчиши мустакилро аз руи фаъолияти
молиявй - хочагии ширкатхои хуСусй ба зиммаи худ танхо
аудит гирифта метавонад.
Дар натича талабот ба хизматрасонии аудиторй аз
чониби истифодабарандагони анъанавии чунин хизматхо,
яъне сахомон, сармоягузорон ва кредиторхо ба вучуд омад.
Дар замони хозира дар иктисодиёти кишвари мо
бозори хизматхои аудиторй ба вучуд омадааст. Бозори
хизматхои аудиторй мачмуи шакл ва тарзхои ба хам
таъсиррасонии субъектхои аудит буда, имконият медихад,
манфиатхои моликонро аз нодурустй ва суиистеъмол дар
сохаи хисоби мухосибавй ва хисоботи молиявй химоя ва
дарачаи таваккули иттилоотиро барои
истифодабарандагони дигар кам намояд.
Аудит дар давлатхои гуногун чузъи низоми иктисоди
молиявии онхо мебоШад. Барои хамин дар кишвархои
гуногун тафсирхои гуногуни истилохи «аудит» вучуд дорад.

'Ниг.: Исмоилов Ш .М . Танзими хукуки фаъолияти сохибкори дар

Чухурии Точикистон.Васоити таълимй. Душ анбе.2007.С.165-173.

392
Масалан, дар ИМА Кумита оид ба консепсиях,ои асосии
аудити ассотсиатсияхои мухосибон онро хамчун раванди
объективии чамъ ва баходихии маълумотхо дар бораи
харакат ва ходисахои иктисодй ба максади муайян намудани
мувофикии ин маълумотхо ба нишондодхои
мукарраргардида ва пешниход намудани натичахои тафтиш
ба истифодабарандагони манфиатдор муаррифй мекунанд.
Дар Бритониёи Кабир кумита оид ба амалияи
аудиторй чунин мафхуми оддии аудитро пешниход
намудааст: аудит - баррасии новобастаи хисобхои молиявии
корхона ва инъикоси фикри муайян дар бораи онхо бо риоя
намудани коидахои мукаррарнамудаи конун аз чониби
аудиторй барои ин кор махсус таъингардида мебошад.
Дар адабиёт низ оиди аудит фикрхои гуногун иброз
дода шудаанд. Истилохи «аудит» ба маънои гуногун
фахмида мешавад, аз чумла, ба маънои васеъ, аудит пеш аз
хама фаъолияте мебошад, ки мохияти онро санчиши
мустакил, новобаста, баходихй, ташхиси хисоби мухосибавй
ва хисоботи молиявй ташкил медихад. Х,амин тарик,
истилохи «аудит» дар давлатхои хорича барои муайян
намудани намуди махсуси фаъолият, яъне тафтиши хисоби
молиявй истифода мешавад.
Асоси хукукии фаъолияти аудиториро Конуни
Чумхурии Точикистон «Дар бораи фаъолияти аудиторй» аз
3 марти соли 2006 ташкил медихад, ки мувофики кисми 1
моддаи 1 конун фаъолияти аудиторй, аудит ин фаъолияти
сохибкорй дар масъалаи санчиши мустакилонаи
бахисобгирии мухосибй ва хисоботи мухосибии (молиявии)
сохибкорони инфиродй ва шахсони хукукй мебошанд.
Ба доираи фаъолияти аудиторй ва аудит санчиши
бахисобгирии мухосибии муассисахои бучетй дохил
намешаванд. Санчиши аудиторй амалй намудани назорати
давлатии эътимоднокии хисоботи мухосибиро (молиявиро),
ки мувофики конунгузории Чумхурии Точикистон аз тарафи
макоми ваколатдори давлатй анчом дода мешавад, истисно
намекунад.
Максади фаъолияти аудиторй изхори акида дар
бораи эътимоднокй ва дарачаи аникии хисоботи мухосибй
(молиявй) мебошад, ки ба истифодабарандаи хисобот барои
баровардани хулосахои дуруст дар бораи натичахои

393
фаъолияти хочагй, вазъи молиявй ва моликияти шахсони
санчишшаваида имкон медихад.
Аудиторхои инфиродй бе таъсиси шахси хукукй ва
ташкилотхои аудиторй, ки фаъолияти аудиториро ба амал
мебароранд, хизматхои зерини ба аудит дахлдорро расонида
метавонанд:
ташкил, баркарор сохтан ва пешбурди
бахисобгирии мухосибй, тартиб додани хисоботи мухосибй
(молиявй), маслихати мухосибй;
- тартиб додани накшахои дурнамои марбут ба андоз,
машварати марбут ба андоз;
- тахлили фаъолияти молиявии хочагии шахсони
хукукй ва сохибкорони инфиродй, машваратхои иктисодй ва
молиявй;
- машварати идорй, аз чумла такмили сохтори
таркибии ташкилот;
- авгоматиконии бахисобгирии мухосибй ва чорй
намудани технологияи иттилоотй;
- баходихии нархи амвол;
- тахия ва тахлили барномахои сармоягузорй, тахияи
накшахои тичоратй;
- ичрои корхои илмию тадкикотй ва тачрибавй дар
сохахои марбут ба фаъолияти аудиторй, интишори натичаи
онхо;
- мувофики тартиби мукаррарнамудаи конунгузории
Чумхурии Точикистон таълим додани мутахассисон дар
сохахои марбут ба фаъолияти аудиторй;
- расонидани дигар хизматхо дойр ба фаъолияти
аудиторй.
Ба аудиторони инфиродй ва ташкилотхои аудиторй
машгул шудан ба' ин ё он намуди фаъолияти сохибкорй, ба
гайр аз гузаронидани аудит ва расонидани хизматхои ба он
дахлдор, манъ карда мешавад.
Мувофики конунгузории чорй аудит ва фаъолияти
аудиторй - фаъолияти сохибкорй мебошад ва дар шакли
таъмини корхои ташкилй ва методии гузаронидани аудит,
ичрои амалй тафтигаи аудиторй ва гайрахо ба амал
бароварда мешавад.
Тахлили нишонахои сохибкорй ва фаъолияти
аудиторй имконият медихад, ки хамаи нишонахои
фаъолияти сохибкориро дар ин намуди фаъолият пайдо
394
намоем, яъне фаъолияти аудиторй - фаъолияти мустакил,
бонизом, расмие мебошад, ки барои мунтазам ба даст
овардани фоида аз расонидани чунин хизмат аз чониби
шахсоне, ки ба чунин сифат бо тартиби пешбининамудаи
конун ба кайд гирифта шудаанд, равона шудааст.
Мустакилияти аудиторй - инфиродй дар хукукхои
аудитор зохир меёбад, ки бо хохиши худ шакл ва усулхои
гузаронидани аудитро муайян мекунад, ба истиснои ба
накшагирй ва хуччатгузории аудит, тартиб додани
хуччатхои кории аудит, хулосаи аудиторй ва гайрахо, ки
бояд мувофики коидахои бо конун пешбинишуда ба амал
бароварда шаванд.
Мунтазам ба амал баровардани фаъолияти аудиторй
низ пурра ба нишонаи мунтазам будани фаъолияти
сохибкорй монанд мебошад.
Ба расмият даровардани фаъолияти аудиторй танхо
бо ба кайди давлатии аудиторхои инфиродй ва ташкилотхои
аудиторй алокаманд намебошад, чунки он бо дигар тарзхо
низ ба амал бароварда мешавад, яъне бо рохи бастани
шартнома барои расонидани хизмати аудиторй. Фарки
фаъолияти аудиторй аз фаъолияти сохибкорй бо хусусияти
максади ин фаъолият чудо карда мешавад.
Фаъолияти аудиторй дар як вакт ду вазизифаи ба хам
наздикро хал менамояд:
Якум, дар рафти ба амал баровардани фаъолияти
аудиторй хулосаи ауидитор дар бораи дуруст будани
хисоботи мухосибй ва молиявии шахси санчидашаванда
бароварда шуда, инчунин мувофикати ин амалхо бо
конунгузории чорй санчида мешавад;
Дуюм, дар хамин асос гирифтани фоида аз фаъолияти
аудиторй ва хизматхои ба он наздик.

б) Намудхои аудит.

Дар конунгузории чорй нишонахои таснифкунандаи

фаъолияти аудиторй вучуд надошта бошанд хам, вале
меъёрхои алохида дар бораи аудита хатмй, ташаббусй,
аудиторй инфиродй, ташкилотхои аудиторй ва гайрахо
ВУЧУД доранд.
Аудита хатмй ва ташаббусиро вобаста ба он, ки ба
сифати таъинкунандаи аудит кихо баромад менамоянд, чудо
мекунанд. Аудита хатмй тафтиши хдрсолаи хисоби
мухосибй ва хисоботи молиявии ташкилот ё сохибкори
инфиродй мебошад. Бо аудита хатмии харсола инхо фаро
гирифта мешаванд:
- бонкхо;
-ташкилотхои молиявии гайрибонкй, ки шаклхои
алохидаи муомилоти бонкиро анчом медиханд ва
ташкилотхое, ки ба хариду фуруши когазхои киматнок
машгуланд;
- чамъияти сахомии кушода;
- ташкилотхои сугуртавй;
- фондхои чамъиятй;
- субъектхои монополияи табий;
- биржахои молй ва фондй, фондхои сармоягузорй ва
корхонахои вохиди давлатии дорой хукуки пешбурди
хочагй.
Ба максади баланд намудани сифати аудити хатмй
дар к,онун як катор холатхо мустахкам карда шудаанд:
- аудити хатмй танхо аз чониби ташкилоти аудиторй
расонида мешавад;
- тафтиши аудитории шахсоне, ки хуччатхои
молиявии онхо сири давлатиро дар бар мегиранд, танхо аз
чониби ташкилоти аудиторй гузаронида мешавад;
- шартномаи хизматрасонии аудиторй дар асосй
озмунй кушода баста мешавад.
Аудити ташаббусй дар вакти дилхох рузи дилхох ва
дар он хачме, ки тибки карори макомоти идоракунии
ташкилот ё сохибкори инфиродй муайян намудааст,
гузаронида мешавад. Аудити ташаббусй бо ташаббусй
субъектони санчишшаваида бо назардошти вазифа, мухлат
ва хачми санчиши мушаххас гузаронида мешавад, ки дар
шартномаи байни шахсони санчишшаваида ва аудитори
инфиродй ё ташкилоти аудиторй пешбинй карда шудааст.
Аудит инчунин дар асосй супориши макомотхои суд,
прокуратура ва гайра низ гузаронида мешавад.
Вобаста ба макомоте, ки аудитро мегузаронад,
аудити дохилй ва берунаро чудо менамоянд.
Аудити дохилй чунин хусусиятхо дорад;
- дар дохилй корхона ва аз чониби сохторхои
дохилии корхона гузаронида мешавад:
- бо хохиши рохбари ширкат гузаронида мешавад;
 - иттилооте, ки дар натичаи аудита дохила ба даст
оварда шудааст, барои конеъ намудани талаботи шахсони
идоракунанда зарур аст;
- харочот барои гузаронидани аудити дохилй аз
чониби субъекти санчидашаванда ба амал бароварда
мешавад.

§ 2. Субъектхои бозори хизматхои аудити

Конун дар бораи фаъолияти аудиторй хайати

субъектхои муносибатхоеро, ки дар доираи расонидани
хизматхои аудиторй ба вучуд меоянд, муайян намудааст.
Мутобики мукаррароти конушузорй ба хайси субъектони
муносибатхои мазкур инхо баромад менамояд:
- аудитор, ташкилоти аудиторй, шахсе, ки бо хизмати
аудиторй фаро гирифта мешавад, яъне шахсе, ки бо
ташкилоти аудиторй шартнома бастааст;
макомоти ваколатдори танзими давлатии
фаъолияти аудиторй;
- иттиходи аудиторхои касбй.
Мувофики мукаррароти конунгузории чорй моддаи 6
Конун аудитор шахси вокеиест, ки ба талаботи тахассусии
мукаррарнамудаи макомоте, ки танзими давлатии
фаъолияти аудиториро ичро менамояд, чавоб дода,
аттестата дахлдори тахассуси аудиторй дорад.
Аудитор хукук Дорад, ки фаъолияти аудиториро ба
хайси аудитори инфиродй ё корманди ташкилоти аудиторй,
ки дар асосй шартномаи мехнатй ба кор чалб шудааст,
амалй намояд.
Аудитор шахси вокеие мебошад, ки ба талаботхои
квалификатсионии аз чониби макомоти ваколатдор
мукаррар кардашуда чавобгу мебошад ва аттестата
квалификатсионии аудиторй дорад.
Хамзамон ба сифати аудитор инхо баромад карда
метавонанд:
- корманди штатии ташкилоти аудиторй;
- шахсе, ки аз чониби ташкилоти аудиторй ба кор дар
асосй шартномахои хукукй - гражданй чалб карда шудааст;
- сохибкоре, ки фаъолияти худро бе таъсиси шахси
хукукй ба амал мебарорад.

397
 Аудитори инфиродй фаъолияти худро бо рохи
гирифтани ичозатнома (литсензия) ба амал мебарорад.
Конун инчунин махдудиятхоро нисбати санчиши
аудиторной инфиродй мукаррар намудааст, яъне
ташкилотхоеро номбар наудааст, ки аудитори инфиродй
наметавонад онхоро аудит гузаронад.
Конун талаботхои касбй ба довталабони аттестата
квалификатсионии аудитрро мукаррар намудааст. Аудитор
бояд тахсилоти олии иктисодй ё хукукй дошта бошад ва
мактабхои олиеро хатм намуда бошад, ки аккредитатсияи
давлатй доранд ва худи довталаб собикаи кории на камтар
аз се сол дошта бошад. Аттестат бе мухлат, вале хар сол
онхо бояд аз таълимгоххои баланд намудани ихтисос
гузаранд.
Х,амзамон ба сифати аудитор шахсони зерин чалб
карда намешаванд:
- шахсоне, ки ба фармоишгар, сохиби моликият ё
рохбарй субъекти хочагии санчидашаванда муносибати
хешутаборй доранд;
- шахсоне, ки бо субъекти хочагии санчидашаванда
муносибати шахсии молу мулкй доранд;
- кормандони субъекти хочагии санчидашаванда ё
филиали он;
- шахсони мансабдори макомоти хокимият ва идораи
давлатй;
- кредитор, сармоягузор ё шахси дигари хавасманд, ё
ин ки намояндаи он.
Ташкилоти аудиторй - ташкилоти тичоратй буда,
санчишхои аудиторй ва хизматхои ба аудит дахлдорро
амалй менамояд.
Ташкилоти аудиториро дар хар кадом шакли
ташкилй - хукукй ба истиснои чамъиятхои саххомии кушода,
кооперативхои истехсолй ва корхонахои вохиди давлатй
таъсис додан мумкин аст.
Ташкилоти аудиторй фаъолияти худро оид ба
гузаронидани аудит баъди гирифтани ичозатнома бо
тартибе, ки Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи
ичозатномадихй ба баъзе намудхои фаъолият» мукаррар
намудааст, амалй менамояд.
Шахсони вокей ва хукукии хоричй дар асоси
талаботи конун метавонанд дар худуди Чумхурии
398
Точикистон ташкнлотх,ои аудиторй ташкил намоянд ва ё ба
сифати аудиторони инфиродй ба фаъолияти аудиторй
машгул шаванд.
На кам аз 70 фоизи шумораи кормандони
ташкилоти аудиторй бояд шахрвандони Чумхурии
Точикистон бошанд. Дар сурати рохбари ташкилоти
аудиторй будани шахрванди хоричй бояд на кам аз 75 фоизи
кормандони онро шахрвандони Чумхурии Точикистон
ташкил намоянд.
Аз микдори умумии хайати кормандони ташкилоти
аудиторй шумораи аудиторони сохиби ичозатнома бояд на
кам аз 70 фоиз бошад. Ташкилотхои аудиторй метавонанд
шахсонеро, ки аттестата тахассусии аудиторй (ва
ичозатнома) барои хукуки анчом додани фаъолияти
аудиторй надоранд, ба сифати ёрдамчии аудитор ба кор
кабул намоянд.
Ташкилоти аудиторй ташкилоти тичоратие мебошад,
ки фаъолияти аудиторй ва дигар фаъолияти ба
хизматрасонии аудиторй алокамандро ба амал мебарорад.
Ташкилоти аудиторй дар заминаи хамагуна шакли моликият
таъсис ёфта метавонад.
Дар вакти гузаронидани санчиши аудиторй
аудиторони инфиродй ва ташкилотхои аудиторй хукук
доранд:
- мустакилона шакл ва методхои гузаронидани
аудитро муайян намоянд;
- тамоми хуччатхои мухосибии ба фаъолияти
молиявй - хочагии ташкилоти санчишшаваида вобаста буда,
инчунин мавчудоти хакикии хама гуна амволи дар ин
хуччатхо инъикосшударо санчида бароянд;
- аз шахсони мансабдори шахси санчишшаваида
тавзехот ва маълумотхои барои санчиши аудиторй заруриро
дар шакли хаттй ва шифохй дархост намоянд;
- дар сурати пешниход накардани тамоми хуччатхои
зарурй аз тарафи шахсони санчишшаваида ва дар рафги
санчиши аудиторй ошкор намудани хола тхое, ки ба хулосаи
ташкилоти аудиторй ё ин ки аудиторони инфиродй дар бахо
додани дарачаи мукаммалии хисоботи мухосибии
(молиявии) шахсони санчишшаваида таъсир мерасонанд, ё
метавонанд таъсир расонанд, аз гузаронидани санчиши

399
аудиторй, ё ин ки ибрози акида дар хулосаи аудиторй дар
бораи сахехии хисоботи мухосибй (молиявй) даст кашад;
- мутахассисони дахлдорро ба истиснои онхое, ки
дар объекта санчишшаванда кор мекунанд, ё бо рохбарй
корхона ягон робитаи хешу таборй, ё ин ки манфиатхои
умумии молиявй доранд, дар асоси шартнома ба кор чалб
намоянд;
- дигар хукукхоро дар асоси муносибатхои хукукй, ки
дар шартномаи хизматрасонии аудиторй муайян карда
шудааст ва ба конунгузории Чумхурии Точикистон ва конун
мухолиф нестанд, амалй намояд (м. 9 К,онун).
Хангоми гузаронидани санчишхои аудиторй
аудиторони инфиродй ва ташкилотхои аудиторй
ухдадоранд:
- санчиши аудиториро дар асоси конунгузории
Чумхурии Точикистон амалй намоянд;
- бо талаботи шахсони санчишшаванда маълумоти
заруриро дойр ба талаботи конунгузории Чумхурии
Точикистон, ки барои гузаронидани санчишхои аудиторй
дахл доранд, инчунин санадхои меъёрию хукукии Чумхурии
Точикистонро, ки мулохиза ва хулосахои аудиторони
инфиродй ва ташкилотхои аудиторй ба он асос ёфтааст,
пешниход намоянд;
дар мухлати мукаррарнамудаи шартномаи
хизматрасонии аудиторй хулосахои аудиториро ба шахсони
санчишшаванда ва ё ин ки ба шахсоне, ки бо онхо
шартномаи хизматрасонии аудиторй баста шудааст,
супоранд;
- мухофизати хуччатхоеро, ки дар рафти тафтишхои
аудиторй гирифта ва истифода карда шудаанд, таъмин
намуда, мазмун ва мохияти ин хуччатхоро бе розигии
шахсони санчишшаванда ва ё шахсоне, ки ба онхо
шартномаи хизматрасонии аудиторй баста шудааст, ба
истиснои холатхое, Kit конунгузории Чумхурии Точикистон
пешбинй намудааст, ошкор насозанд;
- дигар ухдадорихоро дар асоси муносибатхои
хукукй, ки дар шартномаи хизматрасонии аудиторй муайян
карда шудаанд ва ба конунгузории Чумхурии Точикистон
мухолиф нестанд, ичро намоянд (м. 10 К^онун).
Аудиторхо ухдадоранд тафтиши аудиториро
ихтисосмандона гузаронанд ва дигар хизматхои иловагии
400
аудиториро низ расонанд. Аудитор ва ташкилоти аудиторй
хукук надоранд, бидуни розигии субъекти санчидашаванда
сирри тичоратии уро фош намоянд, ба истисНои холатхое,
ки аз натичаи тафтиш ба сохиби моликият ё макомоте, ки
санчишро таъин намудааст, чунйн маълумот пешниход
карда мешавад. Дар холатхои ошкор намудани
хукуквайронй аз чониби субъекти санчидашаванда, аудитор
дар хулосаи аудиторй онро кайд менамояд ва барои
бартараф намудани онхо таклифхо пешниход менамаояд.
Макомоти ваколатдори танзими давлатии
фаъолияти аудиториро Хукумати Чумхурий Точикистон
муайян мекунад.
Принсипхои асосии фаъолияти аудиторй инхо
мебошанд:
- мустакилият;
- вокеият;
- салохияти касбй;
- махфй нигох доштани натичахои аудит.
Мустакилияти аудиторони инфиродй ва ташкилотхои
аудиторй бо кафолатхои зерин асоснок карда мешаванд.
Мутобики моддаи 11 конун шахсони санчишшаваида
ва ё шахсоне, ки барои хизматрасонии аудиторй шартнома
ба имзо расонидаанд чунин хукук доранд:
- аз аудиторони инфиродй ва ташкилоти аудиторй
маълумотхоро дойр ба конунгузорй ва санадхои меъёрии
хукукии Чумхурии Точикистон, ки хулосахои аудиторони
инфиродй ва ташкилотхои аудиторй ба онхо асос ёфтааст,
дастрас намоянд;
- аз аудиторони инфиродй ва ташкилотхои аудиторй
дар мухлати муайяннамудаи шартномаи хизматрасонии
аудиторй хулосаи аудиториро гиранд;
- дигар хукукхоро дар асосй муносибатхои хукукй, ки
дар шартномаи хизматрасонии аудиторй муайян карда
шудаанд ва ба конунгузории Чумхурии Точикистон мухолиф
нестанд, амалй намоянд.
Хангоми гузаронидани санчиши аудиторй шахсони
санчишшаваида ва ё шахсоне, ки барои хизматрасонии
аудиторй шартнома ба имзо расонидаанд, ухдадоранд:
- бо ташкилотхои аудиторй барои гузаронидани аудити
Хатмй дар мухлати мукаррарнамудаи санадхои меъёрии
хукукии макомоти ваколатдор шартнома ба имзо расонанд;
401
 - ба аудиторони инфиродй ва ташкилотхои аудиторй
барои сари вакт ва пурра гузаронидани санчиши аудиторй
шароит фарохам оварда, хамкорй намоянд, ба онхо
маълумот ва хуччатхоеро, ки барои гузаронидани аудит
заруранд, пешниход намоянд, аз руи дархостй шифохй ва
х а т т и и аудиторон ё ин ки ташкилотхои аудиторй дар шакли
шифохй ва хаттй шархи мукаммал ва тасдшусунанда диханд,
инчунин аз шахсони сеюм маълумотхои заруриро барои
гузаронидани санчиши аудиторй дархост намоянд;
- бо максади махдуд намудани доираи масъалахое, ки
хангоми гузаронидани санчишхои аудиторй бояд муайян
карда шаванд, хеч гуна амалхоро наандешанд;
- камбудихоеро, ки дар рафти санчиши аудиторй аз
тарафи аудиторон дойр ба тартиб додани хисоботи
мухосибй (молиявй) ошкор карда шудаанд, ба таври таъчилй
бартараф намоянд;
маблаги хизмати аудиторони инфиродй ва
ташкилотхои аудиториро мутобики шартномаи
гузаронидани аудит, аз чумла дар холатхои хулосаи
чамъбастии аудиторй ба нукгаи назари шахсони
санчишшаванда мувофик набудан ва инчунин дар холатхои
нопурра ичро намудани хизматрасонии аудиторй аз тарафи
аудиторон бо сабабхои ба онхо новобаста сари вакт пардохт
намоянд;
- дигар ухдадорихое, ки дар асоси муносибатхои
хукукй, ки дар шартномаи хизматрасонии аудиторй
мукаррар карда шудааст ва ба конунгузории Чумхурии
Точикистон мухолиф нестанд, ичро намоянд.
Гузаронидани аудит шахсони санчишшавандаро аз
чавобгарии ба талаботи конунгузории ЧУмхУрии
Точикистон мувофик набудани хисоботи мухосибии
(молиявии) пешниходшаванда ва дигар хуччатхо озод
наменамояд.
Тартиби пардохт ва хачми хизматонаи аудиторони
инфиродй ва ташкилотхои аудиторй барои гузаронидани
аудит (аз чумла аудити хатмй) ва расондани хизматхои
аудитй мувофики шартномахои расондани хизматхои
марбута муайян карда мешавад ва набояд ба ичрои ин ё он
талаби шахсони санчишшаванда дар бораи мазмуну
мундаричаи хулосахое вобаста карда шавад, ки дар
натичаи санчиш бароварда мешаванд.
402
 § 3 Танзими хукукии фаъолияти аудиторй

а) Танзими меъёрии фаъолияти аудиторй.

Дар чахони муосир ду консепсияи танзими

фаъолияти аудиторй вучуд дорад.
Консепсияи якум, бештар дар Австрия, Исландия,
Фаронса, Олмон пахн шудааст ва дар ин давлатхо аудит
бештар ба манфиатхои бонкхо ва ташкилотхои давлатй
таваччух дорад. Дар ин давлатхо фаъолияти аудиторй ба
тарзи катъй аз чониби макомтхои марказй танзим шудааст.
Макомотхои марказй аз болои фаъолитяти аудиторхо
назорат мебаранд, яъне функсияи асосии ин макомотхоро
назоратй давлатй аз руи фаъолияти аудиторй ташкил
медихад.
Консепсияи дуюм, дар давлатхои ИМА, Бритониёи
Кабир пахн шудааст. Фаъолияти аудиторй дар ин давлатхо
аз чониби иттиходияхои чамъиятии касбии аудиторхо
танзим карда мешавад. Аудитор дар ин давлатхо бештар ба
манфиатхои сармоягузорон, сахомон, кредиторхо ва дигар
субъектхои хочагй таваччух дорад.
Дар кишвархои собики Шуравй низоми мураккаби
танзими фаъолияти аудиторй вучуд дорад. Дар низоми ин
давлатхо чоий асосиро конун ташкил менамояд, аз чумла,
конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи фаъолияти
аудиторй».
Ба гурухи дуюм, санадхои меъёрии зерконуние, ки
барои аудиторхо ичрои онхо хатмй мебошанд, махсубанд.
Дар баробари ин конунгузор мукаррар намудааст, ки
меъёрхое, ки дар дигар конунхо чойгир карда шудаанд ва
фаъолияти аудиториро танзим менамаоянд, бояд ба
меъёрхои конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи
фаъолияти аудиторй» мувофик бошанд.
Ба санадхои гурухи сеюм стандартхои фаъолияти
аудиторй дохил карда шудаанд, ки ичрои онхо низ барои
аудиторхо хатмй мебошад.
Чунин стандартхо аз чониби Хукумати Чумхурии
Точикистон кабул карда шуда барои ташкилотхои аудиторй
ва ауди горхои инфиродй хатмй мебошанд ва дар асосй онхо
аудит гузаронида мешавад.

403
 Мувофки моддаи 12 конун стандартхои фаъолияти
аудиторй талаботи ягона нисбати тартиби амалй намудани
фаъолияти аудиторй, ба расмият даровардани натичахо Ва
назорати сифатнокии аудит, инчунин хизматхои ба аудит
дахлдор мебошад.
Стандартхои фаъолияти аудиторй аз тарафи
Хукумати Ч,умхурии Точикистон тасдик карда мешаванд.
Чунин намудхои стандарти фаъолияти аудиторхо
метавонанд вучуд дошта бошанд:
- интихоби аудиторй;
- далелхои аудиторй;
- назорати дохилии ташкили сифати аудит;
амалй аудит хангоми мукаррар намудани
вайронкунихои хисоботи мухосибавй;
- хуччатнигории аудит;
- истифодаи донишхои эксперт ва гайрахо.
Ба замми ин ба ин гурухи санадхои меъёри инчунин
санадхои меъёриеро, ки аз чониби вазорату муассисахо
кабул шудаанд ва коидаи ташкил ва гузаронидани аудитро
дар дохили як соха пешбинй менамоянд дохил карда
мешаванд.
Ба гурухи чорум стандартхои дохилифирмавии
аудиториро дохил намудан мумкин аст, ки фаъолияти
ташкилотхои мушаххаси аудиториро дар бар мегиранд.
Стандартхои дохилии ташкилотхои аудиторй, бояд
ба як катор шартхо чавобгу бошанд, аз чумла:
- стандартхои дохилии ташкилот набояд ба коидахои
фаъолияти аудиторй зид бошанд;
- талаботи стандартхои дохилии ташкилот набояд аз
талаботи коидахои стандартхои марказй пасттар бошанд.
Дар адабиётхо оиди табиати хукукии ин стандартхо
бахс вучуд дорад ва мувофики акидаи олимон, онхо
аломатхои меъёрхои хукукиро надоранд, гарчанде ки онхор
хамчун санадхои локалй эътироф менамоянд. Чунин
хуччатхо одатан дар асос ва барои ичро намудани санадхои
меъёрии кувваи авлотари хукикй дошта кабул карда
мешаванд ва набояд мухолифи онхо бошанд.

404
 б) Макрмотх,ое, ки фаъолияти аудиториро танз
менамоянд

Яке аз субъектной бозори хизматхои аудиторй

макомоти ваколатдори танзимсози фаъолияти аудиторй
мебошад. Чунин макомот Вазорати молияи Чумхурии
Точикистон мебошад ва он ба хамаи ташкилотхои аудиторй,
ташкилоти аудитии сугурта ва сармоягузорй ичозат
медихад. Бонки миллй бошад танхо ба аудиторхои низоми
бонкй ичозат медихад.
Макомоти ваколатдори танзими давлатии
фаъолияти аудиториро Хукумати ЧУМХУРИИ Точикистон
муайян мекунад, ки он чунин вазифахоро ичро менамояд:
- дар доираи салохияти худ санадхои меъёрии
хукукиеро, ки фаъолияти аудиториро танзим менамоянд,
кабул менамояд;
стандартхои фаъолияти аудиториро тахия
мекунад;
- аз тарафи аудиторони инфиродй ва ташкилотхои
аудиторй риоя намудани шарту талаботи ичозатномавиро
назорат менамояд;
- риоя стандартхои фаъолияти аудиторй аз тарафи
аудиторони инфиродй ва ташкилотхои аудиториро зери
назорат мегирад;
- хачм ва тартиби ба макомоти ваколатдор пешниход
намудани хисоботхо барои аудиторони инфиродй ва
ташкилотхои аудиториро муайян менамояд;
- фехристи бакайдгирии давлатии аудиторонеро, ки
сохиби аттестати тахассусй ва ичозатнома мебошанд, пеш
мебарад (м. 4 Конун).
Ваколатхои макомоти давлатиро ба ду намуд чудо
намудан мумкин аст:
- мухайё намудани шароит барои ташкил ва
гузаронидани аудит (танзими ташкилй);
- созмон додани шароитхои инкишофи аудит дар
Чумхурии Точикистон (танзимнамоин стратеги).
Ба гурухи якуми ваколатхои макомоти давлатй
ташкили низоми аттестатсиякунии аудиторхо, таълим ва
баланд бардоштани дарачаи тахассусии онхо, ичозатдихии
фаъолияти аудиторй, ба амалбаровардани фехристи

405
давлатиии аудиторном аттестатсияшуда ва иттиходияхои
аудиторной касбй дохил мешаванд.
Гурухи дуюми ваколатхои макомотнои далатй аз
тания намудани стандартной фаъолияти аудиторй ва
пешнинод намудани онно барои тасдик, ба Хукумати
Чумхурии Точикистон, муайян намудани начм ва тартиби
пешнинод намудани нисоботи ташкилотнои аудиторй ва
аудиторной инфиродй иборат аст.

в) Иттиходи аудитрон

Анамияти махсус ба иттиходиянои аудиторной касбй

дода мешавад ва чойи онно дар низоми танзимнамоии
хукукии бозори хизматхои аудиторй мукаррар карда
шудааст.
Иттиходияхои касбии аудиторон гуфта, иттиходи
аудиторной инфиродй, ташкилотнои аудиториеро меноманд,
ки мутобики конунгузории Чумхурии Точикистон ба
максади таъмини шароити фаъолияти аудиторон, яъне
аъзоёни худ, нифзи манфиатнои онно, риояи коиданои
фаъолияти касбй ва ахлоки касбй таъсис дода шуда, дар
асосхои гайритичоратй фаъолият менамоянд.
Бо максади таъмини шароит бахри фаъолияти
аудиторй ва мухофизати манфиатхои касбии аъзоёни худ,
аудиторони инфиродй ва ташкилотхои аудиторй
метавонанд дар иттиходи аудиторони касбй, ки дар асоси
гайритичоратй амал менамояд ва мутобики конунгузории
Чумхурии Точикистон таъсис ёфтааст, муттахид шаванд (м.
20 К^онуни ЧТ «Дар бораи фаъолияти аудиторй»).
Хамин тарик, конунгузории чорй чунин нишонахои
хукукии иттиходияхои касбии аудиториро чудо менамояд:
- дар асосхои гайритичоратй фаъолият доштан;
- доштани аккредитатсияи макомоти давлатй;
- аккредитатсия эътирофи расмй ва бакайдгирии
иттиходи касбии аудиторхо аз чониби макомоти
ваколатдори давлатй;
- ташкилотхои аудиторй ва аудиторони инфиродй
метавонанд, ки аъзои иттиходия бошанд;
- аз чониби аъзоён коидахои ба амал баровардани
фаъолияти касбй ва ахлоки касбй бояд хатман риоя карда
шаванд.
406
 Хангоми бекор намудани ичозатномаи аудиторони
инфиродй ё ташкилотхои аудиторй онхо аз хайати
иттиходия хорич карда мешаванд. Ингуна аудитор дар
мухлати на зиёда аз се сол аз лахзаи бекор намудани
ичозатнома наметавонад, ки ба хамин иттиходия ё ин ки
иттиходияи дигар аъзо шавад.
Иттиходияхои аудиторхо чунин хукукхо дорад:
- хукуки иштирок намудан дар аттестатсияи шахсоне,
ки хохиши ба фаъолияти аудиторй машгул шуданро доранд.
Кайд намудан зарур аст, ки аттестатсия ач чониби макомоти
давлатии дахлдор гузаронида мешавад;
- гузаронидани тафтиши сифати кори ташкилотхои
аудиторй ё аудиторхои инфиродй, ки аъзои иттиходияи
касбй мебошанд;
- мутобики талаботхои квалификатсионии макомоти
ваколатдори давлатй тахия намудани барномахои таълимй
ва барномахо, барои ба амал баровардани тайёрии касбии
аудиторхо ва гайра.
Дар давлатхои аъзои ИДМ ассотсиатсияи мухосибон
ва аудиторхо арзи вучуд дорад, ки ба сифати аъзоёни ин
ташкилот 12 ассотсиатсияи мухосибон ва аудиторхои ин
давлатхо баромад менамояд ки дар мачмуъ 100 ташкилоти
аудиторй ва зиёда аз хазор аудиторхои инфиродиро
муттахид намудааст.

г) Аттестатсияи фаъолияти аудиторй'

Тартиби аттестатсияи фаъолияти аудиториро

Хукумати Ч,умхурии Точикистон мукаррар менамояд.
Аттестата тахассусии аудитор дар холатхои зерин
бекор карда мешавад, агар:
- аттестата тахассусиро аз руи хуччатхои калбакй
гирифта бошад;
- хукми суд оиди пешбинй намудани чазо дар шакли
махрум намудан аз хукуки машгул шудан бо фаъолияти
аудиторй дар мухлати муайян эътибори конунй пайдо
карда бошад;
- талаботи моддахои 13 ва 15 Копун риоя нашуда
бошад;

1Ниг.: Рахимов М .З. Хукуки сохибкорй.С. 381- 382.

407
 талаботи мукаррарнамудани конунгузории
Чумхурии Точикистон ё ин ки стандартной фаъолияти
аудиторй хангоми гузаронидани аудит аз тарафи аудитор
мунтазам вайрон шуда бошад;
- мукаррар шуда бошад, ки хулосаи аудиторй бе
гузоранидани санчиши аудиторй аз тарафи аудитор имзо
шуда бошад;
- дар мухлати ду соли таквимй паи хам аудитор бо
фаъолияти аудиторй машгул нашуда бошад.
Карор оид ба бекор намудани аттестата тахассусии
аудитор аз тарафи макомоти ваколатдор кабул карда
мешавад. Макомоти ваколатдор нисбати бекор намудани
аттестата тахассусии аудитор карори асоснок мебарорад.
Шахсе, ки аттестата тахассусиаш бекор карда
шудааст, хукук дорад аз руи карори кабулнамудаи
макомоти ваколатдор дар бораи бекор намудани аттестата
тахассусии аудитор дар мухлати се мох аз рузи кабули
карор ба суд шикоят намояд.
Шахсе, ки аттестата тахассусии у бо асосхои
бандхои 1, 3, 5 кисми 1 моддаи 19 бекор карда шудааст,
хукук надорад, ки такроран дар бораи гирифтани аттестат
оид ба хукуки амалй намудани фаъолияти аудиторй дар
мухлати се сол аз рузи кабул кардани карор дар хусуси
бекор намудани аттестата тахассусии у бо ариза мурочиат
намояд.
Шахсе, ки аттестата тахассусии у дар асоси банди
2, кисми 1 моддаи 19 бекор карда шудааст, хукук надорад,
ки дар мухлати пешбининамудаи хукми эътибори конунй
пайдокардаи суд, дар бораи гирифтани аттестат оид ба
хукуки амалй намудани фаъолияти аудиторй такроран бо
ариза мурочиат намояд.

§ 4. Хулосаи аудиторй

Максади фаъолияти аудиторй изхори акида дар

бораи эътимоднокй ва дарачаи аникии хисоботи мухосибй
(молиявй) мебошад, ки ба истифодабарандаи хисобот барои
баровардани хулосахои дуруст дар бораи натичахои
фаъолияти хочагй, вазъи молиявй ва моликияти шахсони
санчишшаванда имкон медихад.
 Хулосаи аудиторй хуччати расмие мебошад, ки барои
истифодабарандагони хисоботи мухосибии (молиявии)
шахсони санчишшаваида пешбинй гардида, мувофики
стандартхои фаъолияти аудиторй тартиб дода шудааст ва
акддаи аудиторони инфиродй ё ташкилоти аудиториро дар
бораи эътимоднокии хисоботи мухосибии (молиявии) шахси
санчишшаваида аз руи шакли мукарраршуда, мувофикати
тартиби пешбурди бахисобгирии мухосибиро ба
конунгузории Чумхурии Точикистон ифода менамояд.
Шакл, мазмун, мундарича ва тартиби додани хулосаи
аудиторй мувофики стандартхои фаъолияти аудиторй ва
санадхои дигари меъёрии хукукии макомоти ваколатдор
муайян карда мешаванд (м. 14 К,онун «Дар бораи фаъолияти
аудиторй»).
Дар натичаи гузаронидани аудит яке аз чунин
намудхои хулоса бароварда мешавад:
а) хулосаи мусбй - дар он холате тахия карда
мешавад, ки хисоботи мухосибавии санчидашаванда бо
назардошти риояи хамаи холатхои дахлдор мутобики
санадхои меъёри - хукукии Чумхурии Точикистон ба амал
бароварда шуда бошад;
б) шартан мусбй - дар он холате чунин хулоса дода
мешавад, ки агар тартиб додани хулосаи бештар имконият
надошта бошад, вале омилхои мамонияткунанда на то он
андозае дахлдор мебошанд, ки хулосаи манфй тахия ё ин ки
аз додани хулоса даст кашида шавад;
в) манфй - дар он холате тахия карда мешавад, ки дар
хисоботи мухосибавй хатогихои дахлдор вучуд доранд ва
хуччатхои мухосибавй ба талаботи конунгузорй дар бораи
хисоботи мухосибавй мувофик намебошанд.
Хамзамон. аудитор метавонад аз додани хулоса даст
кашад. Радкунй дар шакли мукаррарнамудаи конунгузорй
ба амал бароварда шуда, дар сурате рох дода мешавад, ки
объекти аудит махдуд шуда бошад ё ин ки имконияти
гирифтани далелхои аникй аудиториро истисно намояд.
Хулосаи аудиторй бояд ба принсипхои зерин чавобгу
бошад:
- принсипи пуррагй;
- принсипи дахлдор.
Хулоса бояд мутобики коидахои зерин тахия карда
шавад:
409
 - ба хулоса шахси ваколатдори ташкилоти аудиторй
имзо гузорад ва дар холатхои зурурй онро бо мухр тасдик
намояд;
- хулоса бояд бо забони давлатй тахия карда шавад;
- нишондодхои арзишй бояд бо асъорй миллй ифода
карда шаванд.
Хулосаи аудиторй аз се кием иборат мебошад:
- кисми мукаддимавй;
- кисми тахлилй;
- кисми чамъбастй.

410
 ФАСЛИ 6
АСО СХОИ хукуки м ехнатй

БО БИ 23
ТАВСИФ И У М У М И И ХУКУКИ МЕХНАТ

§ 1. Предмет ва мафхуми хукуки мехнатй

Нишонаи мухимтарини ба сохахои алохида ва

мустакил тачзия намудани хукуки миллиро предмет ва
усулхои танзимнамои ташкил медиханд. Хар як сохаи хукук
дорой предмети ба худ хос мебошад, ки аз доираи муайяни
муносибатхои чамъиятй иборат аст. Муносибатхои
чамъиятй харчанд табиати ягонаи ичитимой дошта бошанд
хам, аз якдигар бо мазмун, хусусияти он фаъолияте, ки
нисбати он одамон ба робитаи чамъиятй дохил мешаванд,
фарк мекунанд.
Хукуки мехнатй хамчун як сохаи алохида ва
мустакил, муносибатхои чамъиятй - мехнатиеро, ки оиди аз
чониби шахрвандон ба амал баровардани кобилияти
мехнатй ба вучуд меоянд, танзим менамояд.
Гуногуншаклии моликият, гуногуншаклии татбики
мехнатро руй кор овард, ки бо хусусияти робитаи коркун ва
сохибмулк, дарачаи иштироки коркуноп дар идоракунии
истехсолот, шаклхои таксими даромад ва дигар аломатхо
алокаманд мебошад1. Аз ин ру, муносибатхои чамъиятй-
мехнатиро вобаста ба шакли моликият ба гуруххои зерин
чудо кардан мумкин аст:
1)муносибатхои чамъиятй - мехнатие, ки дар заминаи
моликияти давлатй ба вучуд меоянд;
2) муносибатхои чамъиятй - мехнатие, ки ба
моликияти коллективй асос ёфтаанд;
3) муносибати чамъиятй - мехнатие, ки дар пояи
моликияти хусусй карор доранд2.

'Муфассал ниг.: Шонасридинов Н., Бозоров Р.В. Хукуки мехнатии

Чумхурии Точикистон.Душанбе. 2006.
2О Щ Щ чП С.7-12.
411
 Гурухдои нисбатан мустакил ва ба иктисодиёти
бозоргони хосро муносибатхо оиди татбики мехнатй кироя
ташкил медиханд. Онхо дар тамоми мавридхое, ки коркун ба
хайси сохибмулк баромад намекунад ва дар таксимоти
даромад ширкат намеварзад, ба вучуд меоянд. Чунин
коркунон дар асоси шартномаи (карордодй) мехнатй кор
карда, кувваи кории худро ба кордиханда ба киро медихад.
Ин муносибатхои мехнатй, хусусияти универсалй дошта, бо
тамоми шаклхои моликият алокаманд буда метавонанд.
Еайр аз муносибатхои мехнатй, инчунин дигар гурухи
муносибатхои чамъиятй низ чой доранд, ки ба муносибатхои
мехнатй пайвастагии ногусастанй дошта, бо хукуки мехнатй
фаро гирифта мешаванд:
- муносибатхои ташкилй - идоракунй ва ичтимой -
иктисодй дар бахши мехнат;
- муносибатхои бо кор таъминкунй;
- муносибатхо оиди омадагии касбй ва такмили
ихтисос бевосита дар корхонахо;
муносибатхо оиди масъулияти тарафхои
муносибатхои мехнатй;
-муносибатхо оиди назорат аз болои хифзи мехнат ва
риояи конунхои мехнатй;
- муносибатхо оиди баррасии бахсхои мехнатй ва
гайра.
Муносибатхои мехнатии дар асоси шартномаи
(карордоди) мехнатй басташуда, инчунин шомил шудан ба
корхонахои кооперативй ба вучуд меоянд.
Хукуки мехнатй гуфта, мачмуи меъёрхои хукукии аз
тарафи давлат ё бо иштироки макомоти дахлдори давлатй
мукарраршуда ва инчунин дар санадхои локалй
сабтшудаеро меноманд, ки муносибатхои чамъиятй -
мехнатй ва дигар гурухи муносибатхои чамъиятии ба онхо
алокамандро танзим менамоянд.
Муносибатхои мехнатй на танхо тавассути конун,
балки ба воситаи шартнома низ танзим карда мешаванд.
Сатхи хадди акали хукуки мехнатй ва кафолатхоро
барои кормандон санадхои конунгузорй ва санадхои дигари
меъёрии хукукй оид ба мехнат мукаррар менамоянд.
Созишномахои генералй, сохавй (тарифй), минтакавй
(вилоятй, нохиявй, шахрй), шартномахои коллективй,
шартномахои (карордодхои) мехнатй метавонанд хукук ва
412
кафолатй мехнатиеро, ки дар санадхои конунгузорй
пешбинй нагардидаанд, мукаррар намоянд.
Шартхои созишнома ва шартномахое, ки вазъи
кормандонро дар киёс ба мукаррароти санадхои
конунгузорй ва дигар санадхои меъёрии хукукй оид ба
мехнат бадтар менамоянд, эътибор надоранд.
Шартхои созишнома ва шартномахо оид ба мехнат,
агар дар конун тартиби дигаре пешбинй нашуда бошад,
наметавонанд якчониба тагйир дода шаванд. Масъалахое,
ки бо санади конунгузорй ва дигар санади меъёрии хукукй
оид ба мехнат танзим нагардидаанд, бо розигии тарафхо
тавассути шартномахои мехнатй халу фасл мегарданд. Дар
сурати байни онхо ба даст наомадани созиш тибки тартибе,
ки мутобикдн барои халли бахсхои мехнатии коллективй ва
ё инфиродй мукаррар гардидаанд, халу фасл мешаванд.

§ 2. Сарчашмахои хукуки мехнатй

Сарчашмахои хукуки мехнатй ба маънои мушаххас

шакли ифодаёбии меъёрхои хукукиро меноманд1.
Ба сифати сарчашмахои хукуки мехнатй санадхои меъёрй
баромад мекунанд, ки ба намудхои зерин чудо мешаванд:
1)конунхо;
2) санадхои меъёрии зериконунй.
Конунхо бошанд, дар навбати худ ба конунхои
конститутсионй ва мукаррарй чудо мешаванд. Ба санадхои
меъёрии зерконунй бошад, фармонхои Президент, карорхои
хукумат, санадхои меъёрии локалй дохил мешаванд.
Аз ин нуктаи назар, ба сарчашмахои хукуки мехнатй
санадхои зерини меъёрй мутаалликанд:
1) Конститутсияи (Сарконуни) Чумхурии
Точикистон;
2) Кодекси мехнатй Чумхурии Точикистон;
3) конунхои Чумхурии Точикистон;
4) санадхои хукукии Мачлиси Олии Чумхурии
Точикистон, Президента Чумхурии Точикистон, Хукумати
Чумхурии Точикистон ва макомоти хокимияти махаллй;

'Ниг.: Ш онасридинов Н., Бозоров Р.Б. Хукуки мехнатии

Чумхурии Точикистон.Душ анбе. 2006.С.32-61.
413
 5) Санадхо - созишномах,о; Созишномахои генералй,
сохавй (тарифй), минтакавй (вилоятй, нохдявй шахрй);
6) шартномахои коллективй ва дигар санадхои
меъёрии дохилй (локалй) оид ба мехнат (коидахои дохилии
мехнат, чадвали рухсатихо, инчунин фармонхо, амрияхо,
нишондодхо ва дигар санадхое, ки рохбарй ташкилот дар
дораи салохияти худ мебарорад);
7) Санадхои хукукии байналмилалй, ки Чумхурии
Точикистон эътироф кардааст.

§ 3.1 (ринсипхои хукуки мехнатй

Принсипхои хукукй гуфта, гояхои

рохбарикунандаеро меноманд, ки мохият, хусусиятхои асосй
ва раванди умумии такмили меъёрхои хукукиро ифода
менамоянд1.
Принсипхои ХУКУКЙ ба принсипхои умумй,
байнисохавй, сохавй чудо мешаванд.
Хукуки мехнатй хамчун сохаи алохида ва мустакил,
дорой принсипхои ба худ хос мебошад. Конститутсия
(Сарконуни) Чумхурии Точикистон принсипхои зерини
танзими хукукии мехнатро мустахкам намудааст:
- озодии мехнат ва имконияти озодона ихтиёрдорй
намудан аз кобилияти мехнатй, интихоби шакли фаъолият ва касб;
- манъ будани мехнатй мачбурй;
- хукук ба хифзи мехнат;
- хукук ба гирифтани маълумот;
-хукук ба муттахидшавй. Кафолати фаъолияти
озодонаи иттиходияхои чамъиятй;
- хукук ба химояи хукук ва озодихо бо истифода аз
тамоми воситахои бо конун манънашуда;
- хукук ба гирифтани хакки мехнат бе хеч гуна
поймолкунии хукук ва на камтар аз хадди акали
мукарраршуда.
- хукук ба истирохат.

’Ниг.: Ш онасридинов Н., Бозоров Р.Б. Хукуки мехнатии

Чумхурии Точикистон.Душ анбе. 2006. С .62-118.
414
 § 4. Хукукхои асосии мехнатй ва вазифахои корманд ва
корфармо

Мутобики Конститутсияи Чумхурии Точикистон хар

шахе ба мехнат, интихоби касб, кор, хифзи мехнат ва
химояи ичтимой аз бекорй хукук дорад.
Давлат ба хар як корманд кафолатй чунин хукукхоро
медихад:
1) хизматрасонии бепул барои интихоби касб,
омодагии касбй, бозомузй ва такмили ихтисос;
2) ба таври одилона кадр кардани мехнат ва сари вакт
пардохтани музди он;
3)мусоидати ройгон дар интихоби кори мувофик ва
мутобики ихтисос, кобилият ва омодагии тахассуей таъмин
будан бо кор;
4) шароити мехнате, ки ба талаботи бехатарй ва
гигиена чавобгу бошад;
5) истирохате, ки бо рохи мукаррар намудани
давомнокии вакти корй, рузхои истирохати хархафтаина,
рухеатии харсолаи пардохтшаванда, рузхои кутохи кор
барои як катор ихтисос ва корхо таъмин карда мешавад;
6) иштирок дар идора намудани ташкилот;
7) мухайё намудани кори мувофик ба мухлати на
камтар аз се сол барои мутахасисони чавон
хатмкунандагони муассисахои таълимии давлатй, ки бо
дархости корхнахо ба кор омаадаанд;
8) чуброни харочоти моддй барои кучидан ба чои
нави истикомат ва кор тибки мукаррароти конунхо;
9) чуброни зарари вобаста ба кор, ки ба саломатй ё
амволи у расидааст;
10) муттахид шудан дар итифокхои касаба ва дигар
ташкилотхое, ки манфиати кормандон ва коллективхои
мехнатиро ифода мекунанд;
11) корпартой;
12) химояи судии мехнатй аз ёрии тахасусии хукукй;
13) ёрдампулй мувофики сугуртаи ичтимой дар
холатхои мувакатан гум кардани кобилияти мехнатй ва
дигар холатхои мукарраркардаи конун;
14) химоя аз бекорй;
Корманд вазифадор аст:
415
 - мутобики шартномаи (карордди) мех,натй вазифаи
хешро софдилона ичро намояд;
- интизоми мехнатй ва технологияро риоя кунад;
- бо амволи корфармо эхтиёткорона муносибат
намояд;
Корфармо ХУКУК дорад:
- ташкилотро идора кунад ва дар доираи салохияти
худ карор кабул намояд;
- шартномахои (карододхои) мехнатй бандад ва
онхоро бекор кунад;
- шумораи зарурии кормандонро барои ичрои кор
муайян кунад;
дар доираи салохияти худ санадхои чузъии хукукй кабул
намляд, ки барои кормандони ташкилот хатмист;
- кормандонро барои мехнатй сермахсули намунавй
Хавасманд гардонад;
- аз кормандон ичрои коидахои таритиботи дохлии
мехнатй, дигар коидахо ва мукаррарот, инчунин
шартномахои мехнатиро талаб намояд.
- дар сурати вайрон кардани ( аз чониби корманд рох
додан ба амалй гайриинтизомй) интизоми мехнатй
кормандро ба чавобгарии интизомй кашад;
- якчоя бо дигар корфармоён барои химояи
манфиатхои касбии хеш иттиходияхои чамъиятй ташкил
дихад ва ба чунин иттиходияхо шомил гардад.
Корфармо ухдадор аст:
Коститутсияи Чумхурии Точикистон, кодекси
мазкури мехнат, конунхо ва дигар санади меъёрии хукукй ва
шартномахои мехнатиро риоя намояд, барои кормандон
шароити мусоиди истехсолй фарохам орад, дар ташкилот
риоя гардидани коида ва меъёрхои хифзи мехнат, техникаи
бехатарй, санитарияи истехсолй ва химоя аз сухторро
таъмин намояд;
- хангоми бастани шартномаи (карордди) мехнатй
кормандро ба шартномаи коллектвй ва дигар санадхои
меъёрии дохилй ташкилот шинос намояд;
- музди мехнатй кормандро сари вакт пардозад;
- ба кормандон васоит (тачхизот) ва маводи барои
ичрои кор заруриро мухйё намояд.
Имтиёзхо барои кормандон, ки дар баробари кор
тахсил мекунанд:
416
 - корфармо вазифадор аст барои маълумоти касбй
гирифтан дар истехсолот, такмили ихтисос ё аз истехсолот
чудо нашуда, дар муассисаи таълимй тахсил кардани
кормандон чихати пешбурди якчояи кор ва тахсил шароити
зарурй мухайё намояд.
- кафолат ва чубронхои барои кормандони дар
баробари кор тахсилкунанда пешбинишуда танхо дар чойи
кори асосй дода мешавад.
- корфармо вазифадор аст, ки касбомузй, бозомузй
ва такмили дониши кормандонро барои сохиб гаштан ба
ихтисоси дуюм (мучовир) ба рох монад, барои бевосита дар
истехсолот ё дар муассисахои касбомузй такмили ихтисос
кардани онхо шароит мухайё намояд.
- баъди хатмй тахсили касбй ба корманд тахассуси
дахлдор (гурух, дарача, категория) - и касбй дода, мувофики
ихтисоси гирифтааш кор пешниход карда мешавад.
Маълумоти умумии касбии кормандон хангоми баланд
бардоштани дарача, гурух ва категорияхои ихтисосй, таъини
андозаи музди мехнат ва ба вазифаи баладтар пешбарй
кардани онхо ба эътибор гирифта мешавад.
- кормандоне, ки дар баробари кор дар муассисахои
таълимй мехонанд, накшахои таълимиро ичро менамоянд,
бо рухсатии иловагии пулакй аз чои кор ба хафтаи кутохи
корй ва дигар имтиёзхо бо тартиб ва шароити
мукарраркардаи конунхо ва дигар санади меъёрй хак
доранд. Дар созишномахо, шартномахои коллективй ва
дигар санади меъёрии чузъии (локалии) ташкилотхо барои
кормандоне, ки дар муассисахои таълими мехонанд, аз
хисоби маблаги ташкилотхое, ки онхоро ба тахсил
фиристодаанд, имтиёзхои иловагй мукаррар шуда
метавонанд.
- Имтиёзхо барои талабагони мактабхои маълумоти
умумй:
Кормадоне, ки дар мактабхои маълумоти умумй
мехонанд, ба хафтаи кутохн кории на камтар аз як рузи корй
ё ба хамон кадар соати корй (дар сурати кутох кардани рузи
корй дар давоми хафта) хак доранд.
Талабагони мактабхои маълумоти умумй дар давоми
соли тахсил на камтар аз 42 рузи таквимй хангоми шаш руз
будани хафтаи корй ё мутобикан ба хамон кадар соати корй
дар сурати хафтаи кории панчруза аз кор озод карда
417
мешаванд. Агар хафтаи кор аз панч руз иборат бошад,
микдори умумии соатхои кор озод кардани корманд вобаста
ба давомнокии басти кори зимни бокй мондани микдори
соатхои фориг аз кор тагйир меёбад.
Дар муддати аз кор озод будани талаба ба у аз чои
кори асосй на камтар аз панчох фоизи музди мехнат, вале на
камтар аз андозаи мукарраршудаи хадди акалли музди
мехнат маош дода мешавад.
Талабагони макгабхои маълумоти умумй ба рухсатии
пулакии иловагй аз чои кори асосй барои супоридани
имтихонхо ба мухлати на камтар аз андозаи
мукарраркардаи конунхо ва дигар санади меъёрии
Чумхурии Точикистон бо нигохдории музди миёнаи мехнат
дар давраи рухсатй хак доранд.
- Имтиёзхо барои талабагони омузишгоххои маълумоти
умумии касбй:
Ба кормандоне, ки дар баробари кор дар
омузишгоххои касбиютехникй ё хамин хел омузишгоххои
дигар мехонанд, барои омодагй ва супоридани имтихонхо ва
талабагоне, ки дар баробари кор дар макгабхои миёнаи
махсус ва олй мехонанд, барои ичрои корхои лабараторй,
супоридани санчишхо ва имтиёзхо омодагй ва дифои лоихаи
(корхои) дипломй аз чои кор ба муддати на камтар аз
андозахои мукарраркардаи конунхо ва дигар санади
меъёрии Чумхурии Точикистон рухсатии иловагй ва музди
миёнаи мехнат дода мешавад.
Ба кормандоне, ки дар мактабхои миёнаи махсус ва
олй маълумоти касбй мегиранд, хар хафтаи рузхои кориаш
иборат аз шаш руз барои тайёрй ба машгулият дар давоми
дах мохи таълимй пеш аз навиштани лоихаи (кори) дипломй
ё супоридани имтихоноти нихой камаш як рузи аз кор озод
ва музди миёнаи мехнат дода мешавад.
Дар сурати аз панч руз иборат будани хафтаи кори
микдори рузхои аз кор озод вобаста ба давомнокии басти
корй тагйир ёфта, микдори соатхои аз кор озод бокй
мемонад.
Ба кормандоне, ки дар мактабхои миёнаи махсус ва
олй гоибона мехонанд, барои пардохтй харочоти рафтуомад
ба махалле, ки мактаб вокеъ гардидааст, бо тартиби
мукарраркардаи конунхо ё дигар санади меъёрии Чумхурии
Точикистон имтиёз дода мешавад.
418
 § 5. Мафхум ва таъиноти шартномаи коллективй

Шартномаи коллективй - санади хукукй, ки

муносибатхои ичтимой-мехнатиро дар корхонахо,
ташкилотхо ва муассисахо ба танзим медарорад ва аз тарафи
намояндагони ваколатдорашон байни корфармоён ва
кормандон баста мешавад (кисми 11 м. 1 Конун «Дар бораи
шарикии ичтимой, созишномахо ва шартномахои
коллективй» аз 28 июли соли 2006).
Шартнома ва созишномахои коллективй бо максади
илова ба санади конунгузорй ва дигар санади меъёрии
ХУКУКЙ мукаррар намудани шароити мехнат, шугл ва
кафолатй ичтимой баста мешаванд1.
Тартиби тахия, ба имзо расонидан ва амалй
шартномахо ва созишномахои коллективиро К °НУНИ ЧТ
«Дар бораи шарикии ичтимой, созишномахо ва
шартномахои коллективй» муайян мекунад.
Назоратй ичрои шартнома ва созишномаи
коллективй аз чониби тарафхо ва намояндагони онхо тибки
тартиби мукаррарнамудаи конунхо амалй мегардад.
Ба максади бехтар намудани гузориши масъала ва
хали мусбии он зарурияти омузиш ва тахлили мафхумхои
зеринро кайд бояд кард. Аз чумла:
1) шарикии ичтимой-хамкории иштирокчиёни муно­
сибатхои ичтимой-мехнатие, ки ба таъмини мувофикати
манфиатхои кормандон, корфармоён ва макомоти ичроияи
Хокимияти давлатй равона гардидаанд;
2) системаи шарикии ичтимой-принсипхо ва коидахое,
ки тавассути онхо дар сатху сохторхои гуногун, бо максади
хосил шудани. ризоияти тарафхо, кдбули карорхои
муштарак, татбики амалиёти якчоя ва пешгирии ихтилофот,
хамкории иштирок-чиёни муносибатхои ичтимой-мехнатй
созмон дода мешавад;
3) муносибатхои ичтимой-мехнатй -мачмуи
муносибатхо байни кормандон ва корфармоён;
4) тарафхои шарикии ичтимой -макомоти ичроияи
хокимияти давлатй, кормандон ва корфармоён дар шахси

'Ниг.: Ш онасридинов Н., Бозоров Р.Б. Хукуки мехнатии

Чумхурии Точикистон.Душ анбе. 2006.С.155-178.
419
f

н ам оян дагон и ваколатдори онно тибки тартиби мукаррар-

гардида;
5) корфармо- макомоти дахлдори хокимияти давлатй,
ш а х с и ХУКУКЙ, хамчунин намояндагй ва бахшхои он ва шахси
вокеие, ки тибки конунгузорй дорой хукуки бо корманд
бастан ва катъ намудани шартномаи (карордоди) мехнатй
мебошанд;
6) намояндагони кормандон - макомоти иттнфокхои
касаба ва иттиходияхои онхо (чумхуриявй, сохавй, вилоятй,
шахрй> нохиявй), ки мувофики оинномахои онхо хамчун
намоянда ваколатдор шудаанд, макомоти худфаъолияти
чамъиятии дар мачлиси умумии (конференсия) кормандони
ташкилот таъсисёфта ва аз чониби онхо ваколатдоршуда;
7) корманд - шахсе, ки бо корфармо дар асоси
шартномаи (карордоди) мехнатии басташуда дар
муносибатхои мехнатй карор дорад;
8) иттиходияхои корфармоён - шакли ташкилоти
гайритичоратиест, ки ба узвияти корфармоён асос ёфтааст;
9) созишнома дар бораи шарикии ичтимой- санади
хукукиест, ки муносибатхои ичтимой-мехнатии байни
кормандон, корфармоён, макомоти ичроияи хокимияти
давлатй, сохахо ва каебхоро ба танзим медарорад.
Максади шарикии ичтимой аз инхо иборат аст:
-татбики хукукхои мехнатй ва хифзи манфиатхои
ичтимоию иктисодии шахрвандони Ч ,У м Х У р и и Точикистон
т и б к и кафолатхои Конститутсияи Чумхурии Точикистон,
конунгузорй ва дигар санадхои меъёрии хукукии Чумхурии
Точикистон;
-мусоидат ба танзими масъалахои ичтимоию мехнатй,
аз чумла масъалаи мукаррар намудани андозаи музди
мехнат;
-зиёд намудани даромади кормандон дар асоси
афзоиши хосилнокии мехнат ва самаранокии истехсолот;
-таъсиси механизми самараноки танзими
муносибатхои ичтимой-мехнатй;
-гузаронидани музокироти коллективй, машваратхои
мутакобила, тахия ва бастани созишномахо ва шартномахои
коллективй тибки конунгузории Чумхурии Точикистон;
-пешгирии бахсхои мехнатии коллективй ва мусоидат
ба халли низоъхои ичтимой-мехнатй;

420
 -тахдим ва инкишофи муносибатхои ичтимой-мехнатй
дар асосй принсипхои демократа;
-фарохам овардани шароити мусоид барои таъмини
шугли ахолии Чумхурии Точикистон ва инкишофи бозори
мехнат.
Шаклхои амалй намудани шарикии ичтимой инхоянд:
-музокирот ва машваратхо;
-тахия, кабул ва татбики карорхои муштарак;
-бастани созишномахо ва шартномахои коллективй;
-иттилоотонии мутакобилаи Тарафхо оид ба ичрои
ухдадорихои кабулгардида.
'М акомоти асосии системаи шарикии ичтимой дар
тамоми сатххо комиссияхои сетарафа (дутарафа) ба хисоб
мераванд. Аз чониби комиссияхо музокироти коллективй
гузаронида, созишномахо ва шартномахои коллективй тахия
ва баста мешаванд, хамчунин рафти ичрои онхо мавриди
баррасй карор мегиранд.
Комиссияхои чумхуриявй, сохавй ва минтакавй
мувофики Низомнома дар бораи комиссияхои сетарафа оид
ба танзими муносибатхои ичтимой-мехнатй дар Чум*урии
Точикистон, ки аз чониби Хукумати Чумхурии Точикистон
бо мувофикаи иттиходияхои намояндагони кормандон ва
иттиходияи корфармоён тасдик мегардад, фаъолият
мекунанд.
Дар сатхи чумхуриявй-комиссияхои сетарафа
(дутарафа) оид ба танзими муносибатхои ичтимой-мехнатй,
макомоти оид ба таъмини мутобикгардонии манфиатхои
давлат ва тарафхои муносибатхои ичтимой-мехнатй дар
Чумхурии Точикистон барпо карда мешаванд. Комиссияхои
сетарафа (дутарафа) аз намояндагони Хукумати ЧУМХУРИИ
Точикистон, Федератсияи иттифокхои касабаи Точикистон
ва иттиходияхои корфармоён иборатанд.
Дар сатхи сохавй-комиссияхои сетарафа (дутарафа)
оид ба танзими муносибатхои ичтимой-мехнатй таъсис дода
мешаванд. Хайати комиссияхои сохавй, ки ба он
намояндагони макомоти дахлдори ичроияи хокимияти
давлатй, макомоти намояндагии кормандон ва корфармоён
шомиланд, аз чониби Тарафхо ташкил карда мешавад.
Дар сатхи минтакавй комиссияхои сетарафа оид ба
танзими муносибатхои ичтимой-мехнатй аз хисоби

421
намояндагони макомоти дахлдори ичроияи хокимияти
давлатй, корфармоён ва кормандон ташкил карда мешаванд.
Дар сатхи ташкилотхо оид ба танзими муносибатхои
ичтимой-мехнатй, тахия ва бастани шартномахои
коллективй комиссияхои дутарафа таъсис дода мешаванд. Ба
хайати комиссия намояндагони корфармоён ва кормандон
шомил мешаванд.
Дар сатхи гуруххои молиявй-саноатй ва
корпоратсияхои трансмиллй комиссияхои дутарафа
(сетарафа) оид ба гузаронидани музокироти (машваратхои)
коллективй, тахия ва бастани созишнома дар иттиходияхои
хочагихои мазкур, аз чумла ташкилотхои берун аз худуди
давлат чойгирбуда ташкил карда мешаванд. Ба хайати
комиссияхо намояндагони корфармо ва кормандон дохил
мебошанд.
Аз номи кормандон хукуки гузаронидани музокироти
коллективй ба макомоти намояндагии онхо дода мешавад.
Дар музокироти (машваратхои) коллективй
намояндагони макомоти ичроияи махаллии хокимияти
давлатй, кормандон ва корфармоён иштирок менамоянд.
Макомоти идораи давлатй ва хочагй, инчунин
корфармо (сохибмулк) вазифадоранд оид ба масъалахое, ки
барои баррасй аз тарафи иттифокхои касаба ва ё макомоти
дигари намояндагии ваколатдори махсуси кормандон
пешниход карда мешаванд, музокирот дойр намоянд.
Хар кадоме аз тарафхо дар муддати на дертар аз се
мохи то ба охир расидани мухлати амалй созишномахо ва
шартномахои коллективии каблй ё дар мухлатхои
муайяннамудаи ин хуччатхо хак дорад ба тарафи дигар оид
ба огози музокирот огохии хаттй ирсол намояд.
Дар хамаи холатхои зикргардида Тарафе, ки аз
Тарафи дигар огохии хаттй гирифтааст, вазифадор аст дар
муддати 7 руз дар сатхи ташкилот ва дар муддати 15 руз дар
дигар сатххо музокирот огоз намояд.
Барои гузаронидани музокироти коллективй Тарафхо
бо шумораи баробари намояндагон, ки дорой ваколатхои
зарурй мебошанд, барои тахияи лоихаи созишномахо ва
шартномахои коллективй комиссия таъсис медиханд.
Хайати комиссия, мухлат, макони баргузорй ва
рузномаи музокирот бо карори Тарафхо муайян карда
мешавад.
422
 Тарафхое, ки дар музокирот иштирок менамоянд,
чихати интихобу мухокимаи масъалахое, ки ба халли
чанбахои ичтимоию иктисодии онхо тааллук доранд,
комилхукуканд.
Тарафхои шарикии ичтимой барои ба рох мондани
хамкорй дар доираи шарикии ичтимой ба гирифтани
иттилооти эътимодбахш ба тарики ройгон ва бемонеа хукук
доранд. Иттилооти мазкурро Тарафхо вазифадоранд ба
якдигар на дертар аз ду хафта аз рузи гирифтани дархости
дахлдор пешниход намоянд.
Макомоти идораи давлатй ва хочагй, инчунин
корфармо (сохибмулк) вазифадоранд, ки ба макомоти
иттифокхои касаба ё дигар макомоти намояндагии
ваколатдори махсуси кормандон барои салохиятнок
гузаронидани музокирот иттилооти зарурй пешниход
намоянд. Иштирокчиёни музокирот, шахсони дигари ба
музокирот алокаманд, набояд маълумоти дорой сирри
давлатй, истехсолй ва тичоратиро ошкор созанд.
Агар дар анчоми музокирот созишнома ба имзо
расонида нашавад, протокол тартиб дода мешавад, ки ба он
пешниходхои нихоии ифодаёфтаи Тарафхо ва тадбирхое, ки
макомоти давлатй, иттиходияхои корфармоён, корфармо
(сохибмулк) бо тартиби яктарафа чихати халли ихтилофот
бояд андешанд, дохил карда мешавад.
Шахсоне, ки ба сифати намояндагони Тарафхо дар
музокирот иштирок менамоянд, инчунин мутахассисони дар
давоми музокирот ба кори комиссия даъватгардида аз
чойхои кори асосиашон бо нигохдории музди миёнаи мехнат
муваккатан озод карда мешаванд. Тамоми харочоти вобаста
ба иштирок дар музокирот тибки мукаррароти конунгузории
Чумхурии Точикистон чуброн карда мешавад.
Музди мехнатй коршиносон ва мутахассисоне, ки бо
мувофикаи Тарафхо даъват карда мешаванд, аз чониби
макомоти давлатй ва хочагй, корфармоён (сохибмулкон)
пардохта мешавад.
Намудхои созишномахо-созишномахои Г енералй,
сохавй ва минтакавй.
Созишномаи Генералй-санади хукукиест, ки
принсипхои умумии сиёсати шарикии ичтимоию иктисодиро
мукаррар намуда, равандхои асосии хамкорй ва ухдадорихои
тарафайни Хукумати Чумхурии Точикистон, иттиходияхои
423
иттифокхо и касаба, дигар макомоти намояндагии
кормандон ва иттиходияхои умумичумхуриявии
корфармоёнро дар сохаи шугли ахолй, баланд бардоштани
кафолатхои ичтимоии шахрвандон, таъмини хифзи
ичтимоии гуруххои камбизоати ахолй, зиёд кардани
даромади мехнаткашонро бо мурури муътадил гардидани
вазъи иктисодиёт муайян мекунад.
Созишномаи сохавй санади хукукиест, ки равандхои
ичтимоиву иктисодии инкишофи соха, шароити мехнат,
сатхи шугл, музди мехнат, кафолатхои ичтимоиро барои
кормандони соха мукаррар ва масъалахои тарафайни сатхи
сохавиро муайян менамояд.
Созишномаи минтакавй санади хукукиест, ки дар
минтакаи вохиди дахлдори маъмурии ХУДУДЙ шароити
умумии мехнат, кафолат ва имтиёзхои мехнатиро ба танзим
медарорад, ки барои хамаи Тарафхо хатмист ва хангоми
бастани шартномахо ба хисоб гирифта мешавад.
Созишнома бо мувофикаи Тарафхо метавонад
дутарафа ва сетарафа бошад. Макомоти хокимияти давлатй,
макомоти ичроияи махаллии хокимияти давлатй ва идоравй,
ки дар музокироти сетарафа ширкат меварзанд, дар сурати
ба он исрор намудани ду тарафи дигар метавонанд аз
бастани созишнома худдорй кунанд.
Созишномахо дар сатххои зерин баста мешаванд:
-дар сатхи чумхуриявй - Созишномаи генералии байни
Хукумати Чумхурии Точикистон, ипиходияи корфармоён ва
намояндагони кормандони Точикистон;
-дар сатхи сохавй - байни макомоти дахлдори давлатй,
иттиходияхои корфармоён ва макомоти сохавии
намояндагии кормандон;
-дар сатхи вилоятй - байни макомоти дахлдори
ичроияи махаллии хокимияти давлатй, ташкилотхои
корфармоён ва иттиходияхои вилоятии намояндагони
кормандон;
-дар сатхи шахрй, нохиявй ва нохияхои шахрхо-байни
макомоти дахлдори ичроияи махаллии хокимияти давлатй,
иттиходияхои корфармоён (сохибмулкон), намояндагони
кормандон.
Тартиб, мухлати тахияву бастани созишнома ва
хайати комиссия аз чониби Тарафхо муайян гардида,
тавассути протокол ба расмият дароварда мешаванд.
424
 Лоих,аи созишнома аз чониби комиссия тахия гардида,
аз тарафи макомоти дахлдори идораи давлатй, иттиходияхои
корфармоён, макомоти иттифокхои касаба ё дигар макомоти
намояндагии ваколатдори махсуси кормандон ба имзо
расонида мешавад.
Тартиби мушаххаси бастани созишномахоро
Низомномаи тартиби тахия ва бастани Созишномахои
генералй, сохавй ва минтакавй дар Чумхурии Точикистон,
ки Хукумати Чумхурии Точикистон бо мувофикаи макомоти
намояндагии кормандон ва иттиходияхои корфармоён
тасдик кардааст, муайян менамояд.
'Мазмуни созишномаро Тарафхо муайян мекунанд.
Дар созишнома инхо пешбинй мегарданд:
-ухдадорихо дар сохаи пардохти музди мехнат, хифзи
мехнат, киро кардан ва аз кор озод намудани кормандон;
-ичрои мачмуи тадбирхои махсус оид ба хифзи
ичтимоии ахолй, чорабинихо оид ба инкишофи бозори
мехнат, таъминоти муфиди шугли ахолй, зиёд намудани
хачми махсулот, аз чумла молхои ниёзи мардум ва
кишоварзй;
-мукаррар намудани меъёрхои асосии сатхи зиндагй ва
паст кардани сатхи камбизоатй;
-мукаррар намудани имтиёзот ва афзалиятхои иловагй
ба ташкилотхо, корфармоёне (сохибмулконе), ки чойхои
кории иловагй ташкил намуда, аз мехнатй маъюбон,
чавонон, аз чумла наврасон истифода менамоянд;
-иштироки кормандон дар истифодабарии
даромадхое, ки аз фуруши амволи ба моликияти давлатй
тааллукдошта ба даст меоянд;
-хифзи манфиати кормандон хангоми хусусигардонии
фонди манзилй;
-зиёд намудани хачми иловапулихои хусусияти
чубронидошта, ки андозаи хадди акаллашон дар
конунгузории амалкунанда пешбинй гардидааст;
-таъмини амнияти экологй ва хифзи саломатй;
-масъалахои таъминоти ичтимой ва сугуртаи ичтимой;
-бехтар намудани шароити хизматрасонии ичтимоии
шахсоне, ки дар истехсолот кор мекунанд, дигар масъалахои
ба сохаи рушди ичтимоию иктисодй ва муносибатхои
мехнатй вобаста, инчунин ухдадорихо оид ба пешгирии
ихтилофоти мехнатй ва эътирозхо, тахкими интизоми
425
мехнат, муайян намудани масъулияти иштирокчиёни
созишнома, таъмини назорат оид ба чараёни ичрои
созишнома.
Созишнома аз рузи ба он имзо гузоштани Тарафхо ва
ё аз рузи дар созишнома мукарраршуда эътибор пайдо
мекунад. Давраи амал ва мухлати бастани созишномаро
Тарафхо муайян мекунанд.
Созишнома доираи кормандонеро, ки дар созишнома
муайян карда шудааст, фаро мегирад.
Х,ангоми ба амал баровардани назорат тарафхо
вазифадоранд хамаи иттилооти зарурии дар даст
доштаашонро пешниход намоянд.
Намояндагони тарафхо, ки шартномаи коллективиро
имзо намудаанд, хар сол ва ё дар мухлатхои дар шартномаи
коллективй мукаррар гардида оид ба ичрои дар мачлиси
умумии (конференцияи) коллективи мехнатй хисбот
медиханд.
Тавассути шартномаи коллективй танзими
коллективй- шартномавии муносибатхои мехнатй, ичтимой
-иктисодии байни кордихандагон ва коркунони корхона,
муассиса ва ташкилотхо мушаххас ба амал бароварда шуда,
хамохангсозии манфиат ва хамкории кордиханда ва
коркунони корхона ва воситаи мухимтарини таъмини
иштироки мехнаткашон дар идоракуии корхонахо мебошад.
Шартномаи коллективй дар корхонахо, муассисахо,
ташкилотхо, новобаста аз шакли моликият ва хочагидорй,
макотибй, олй, миёнаи махсус, омузишгоххои касбй-техникй
баста мешавад.
Шартномаи коллективиро коллективи мехнатй дар
симои як ё якчанд иттифокдои касаба ё дигар макомоти
намояндагии ваколатдоркардашуда бевосита бо кордиханда
ё намояндагони ваколатдоркардаи он баста метавонанд.
Ба максади пеш бурдани музокироти коллективй ва
тахияи лоихаи шартномаи коллективй аз намояндагони
баробаршумори тарафхо комиссияи муштарак созмон дода
мешавад.
Лоихаи омодагаштаи шартномаи коллективй дар
коллективхои мехнатии корхона мухокима шуда, дар шакли
мукаммал хаволаи мачлиси умумй (конференсияи
коллективй мехнатй корхона) мешавад.

426
 Шартномаи коллективй аз лах,заи ба имзо расиданаш
ё аз рузи дар он нишондодашуда кувваи юридикиро доро
мешавад. Давраи амалй шартномаи коллективиро тарафхо
муайян мекунанд.
Шартномаи коллективй дар ташкилотхо, новобаста аз
шаклхои моликият ва намуди хочагидориашон, дар
муассисахои тахсилоти олии миёнаи касбй ва ибтидоии
касбй, хамчунин дар вохидхои таркибии ташкилотхо оид ба
масъалахое, ки марбут ба салохияти ин кисматхои сохторй
мебошанд, баста мешаванд.
Тарафхои шартномаи коллективй макомоти
намояндагии кормандон, корфармо, (сохибмулк) ё макомоти
аз тарафи онхо ваколатдоршуда ба хисоб мераванд.
Дар сурати дар ташкилот мавчуд будани якчанд
макомоти намояндагии кормандон, бо мувофикаи байни
онхо, ба сифати тарафи шартномаи коллективй макомоти
намояндагие, ки аксарияти кормандони ташкилотро
муттахид менамояд ё макоме, ки дар он хамаи макомоти
намояндагии кормандони ташкилот мутаносибан аз руи
шумораи аъзояшон намояндагй мекунанд, тарафи
шартномаи коллективй шуморида мешавад.
Тартиб ва мухлати бастани шартномаи коллективй,
хайати комиссияи барои пешбурди музокирот
таъиншавандаро Тарафхо муаяйн мекунанд, ки он бо
фармони корфармо ба расмият дароварда мешавад.
Лоихаи шартномаи коллективй бояд ба таври хатмй
дар коллективхои мехнатй мухокима карда шавад. Лоихаи
такмилдодашуда аз тарафи мачлиси умумии (конференсияи)
коллективй мехнатй тасдик карда мешавад.
Мачлиси умумии (конференсияи) коллективи мехнатии
ташкилот бо протокол (карор) намояндаи худро вазифадор
менамояд, ки бо корфармо шартномаи коллективй бандад
(имзо кунад).
Намояндаи кормандон хукук дорад, ки бо тартиб ва
шартхои барои бастани шартномаи коллективй мукаррар­
намудаи Конуни мазкур дар бораи ба имзо расонидани
замима ба шартномаи коллективй, ки аз номи коллективи
мехнатй баста шудааст, музокирот намояд. Замима чузъи
чудо-нашавандаи шартномаи коллективй буда, баробари он
эътибори хукукй дорад.

427
 Мазмуни шартномаи коллективиро Тарафхо дар
доираи салохияти худ муайян мекунанд.
Шартномаи коллективй мукаррароти зеринро дар бар
мегирад:
-дар бораи ташкили мехнат;
-дар бораи шаклх,о, системаи пардохтй музди мехнат,
мукофотпулихо, кумакпулихо, чубронпулихо ва пардохтхои
иловагй;
-дар бораи андозахои тарифии маош ва маошхои
вазифавй вобаста ба касб, дарачаи тахассуси кормандон,
мушкилот ва шароити корй, ки онхо ичро менамоянд;
-дар бораи давомнокии вакти корй ва вакти
истирохат;
-дар бораи ташкил намудани шароити бехатарии
мехнат, бехтар намудани хифзи саломатй, кафолатхои
сугуртаи тиббии аъзои коллективи мехнатй ва оилахои онхо,
дигар намудхои сугурта;
-дар бораи таъмини шугл, омодасозии кадрхо, бо кор
таъминкунии кормандони аз кор озодшуда;
-дар бораи танзими тартиботи дохилии мехнат;
-дар бораи тартиботи таъсис ва фаъолияти
комиссияхои созиш оид ба баррасй ва халли бахсхои
мехнатии коллективй;
-дар бораи тартиботи огохонидани макомоти
намояндагии кормандон ва гузаронидани машварат хангоми
ба таври оммавй озод намудани коргарон бо сабаби такмил
додани ташкили кор, бархам додани ташкилот, пурра ва ё
кисман аз кор бозмондани истехсолот.
Дар шартномаи коллективй бо назардошти
имкониятхои иктисодии ташкилот метавонанд шартхои
дигар, аз чумла шартхои мехнатй ва ичтимоиву иктисодии
имтиёзнок дар мукоиса бо меъёрхо ва мукаррароти бо
конунгузорй ва созишномахои мукаррарнамуда (рухсатихои
иловагй, иловапулихо ба нафака, чуброни харочоти наклиёт
ва сафархои хизматй, таъмини хуроки ройгон ё кисман
пардохтшавандаи кормандон дар истехсолот ва фарзандони
онхо дар мактабхо ва муассисахои томактабй, имтиёзхо ва
чубронпулихои иловагии дигар) чой дошта бошанд.
Мухлати эътибори шартномаи коллективиро Тарафхо
муайян мекунанд.

428
 Шартномаи коллективй аз рузи аз чониби Тарафх,о
имзо шуданаш ё аз рузи дар шартномаи коллективй
мукаррар-гардида эътибор пайдо мекунад.
Дар мавриди тагйир ёфтани хайати макомоти
идоравии ташкилот, иваз шудани сохибмулки амвол,
шартномаи коллективй то вакти кабули шартномаи нав амал
мекунад.
Дар холати бархам додани ташкилот бо тартиб ва
шартхои мукаррарнамудаи конунгузорй шартномаи
коллективй дар тамоми мухлати раванди бархамдихй амал
менамояд.
'Ба шартномаи коллективй дар давоми мухлати амалй
он бо мувофикаи Тарафхо тибки тартиби мукаррарнамудаи
шартнома тагйиру иловахо ворид кардан мумкин аст.
Назоратй татбики созишномахо ва шартномахои
коллективиро комиссияхои дахлдор оид ба танзими
муносибатхои ичтимой-мехнатй, Тарафхо (намояндагони
онхо), инчунин макомоти аз чониби Хукумати Чумхурии
Точикистон ваколатдоршуда амалй менамоянд.
Назоратй рафти ичрои созишномахо ва шартномахои
коллективй дар асосн Низомномаи комиссияи сетарафаи
Чумхуриявй оид ба шарикии ичтимой ва танзими
муносибатхои ичтимой-мехнатй, ки аз тарафи Х У к У м а т и
Чумхурии Точикистон тасдик карда шудааст, амалй карда
мешавад.
Созишномахо, шартномахои коллективй дар давоми
дах рузи баъд аз имзо шуданаш бо намояндаи корфармо
(корфармоён) барои бакайдгирии огохонй ба макоми
дахлдор оид ба мехнат фиристода мешавад.
Бакайдгирй ба эътибори конунй пайдо кардани
созишномахо,шартномахои коллективй таъсир намерасонад.
Шартхои созишномахо, шартномахои коллективй, ки
холати корманд онро нисбат ба конунхо ва санадхои дигари
меъёрии хукукй бад мекунанд, беэътиборанд ва набояд
татбик карда шаванд.
Дар сурати саркашй намудан аз музокирот ва бо
иштибохи яке аз Тарафхо ичро нагардидани шартхои
созишномахо ва шартномахои коллективй Тарафи дигар
Хукук дорад дар бораи чуброни зарари моддии дар натичаи
ин амал расонидашуда тибки мукаррароти конунгузории
Чумхурии Точикистон аризаи даъвой пешниход намояд.
429
 БОБИ 24
Ш АРТНО М А (К А РО РД О Д) - И М ЕХНАТЙ

§ 1. Мафхум, п а к т ва намудхои шартнома (карордод)- и

мехнатй

Мувофики моддаи 26 Кодекси мехнатй Ч,УМ*УРИИ

Точикистон шартномаи (карордоди) мехнатй - созишномаи
байни корфармо ва корманд мебошад, ки тибки он корманд
вазифадор аст корхоро аз руи як касб, якчанд касбй муайян,
ихтисос, ё вазифа бо дарачахои дахлдор, бо риояи тартиби
дохилии мехнатй ичро намояд, корфармо бошад, вазифадор
аст барои хамин кор ба корманд музд дихад ва шароити
мехнатиро, ки санадхои конунгузорй ва дигар санадхои
меъёрии хукукй оид ба мехнат ва созишномахои тарафхо
муайян намудаанд, таъмин кунад.
Тавассути шартномаи (карордоди) мехнатй хукуки
конститутсионии ба мехнат доштаи шахрвандон амалй
гашта, муносибатхои мехнатй ба вучуд меоянд ва макоми
коркун муайян карда мешавад.
Тарафхо хангоми ба имзо расонидани шартномаи
(карордоди) мехнатй озод ва дорой хукуки баробар
мебошанд.
Мачбур намудан барои бастани шартномаи
(карордоди) мехнатй ба гайр аз холатхое, ки Кодекси
мехнатй ЧТ, дигар конунхо ва ё ухдадорихои ихтиёран
кабулнамудаи корфармо пешбинй намудаанд, мумкин нест.
Рад кардани беасос бастани шартномаи (карордоди)
мехнатй бо кормандоне, ки аз чониби хадамоти шугли
давлатй аз хисоби квота, брон ба кор фиристода шудаанд,
инчунин дар дигар холатхое, ки бевосита дар кодекс ва
дигар конунхо мукаррар гардидаанд, манъ мебошад.
Рад кардани бастани шартномаи (карордоди)
мехнатй бо корманде, ки барои кор тибки тартиби гузариш
аз дигар ташкилот бо мувофикаи рохбарони ташкилотхо
даъват шудааст, мумкин нест.
Бо талаби корманд ва ё макоми манфиатдор
корфармо вазифадор аст дар холатхои мукаррарнамудаи
430
кодекси мехнат ба онхо дар бораи сабабхои рад карда
шудани кабул ба кор ба таври хаттй иттилоъ дихад.
Пеш аз бастани шартномаи (карордоди) мехнатй дар
холатхои пешбининамудаи конун метавон шартхои иловагй
гузошта шаванд (гузаштан аз озмун, интихоб шудан ба
вазифа).
Дар ду (якчанд) чой кор кардан - тибки шартномаи
(карордоди) мехнатй аз тарафи корманд дар баробари кори
асосй ва дар давраи форигй аз кори (мансаби) асосй ичро
намудани кори дигар ё ишгол намудани дигар вазифаи
доимии муздаш пардохтшаванда мумкин аст.
Барои дар ду (якчанд) чой кор кардан, розигии
корфармо аз чои кори асосй талаб карда намешавад, ба
истиснои холатхое, ки конунгузории Ч,умхурии Точикистон
муайян намудааст.
Х,ангоми ба кор кабул намудани корманд бо тартиби
дар ду (якчанд) чой кор кардан у ба корфармо бояд
дафтарчаи мехнатй ва хуччат дар бораи маълумотро
пешниход намояд. Хангоми дар дигар ташкилот ба кори
вазнин ё кор дар шароити барои саломатй зараровару
хатарноки шароити мехнатй кабул намудан бо тартиби дар
ду (якчанд) чой кор кардан бошад, корманд ухдадор аст, ки
дар бораи хусусият ва характери шароити мехнат дар чои
кори асосй маълумот пешниход намояд.
Хусусиятхои дар ду (якчанд) чой кор карданро барои
категорияхои алохидаи кормандон (кормандони сохахои
омузгорй, тиббию дорусозй, фарханг) Хукумати ЧУм*УРии
Точикистон муайян менамояд.
Аз руи мухлати амал мутобики моддаи 31 КМ
шартномахои мехнатй ба намудхои зерин чудо мешаванд:
- ба мухлатхои номуайян;
- ба мухлати муайян (на бештар аз 5 сол);
- барои ичрои вазифахои корманди хозирнабуда, ки
мутобики кодекс Чои кораш нигох дошта мешавад;
- ба мухлати ичрои кори муайян;
- барои ичрои корхои мавсимй;
Шартномахои (карардодхои) мехнатй барои ичрои
корхои мавсимй дар холатхое баста мешаванд, ки вобаста ба
шароити табиию икдимй кор метавонад дар давраи муайян
(мавсим), аммо на бештар аз шаш мох анчом дода шавад.

431
 Агар дар шартномаи (карардоди) мехнатй мухлати
амалй он нишон доданашуда бошад, пас шартнома ба
мухлати номуайян басташуда хисоб гардида, бидуни
розигии корманд аз нав барои мухлати муайян баста
намешавад.
Шартномахои (карордодхои) мехнатй ба мухлати
муайян дар холатхое баста мешавнд, ки агар бо назардошти
хусусияти кор ва ё шароити ичрои он ва ё манфиати
корманд, инчунин дар холатхои мукаррарнамудаи конун
бастани шартнома барои мухлати номуайян имконнопазир
бошад.
§ 2. Мазмуни шартномаи (карордоди) мехнатй

Мазмуни шартномаи (карордоди) мехнатй гуфта,

мачмуи шарту шароитхои шартнома ро меноманд, ки хукук
ва вазифахои тарафхои онро муайян месозанд. Мазмуни
шартномаи (карордоди) мехнатй бо созиши тарафхо,
конунхо ва дигар санандхои меъёрй муайян карда мешавад.
Дар матни шартномаи (карордоди) мехнатй чои кор,
функсияи мехнатй (кор аз руи касб, ихтисос, квалификатсия
ё мансаб), рузи огози кор, мухлати амалй шартномаи
(карордоди) мехнатй, андозаи хакки мехнат, давомчят ва
речаи вакти кор, давомияти рухсатии мехнатй ва дигар
шартхо бояд инъикос ёбанд, ки ба сифати шартхои зарурй
шартнома эътироф шудаанд.
Шартномаи (карордоди) мехнатй чунин шартхои
иловагиро низ дар худ тачассум карда метавонад;
- оиди мукаррар намудани санчиш;
- оиди давомияти вакти нопурраи корй;
- оиди таъмин бо манзил ва гайра.
Шартномаи (карордоди) мехнатй метавонад бо
санчиши пешакй баста шавад. Санчиш бо созишномаи
гарафайн мукаррар гардида ба гайр аз холатхои
мукаррарнамудаи конун, наметавонад аз се мох бештар
бошад.
Дар давраи санчиш амалй санади конунгузорй ва
санади меъёрии хукукии оид ба мехнат ба корманд татбик
мегардад.
Санчиш хангоми ба кор кабул намудани ашхоси
синнашон ба хаждах нарасида, мутахассисони чавон,
хангоми гузаронидан ба кор ба махаллй дигар, гузаронидан
432
ба кор ба ташкилоти дигар, инчунин хднгоми тибки озмун
ба кор кабул намудан мукаррар карда намешавад.
Давраи муваккатан гум кардани кобиляти корй ва
дигар даврахое, ки корманд бо сабабхои узрнок дар кор
хозир набуд, ба хисоби мухлати санчиш дохил намегарданд.
Гузаштани санчиш бояд дар шартномаи (карордоди)
мехнатй кайд карда шавад. Дар сурати мавчуд набудани
Кайд чунин хисоб мешавад, ки корманд бидуни санчиши
пешакй ба кор кабул карда шудааст.
Агар пас аз гузашти мухлати санчиш хеч яке аз
тарафхо дар бораи катъи шартномаи (карордоди) мехнатй
изхороте надиханд, пас амалй шартнома идома меёбад ва
катъи минбаъдаи он дар асосхои умумй рох дода мешавад.

§ З.Тартиби умумии бастани шартномаи (карордоди) мехнатй

Шартномаи мехнатй метавон хаттй ва ё шифохй

баста шавад, карордод бошад танхо ба шакли хаттй баста
мешавад. Шартномаи (карордоди) мехнатии дар шакли
хаттй басташуда дар ду нусха тартиб додашуда, ба он
тарафхо имзо мегузоранд. Як нусхаи шартномаи
(карордоди) мехнатй ба корманд дода мешавад, нусхаи
дигарро корфармо махфуз медорад.
Х,ангоми ба кор дохил шудан хуччатхои зерин
пешниход карда мешаванд:
1) дафтарчаи мехнатй (ба гайр аз холатхои бори
аввал ба кор дохил гардидан);
2) шиноснома (шаходатномаи таваллуд барои
шахсоне, ки ба синни шонздахсолагй нарасидаанд);
3) хуччатхо дар бораи маълумот дар холатхои
пешбининамудаи санади меъёрй;
4) барои ухдадорони харбй - билети харбй ё
шаходатномаи бакайдгирй.
Корфармо хукук надорад, агар дар конун тартиби
дигаре пешбинй нашуда бошад, аз шахси ба кор
кабулшаванда дигар хуччатро талаб намояд.
Ба кор кабул намудан бо фармони (амрй) рохбари
ташкилот ё шахси ваколатдори у ба расмият дароварда
мешавад.
Фармон (амр) ба корманд бо гузоштани имзо эълон
карда мешавад.
433
 Амалй шартномаи (карордоди) мехнатй, агар дар
шартнома тартиби дигар пешбинй нашуда бошад, аз рузи
огози вокеии кор шуруъ мегардад. Агар корманд дар сурати
мавчуд набудани шартномаи (карордоди) хаттии мехнатй бо
огохии корфармо амалан ба кор шуруъ карда бошад, пас
шартномаи (карордоди) мехнатй аз рузи огози кор
баимзорасида хисоб шуда, бояд дар давоми се рузи огози
кор ба расмият дароварда шавад.

§ 4. Ба кори дигар гузаронидани корманд

Ба дигар кори доимй гузаронидан (тагйир ёфтани

вазифаи мехнатии корманд), супоридани кор аз руи
ихтисоси дигар, тахассус ва вазифаи дигар танхо бо розигии
корманд мумкин аст.
Супоридани коре, ки хангоми ичрои он шароити
мехнатй дар созишномаи тарафхо муайяншуда хеле тагйир
меёбад ва бо сабабхои асоснокгардидаи истехсолй, ташкилй,
технолога ва иктисодй алокаманд намебошанд, низ ба дигар
кор гузаронидан хисоб мешавад ва розигии кормандро
талаб мекунад.
Розигии корманд барои дар худи хамон ташкилот ба
дигар кор гузаронидан, ба дигар ташкилот гузаронидан ва ё
ба махаллй дигар, хатто якчоя бо ташкилот гузаронидан
хам, бояд ба таври хаттй гирифта шавад.
Дар худи хамон ташкилот ба чои дигари кор
гузаронидан, ба бахши таркибии хамон махал гузаронидан,
дар доираи тахассус, дарачаи ихтисос ё вазифа ва дигар
дастгох ё тачхизот кор супоридан, ки аз шарти шартномаи
(Карордоди) мехнатй бармеояд ва дар айни замон шароити
мехнат мохиятан тагйир намеёбад, ба кори дигар
гузаронидан хисоба намешавад ва розигии корманд гирифта
намешавад. Корфармо хукук надорад кормандро ба коре,
ки хилофи вазъи саломатиаш аст, гузаронад.
Агар давом додани кор аз руи вазифаи мехнатй, ки
дар шартномаи (карордоди) мехнатй мукаррар гардидааст,
бо сабабхои объективй, ки конун пешбинй намудааст,
имконнопазир бошад, корфармо вазифадор аст ба корманд
кори дигареро, ки дар ташкилот мавчуд аст, пешниход
намояд. Хангоми аз тарафи корманд рад гардидани
пешниходи гузариш ба кори дигар, амалй шартномаи
434
(карордоди) мехнатй метавонад дар асосхои умумй катъ
гардад.
Ба кори дигар гузаронидани корманд маънои онро
дорад, ки цои кор, функсияи мехнатй (касб, ихтисос,
квалификатсия, мансаб) ва дигар шароитхои мухими
шартномаи мехнатй тагйир меёбад.
Вобаста ба мухлат, ба кори дигар гузаронидани
коркун ба ду намуд чудо мешавад:
1) гузаронидан ба кори дигари доимй;
2) гузаронидан ба кори дигари муваккатй.
Ба кори дигари доимй гузаронидан дар худи хамин
корхона, ба корхонаи дигар ва ба кори махалли дигар дар
якчоягй бо корхона сурат гирифтанаш мумкин мебошад.
Гузаронидан ба кори дигари доимй танхо бо ризоияти
коркун имконпазир аст.
Ба кори дигари муваккатй гузаронидани коркун низ
хамчун коида бо ризоияти коркун амалй шуданаш мумкин
аст, ба гайр аз мавридхои пешбинй - намудаи конун, аз
чумла, хангоми бекорй ва зарурияти истехсолй.
Хангоми бекорй, коркун бо назардошти касб,
ихтисос ва квалификатсия ба кори дигар дар хамон корхона,
дар тамоми давраи бекорй ва ба корхонаи дигари дар хамон
махал вокеъбуда, ба мухлати на зиёда аз як мох гузаронида
мешавад, агар шартномаи коллективй дигар мухлатро
мукаррар накарда бошад.
Тибки конунгузории чорй зарурияти истехсолй дар
ду маврид чой дошта метавонад:
1) дар мавриди ба вучуд омадани холатхои
фавкулодда ва гайричашмдошт, ки ба чараёни муътадили
истехсолот таъсир мерасонад, аз он чумла, офати табий,
садамаи истехсолй, ходисаи нохуш, талаф ва вайрон
гаштани амвол ва гайра;
2) агар табдили корро манфиатхои танхо хамин
ташкилот такозо намояд.
Ба кори дигар гузаронидан бинобар зарурати
истехсолй тавассути фармон ё амрй рохбари ташкилот ба
расмият дароварда мешавад ва мухлати он на зиёда аз як
мох шуда метавонад.
Дар холати бекорй ва зарурияти истехсолй коркунро
ба коре, ки ба саломатии у зарар оварданаш мумукин аст,
гузаронидан мумкин несг.
435
 § 5. Катыиавии шартномаи (карордоди) мехнатй

Мувофики моддаи 44 К М ^Т шартномаи (карордоди)

мехнатй бо асосхои зерин катъ мегардад:
- бо созишномаи тарафхо. Бо чунин асос хама гуна
шартномаи (карордоди) мехнатй кать карда мешавад;
- бо ташаббуси корманд;
- бо ташаббуси корфармо;
- бо гузаштани мухлат;
- бо холатхои ба иродаи тарафхо вобаста набуда.

§ 6. Бекор кардани шартномаи (карордоди) мехнатй бо

ташаббуси корманд

Мувофики моддаи 45 КМ Ч|Т, корманд хак дорад, бо

ташаббуси худ бекор намудани шатномаи мехнатии ба
мухлати номуайян басташударо талаб намояд. Дар ин бора
бояд кордихандаро ду хафта кабл ба таври хаттй огох
намояд.
Бо гузаштани мухлати огохкунй, корманд метавонад
корро катъ намояд, корфармо бошад, вазифадор аст,
дафтарчаи мехнатиро ба корманд супурда ба у хисобу китоб
намояд.
Бо ризоияти хар ду тараф шартномаи мехнатй пеш аз
сипарй гаштани мухлати огохсозй бекор шуданаш мумкин
аст.
Коркун то сипарй гаштани мухлати огохсозй хукук
дорад арнзаи худро бозхонд намояд, агар ба чои у коркуни
дигар даъват нашуда бошад.
Кодекси мехнат имконияти бо ташаббуси коркун
бекор намудани шартномаи мехнатии ба мухлати муайян
басгашударо, пеш аз сипарй шудани мухлати он пешбинй
менамояд.
Беморй, маъюбй ва дигар холатхои узрнок, ки давом
додани корро барои коркун гайриимкон месозанд, инчунин,
аз тарафи корфармо вайрон намудани санадхои конунй ва
дигар санадхои меёърй оиди мехнат ё шартномаи мехнатй ба
сифати чунин асосхо эътироф шудаанд.

436
 § 7. Бекор кардани шартмапои (карордоди) мехнатй бо
ташаббусй корфармо

Мувофики моддаи 46 КМ Ч^Т бекор кардани

шартномаи (карордоди) мехнатй бо ташаббусй корфармо
бояд асосонок бошад. Инхо асос шуда метавонанд:
1) бархам хурдани ташкилот; катъ ёфтани фаъолияти
сохибкор; ихтисор шудани шумора ё штати кормандон;
2) ошкор гардидани номувофикии корманд ба вазифаи
ишголкардааш ё кори ичро мекардагиаш дар натичаи
нокифоягии ихтисос ё ахволи саломатиаш, ки барои давом
додани хамон кор халал мерасонад;
3) бидуни сабабхои узрнок вазифахои мехнатиро, ки
шартномаи (карордоди) мехнатй ё коидахои тартиботи
дохилии мехнатй ба зиммаи у гузоштааст, мунтазам ичро
накардани корманд, агар ба корманд пештар чорахои чазои
интизомй дода шуда бошад.
4) прогул (аз чумла дар давоми рузи корй зиёда аз се соа г
набудан дар к о р ) бидуни сабабхои узрнок;
5) хозир нашудан ба кор дар давоми бештар аз чор мохи
бефосила дар натичаи корношоямии муваккатй, бидуни
хисоб кардани рухеатии давраи хомила ва таваллуд, агар
конунгузорй мухлати аз ин зиёдтари нигох доштани чои
корро (вазифаро) хангоми бемории муайян мукаррар
накарда бошад. Ба кормандоне, ки ба сабаби латхурии
мехнатй ё бемории касбй кобилияти мехнатиашонро гум
кардаанд, то баркарор шудани кобилияти мехнатй ё
мукаррар гардидани маъюбй чои кор (вазифа) нигох дошта
мешавад.
6) дар холати мастй аз шароб, маводи нашъаовар ва
токсикй хозир шудан ба кор;
7) дуздидани амволи корфармо дар чои кор, ки онро
хукми кувваи конунй пайдокардаи суд ё карори макоме, ки
додани чазои маъмурй ба салохияти он дохил мешавад,
мукаррар намудааст;
8) катъ кардани шартномаи (карордоди) мехнатй бо
шахсони дар чанд чой коркунанда бинобар кабули
корманди дигаре, ки дар чанд чой кор намекунад, инчунин
вобаста ба махдуд гардондани кор дар чанд чой;

437
 9) катъ намудани шартномаи (карордоди) мехнатй бо
рохбарй ташкилот бинобар иваз шудани молик;
10) вайронкунии дагалонаи яккаратаи конунгузорй оид
ба мехнат аз чониби рохбарони ташкилот (вохидхои
алохидаи он) ва муовинони онхо;
11) аз чониби корманде, ки бо арзишхои пулию молй
бевосита сару кор дорад, содир намудани амалй
гунахгоронае, ки барои нисбат ба вай гум шудани боварии
корфармо асос медихад;
12) аз чониби корманде, ки вазифахои тарбиявиро ичро
менамояд, содир шудани рафтори бадахлокона, ки барои
давом додани он кор сазовор намебошад;
13) вайрон намудани тартиб ва коидахои
мукаррарнамудаи конун хангоми кабул ба кор.
Конунхо, оинномахо ва низомномахои оид ба интизом
метавонанд дигар асосхои иловагии бекор кардани
шартномаи (карордоди) мехнатиро низ бо ташаббуси
корфармо пешбинй намоянд.
Бекор кардани шартномаи (карордоди) мехнатй аз руи
асосхое, ки дар бандхои 1 (багайр аз бархам хурдани
ташкилот) ва 2 хамин модда, банди 2, моддаи 53 хамин
Кодекс рох дода мешавад, агар кормандро бо розигии у ба
кори дигар гузаронидан имконнопазир бошад.
Бекор кардани шартномаи (карордоди) мехнатй бо
ташаббуси корфармо дар давраи корношоямии муваккатй
(багайр аз озодкунй аз руи банди 5 хамин модда) ва дар
давраи дар рухсатй будани корманд, ба истиснои холатхои
бархам хурдани ташкилот, катъ шудани фаъолияти
сохибкор, рох дода намешавад.
Дар сурати бекор шудан шартномаи (карордоди)
мехнатй бинобар тагйир ёфтани технология, ташкили
истехсолот ва мехнат, ки кам шудани хачми корхо, ки боиси
тагйири шумораи (штата) кормандон ё тагйири хусусияти
корхо гардидааст, хукуки имтиёзнок барои дар кор мондан
ба кормандоне дода мешавад, ки дорой дарачаи баландтари
ихтисос ва хосилнокии мехнат мебошанд.
Дар сурати баробар будани тахассус ва хосилнокии
мехнат афзалият ба инхо дода мешавад:
- ба кормандоне, ки ду ва аз ин зиёд хуранда доранд;
- ба шахсоне, ки дар оилаашон дигар кормандони дорой
музди мехнатй мустакилона мавчуд нестанд;
438
 - ба кормандоне, ки дар хамон ташкилот собикаи
тулонии кор доранд;
- ба кормандоне, ки аз истехсолот чудо нашуда ихтисоси
худро аз руи тахассуси дахлдор дар донишкадахои олй ва
миёнаи махсус баланд мебардоранд ва шахсоне, ки аз
истехсолот чудо нашуда донишкадахои олй ва миёнаи
махсус, касбхои техникиро ба итмом расондаанд, ба шарте
ки баъди хатмй тахсил дар давоми ду сол аз руи ихтисос кор
кунанд;
- ба шахсоне, ки дар хамон ташкилот чарохати мехнатй
гирифтаанд ё ба бемории касбй гирифтор шудаанд;
- ба маъюбони Ч,анги Бузурги Ватанй, иштирокчиёни
Чанги Бузурги Ватанй ва шахсони ба онхо баробар;
- ба шахсоне, ки ба касалии шуоъ гирифтор шудаанд ё
онро аз cap гузаронидаанд ва дигар беморихое, ки бо
пахншавии нури радиационй вобаста буда, дар натичаи
окибатхои садамаи объектхои атомй ба вучуд омадаанд, ба
маъюбоне, ки алокамандии, маъюбии онхо бо садамаи
объектхои атомй мукаррар шудааст, иштирокчиёни корхои
бархамдихии окибатхои ин садамахо ва фалокатхо, инчунин
шахсоне, ки аз минтакахи зикршуда эвакуация ё кучонда
шудаанд ва дигар шахсоне, ки ба ин гурух баробар карда
шудаанд;
- ихтироъкорон.
Дар шартномаи (карордоди) коллективй метавонад
дигар холатхое, пешбинй карда шавад, ки дар сурати мавчуд
будани онхо барои дар кор монондани кормандон афзалият
дода мешавад.
Бекор кардани шартномаи (карордоди) мехнатй бо
ташаббусй корфармо (моддаи 46) баъди пешакй, на дертар
аз ду хафта, огох намудани иттифоки касабаи дахлдор ё
дигар макоми намояндагии кормандон сурат мегирад.
Дар холатхои пешбиникардаи шартнома ва созишномаи
мехнатй бекор кардани шартномаи (карордоди) мехнатй бо
ташаббусй корфармо танхо бо розигии пешакии иттифоки
касабаи дахлдор ё дигар макоми намояндагии кормандон
сурат мегирад.
Кумитаи иттифоки касабаи дахлдор ё дигар макоми
намояндагии кормандон дар бораи карори кабулшуда дойр
ба масъалаи ризоят барои бо корма нд катъ кардани
шартномаи (карордоди) мехнатй дар мухлати дах рузи
439
 гирифтани пешниходи шахсе, ки хукуки бекор намудани
шартномаи (карордоди) мехнатиро дорад, дар шакли хаттй
ба корфармо бояд хабар дихад.
Корфармо хак дорад шартномаи (карордоди) мехнатиро
на дертар аз як мохи гирифтани розигии Кумитаи иттифоки
касаба ё макоми дигари намояндагии кормандон катъ
намочд.
Корфармо вазифадор аст кормандро дар бораи бекор
кардани шартномаи (карордоди) мехнатй, ки ба мухлати
номуайян баста шудааст, дар мухлатхои зерин ба таври
хаттй огохонад:
1) хангоми бекор кардани шартномаи (карордоди)
мехнатй бинобар бархам хурдани ташкилот, ихтисор
шудани шумора ё шгати кормандон на дертар аз ду мох;
2) хангоми бекор кардани шартномаи (карордоди)
мехнатй бинобар ба кори ичро мекардагиаш мувофик
наомадани корманд аз сабаби нокифоягии тахассус ё ахволи
саломатй на камтар аз як мох.
Дар давраи огохонй ба корманд хукук дода мешавад, ки
барои чустучуи кори дигар хафтае на камтар аз як руз ба
■<ор набарояд ва музди кораш нигох дошта шавад.
Бо созишномаи тарафхо шартномаи (карордоди)
мех,натй метавонад аз руи асосхои зикршуда то ба охир
расидани мухлати огохонй бо додани чубронпулй дар хачми
на камтар аз музди миёнаи рузона барои хар рузи
бо ^имондаи то ба охир расидани ин мухлат бекор карда
шадад.
Корфармо вазифадор аст дар мухлати мукарраркардаи
Канун дар бораи аз кор озодшавии дар пешистодаи
кормандон бо нишон додани ихтисос, дарачаи касбй ва
музди мехнатй онхо ба макоми дахлдори хадамоти
шугли ахолй маълумот дихад.
Ба хормандоне, ки бинобар ихтисор шудани кор ё тагйир
ёфтани шароити мехнат аз ташкилот озод мегарданд,
кафолатхои зерин дода мешаванд:
1) кумакпулии аз корравй дар хачми на камтар аз музди
миёнаи якмоха;
2) нигох доштани музди миёнаи якмоха дар давраи бо
Кор таъмин кардан дар давоми мохи дуюм ва сеюми аз кор
° з о д шудан бо карори макоми шугли ахолй, агар корманд

440
дар мухлати дах рузи баъди аз кор озод шудан сари вакт ба
ин маком мурочиат карда, бо кор таъмин нашуда бошад;
3) хукук барои як сол пеш аз мухлати мукарраркардаи
конунгузорй ба нафака баромадани шахсони синни нафака,
ки собикаи мехнатй доранд ва он барои аз руи синну сол ба
нафака баромадан хукук медихад.
Корфармо вазифадор аст ба корманд, аз чумла ба
корманди собнк, аз руи хохишаш дар бораи кор дар хамон
ташкилот бо нишон додани ихтисос, дарачаи касбй, вазифа,
вакти кор ва хачми музди мехнат маълумотнома дихад.
Шахсоне, ки бинобар ходисаи нохуш дар истехсолот ё
бемории касбй барои ичрои кори пештара кобилияташонро
гум кардаанд, бо кормандони аз кор озодшуда баробар
карда мешаванд.
Санадхои конунгузорй ва дигар санадхои меъёрии
хукукй метавонанд мухлати аз ин дарозтари нигох доштани
музди миёнаро ба кормандони аз кор озодшуда дар давраи
ба кор таъмин шудани онхо пешбинй намоянд.
Ба корманд дар сурати катъ шудани шартномаи
(карордоди) мехнатй барои аз кор рафтан кумакпулй дода
мешавад:
- бо ташаббусй корфармо, ба гайр аз холатхои бекор
кардани шартномаи (карордоди) мехнатй дар асосхои
пешбиникардаи бандхои 3, 4, 6, 7, 10, 11, кисми 1 моддаи 46
хамин Кодекси мехнат
- дар холатхои ба иродаи тарафхо вобаста набуда, ба
истиснои холатхои катъ шудани шартномаи (карордоди)
мехнатй хангоми кувваи конунй пайдо намудани хукмномаи
суд (банди 3 моддаи 53 КМЧ.Т) ва дар сурати фавтидани
корманд (банди 4 моддаи 53 КМЧ^Т).
Хачми кумакпулй хангоми аз кор рафтан бо рохи зарб
задани чоряки музди миёнаи мохона ба шумораи солхои
пурраи кор дар ташкилот муайян карда мешавад ва набояд
аз хачми музди миёнаи мохонаи корманд камтар бошад.
Дафтарчаи мехнатии намунааш мукарраргардида
хуччати асосии фаъолияти мехнатй буда, собикаи мехнатии
кормандро тасдик менамояд. Тартиби чорй кардани
дафтарчахои мехнатиро Хукумати Чумхурии Точикистон
муайян менамояд.

441
 Корфармо вазифадор аст ба хаммаи кормандоне, ки дар
ташкилот зиёда аз 5 руз кор кардаанд, дафтарчахои мехнатй
кушояд.
Дар дафтарчаи мехнатй маълумот дар бораи кдбул ба
кор, ба кори дигари доимй гузаронидан бо нишон додани
касб (ихтисос), дарачаи касбй, вазифа (мувофики санади
меъёрие, ки номи касб ва вазифаи кормандро мукаррар
менамояд) ва аз кор озод кардани кормандон бо нишон
додани асосхои катъ шудани шартномаи (карордоди)
мехнатй, инчунин дар бораи хавасмандгардонй ва
мукофотонидан барои муваффакиятхо дар кор кайд карда
мешавад.
Хангоми аз кор озод кардан дафтарчаи мехнатй дар рузи
охирини кор ба корманд супорида мешавад. Дар сурати рох
додани кашолкорй оиди супридани дафтарчаи мехнатй бо
гунохи корфамо ба корманд барои хар рузи кашолкорй
музди миёна дода мешавад.
Корманде, ки гайриконунй ба кори дигар гузаронида ё
гайриконунй аз кор озод карда шудааст, аз чониби худи
корфармо ё суд ба кор баркарор карда мешавад.
Хангоми баррасии бахс дар суд ба зиммаи корфармо
вазифа гузошта мешавад, ки зарурат ва асоснокии ба кори
дигар гузаронидан с аз кор озод кардани кормандро исбот
намояд.
Агар дар шартномаи коллективй пешакй гирифтани
розигии макоми дахлдори игтифоки касаба ё дигар макоми
намояндагии кормандон хангоми аз кор озод намудани
кормандон бо ташаббуси корфармо пешбинй шуда бошад,
он гох суд дар катори дигар далелхо розигии макомоти
мазкурро ба хисоб мегирад.
Хангоми аз чониби суд ба кор баркарор намудани
корманд ба зиммаи корфармо оиди чуброни зарари ба
корманд расонидашуда вазифа гузошта мешавад.
Чуброни зарар аз инхо иборат аст:
1) хатман пардохтани вакти прогули мачбурй дар хачми
на камтар аз музди аз даст дода;
2) чуброни харочоти иловагй вобаста ба шикоят дар
бораи ба кори дигар гузаронидан ё озод кардан аз кор
(маслихати мутахассисон, харочоти бурдани кори парванда);
3) имконпазирии чуброни зарари маънавй.

442
 Хачми чуброни зарари маьнавиро суд бо назардошти
арзёбии амалй корфармо муайян мекунад, вале он аз музди
миёнаи х д р м о х ,а и корманд камтар буда наметавонад.

§ 8. Кать шудани шартманомаи (карордоди) мехнатй дар

холатхое, ки ба иродан гарафхо вобаста нестанд

Мувофики моддаи 53 КМ Ч,Т, чунин холатхоро

номбар намудан мумкин аст;
1) хангоми даъват ё ба хизмати харбй дохил шудани
корманд;
2) хангоми ба кор кабул намудани корманде, ки
пештар ин корро ичро мекард;
3) хангоми кувваи конунй пайдо намудани хукмнома,
ки бо он корманд ба чазо махкум шудааст ва давом додани
кори пештараашро истисно менамояд;
4) бинобар вафот кардани корманд;
5) дар сурати вайрон кардани коидахои
мукарраршудаи кабул ба кор;
6) дар холатхои дигаре, ки конун пешбинй кардааст.

443
 БОБИ 25

И Н Т И ЗО М И М ЕХНАТ ВА МАСЪУЛИЯТИ М О Д Д И И
ТАРАФ ХОИ М УН ОСИБАТХО И М ЕХНАТЙ

§ 1.Мафхум ва усулхои таъмин намудани интизоми мехнат

Интизоми мехнат - ин тартиботи зарурй барои амалй

кардани хама гуна мехнатй якчоя, катъи назар аз шаклхои
моликият ва доираи фаъолият мебошад.
Итоат намудан ба чунин тартибот дар корхона,
муассиса ва ташкилотхо ифодаи худро, дар дахлдор (бояду
шояд) ичро намудани вазифахои мехнатии ба зиммаи коркун
и б к и шартномаи >(карордоди) мехнатй, коидаи тартиботи
дохилй-мехнатй, дастурамалхо, фармоишхои кордиханда
узошта шуда меёбад.
Тартиботи мехнатй дар ташкилот бо коидахои
тартиботи дохилй, ки корфармо бо мувофикаи макоми
намояндагии дахлдори кормандон тасдик менамояд, муайян
карда мешавад.
Барои категорияхои алохидаи кормандон оинномаю
низомномахои интизоми мехнат, ки ба тартиби мукаррар­
намудаи конун тасдик карда шудаанд, амал мекунанд.
Хар корманд бояд каблан ба коидахои тартиботи
дохилии мехнатй, оинномаю низомномахои интизоми
мехнат шинос карда шавад.
Ксрфамо вазифадор аст, ки интизоми мехнат ва
истехолотро таъмин намояд, конунхои мехнатро
бечунут аро риоя кунад, аз корманд ичрои амалхои
гайриконунй, инчунин амалхоеро, ки аз ухдадорихои
мехнатии корманд нест, амалхоеро, ки хаёту саломатии
корманд ё ашхоси дигарро тахти хатар мегузоранд, шаъну
шарафи корманд ашхоси дигарро паст мезананд, талаб
нанамояд.
Корманд бояд коидахои тартиботи дохилии мехнатй,
коидахои техникии мукарраршуда, талаботи хифзи мехнат,
техникаи бехатарй ва санитарияи истехсолй, амру дастурхои
корфаморо, ки аз вазифахои мехнатии уянд, риоя намояд, бо
444
кофармо, бо аъзои коллективи мехнатй, муштариёни
ташкилот, дигар ашхосе, ки дар чараёни кор бо онхо тамос
мегирад, халимона муносибат намояд.
Барои комёбихои кор, барои кори бардавом ва бенуксон,
навоварй дар мехнат- ва дигар дастовардхои корй корфармо
аз чунин тадбирхои хавасмандгардонй истифода мебарад:
1) эълони рахмагнома;
2) додани мукофот;
3) мукофотонидан бо тухфаи пуркимат;
4) сарфароз гардондан бо ифтихорнома;
5) навиштани ном дар Лавхаи ифтихор, дар Дафтари
ифтих'ор .
Бо коидахои тартиботи дохилии мехнатй хамчунин
дигар навъхои хавасмандгардонй пешбинй шуда
метавонанд.
Кормандон барои хизматхои махсус бахри чомеа ва
давлат ба мукофотхои давлатй пешниход шуда метавонанд.
Дар коидахои тартиботи дохили мехнатй, инчунин
дигар чорахои кадркунии мехнат пешбинй шуданашон
мумкин мебошад.
Барои хизматхои махсусан шоёни мехнатй дар назди
чамъият ва давлат коркунро барои гирифтани мукофотхои
давлатй пешниход намудан мумкин аст.

§ 2. Чорахои таибехи интизоми ва гартиби татбики онхо

Корфармо хак дорад барои вайрон кардани интизоми

мехнат, яъне бо гунохи корманд ичро нашудан ё ба таври
лозима ичро нашудани ухдадорихояш мучозоти зерини
интизомиро истифода намояд.
1) сарзаниш;
2) танбех;
3) аз вазифа озод кардан (бандхои 3, 4, 6, 7, 10, 11 кисми
якуми моддаи 46-уми Кодекси мехнатй ЧУМХУРИИ
Точикистон)
Бо конунхои Чумхурии Точикистон, оинномаю
низомномахои интизоми мехнат барои категорияхои
алохидаи кормандон дигар навъхои мучозот низ пешбинй
шуда метавонанд.

445
 Истифодаи чорахои таъсиррасонии интизомие, ки бо
Конун, оиннома ё низомномаи интизом пешбинй
нашудаанд, манъ аст.
Кабл аз истифодаи мучозоти интизомй аз корманд бояд
баёноти хаттй талаб карда шавад. Аз додани баёнот
саркашй кардани корманд ба татбики мучозот монеъ шуда
наметавонад.
Мучозоти интизомй бевосита баъди содири кирдори
корманд, аммо на дертар аз як мо\и содири он, ба гайр аз
вакти беморй ё дар рухсатй будани у татбик мегардад.
Мучозот баъди шаш мохи содири кирдори корманд ва аз
руи натичахои тафтиш ё санчиши фаъолияти молиявию
хочагй на дертар аз ду соли баъди содири чунин кирдор
тагбик шуда наметавонад. Ба мухлатхои зикршуда вакти
тафтиши парвандаи чиной дохил намешавад.
Хднгоми татбики мучозоти интизомй вазнинии кирдор,
холати содиршавии он, кору амалй пешина ва рафтори
корманд ба эътибор гирифта мешаванд.
Барои як кирдор факат як мучозоти интизомй дода
мешавад.
Фармон (амр) ё карори татбики мучозоти интизомй ба
корманд эълон карда шуда, у дар зераш имзо мегузорад.
Аз мучозоти интизомй бо тартибе, ки барои баррасии
бахсхои мехнатии фардй мукаррар гардидааст, арз кардан
мумкин аст.
Мухлати амалй мучозоти интизомй аз руи татбики он
зиёда аз як сол буда наметавонад. Агар корманд дар ин
муддат ба мучозоти нави интизомй гирифтор нашавад. Дар
ин сурат у мучозотногирифта хисобида мешавад.
Корфармое, ки мучозоти итизомиро татбик кардааст, хак
дорад бо ташаббусй худ, бо хохиши корманд бо тавсияи
макоми намояндагии дахлдори кормандони ташкилот ё
рохбари бевоситаи корманд мучозотро пеш аз мухлати
яксола беэътибор гардонад.

§ 3. Мафхум, вазифа ва намудхои масъулияти моддии

коркунон

Масъулияти моддии коркунон гуфта, вазифаи

хукукии онхоро меноманд, ки дар кисман ё пурра талофй

446
намудани зарари ба кордиханда расонидаи онхо ифодаи
худро меёбад.
Тавассути масъулияти моддй чои зарари моддй пурра
карда шуда, коркунон дар рухияи муносибати эхтиёткорона
ба амволи кордиханда тарбия карда мешаванд ва' музди кори
онхо аз хама гуна боздоштхои беасос ва гайриконунй хифз
карда мешаванд.
Масъулияти моддй чой доштани мачмуи чунин
шартхоро такозо менамояд:
- чой доштани зарари бевоситаи хакикй (вокей);
- зиддихукукй будани кирдори коркун;
- робитаи бевоситаи байни чунин кирдор ва зарари ба
вучуд омада;
- гунохи коркун дар шакли касд ё беэхтиётй.
Ду намуди масъулияти моддии коркунон мукаррар
шудааст: масъулияти махдуд ва масъулияти пурра. Намуди
асосии масъулияти моддиро масъулияти махдуд ташкил
медихад, ки андозаи ба хачми зарари бевоситаи вокей, лекин
на зиёда аз музди якмохаи миёнаи мехнатй коркун баробар
аст.
Тарафи шартномаи (карордоди) мехнатй, ки бинобар
ичрои ухдадории сохаи мехнат ба тарафи дигар зиён
расонидааст, ин зиёнро мутобики Кодекси Мехнат, конунхо
ва дигар санадхои меъёрии Цумхурии Точикистон чуброн
мекунад.
Шартномаи (карордоди) мехнатй ё созишномаи хаттии
иловагии он басташаванда, хамчунин ахдномаи коллективй
метавонанд, ки чавобгарии моддии тарафхои шартномаи
(карордоди) мехнатиро мушаххас намоянд. Хдмзамон бо ин
масъулияти шартномавии корфармо дар назди корманд
набояд камтар ва масъулияти корманд дар назди корфармо
набояд бештар аз он бошад, ки дар Кодекси мехнат, конунхо
ва дигар санадхои меъёрии Чумхурии Точикистон пешбинй
шудааст.
Катъи муносибатхои мехнатй баъди расонидани зиён
тарафи шартнома (карордод)- ро аз чавобгарии моддии
пешбиникардаи Кодекси мазкур, конунхо ва дигар санадхои
меъёрии Чумхурии Точикистон озод намесозад.
Корфармо ба корманд хама гуна зиён (аз чумла зиёни
маънавй)-ро, агар дар Кодекс тартиби дигар пешбинй
нашуда бошад, пурра чуброн мекунад.
447
 Зиёни маънавй бо пул ё бо дигар шакл ба андозае, ки
корфармо ва корманд муайян мекунанд, чуброн карда
мешавад, ки дар сурати ба миён омадани бах,с ин масъала аз
чониби суд халлу фасл мегардад.
Корфармо ухдадор аст, ки ба корманд маоши
нагирифтаашро дар хама холатхои гайриконунй аз
имконияти мехнат кардан махрум намудани у чуброн
намояд. Чунин ухдадорй вакте ба миён меояд, ки корманд
маоши худро дар натичаи:
1) гайриконунй ба кор кабул накардан, аз кор дур
кардан, ба кори дигар гузаронидан, ё аз кор озод кардан;
2) карори макоми баррасикунандаи бахсхои мехнатиро
дар бораи кори собика баркарор намудан сари вакт ичро
накардан;
3) дер додани дафтарчаи мехнатй;
4) бо хар рох пахн кардани маълумоте, ки шаъни
к эрмандро паст мезанад, нагирифтааст.
Корфармо дар ин холат вакте чавобгар мешавад, ки
корманди аз кор озод кардашуда хангоми ба кори дигар
кабул шудан ба мушкилй дучор ояд.
Корфармое, ки дар натичаи гайрикобиликабул ичро
кардани ухдадорихои худ мувофики шартномаи (карордоди)
мехнатй ба асбобу анчоми шахсй ё дигар амволи корманд
зиён расонидааст, онро пурра чуброн мекунад. Андозаи зиён
бо нархи бозор, ки дар махалли мазкур дар лахзаи чуброни
зиён амал мекунад, хисоб карда мешавад.
Бо мувофикаи тарафайн ё бо карори суд зиён метавонад
бо мол чуброн карда шавад.
Корманд дар бораи чуброни зиён ба корфармо ариза
менависад. Корфармо вазифадор аст, ки аризаи расидаро
баррасй намояд ва дар давоми дах рузи баъди расидани он
карори дахлдор кабул кунад.
Агар корманд бо карори корфармо розй набошад ё дар
мухлати мукарраршуда чавоб нагирад, у метавонад ба
макомоте, ки бахсхои мехнатиро баррасй мекунад, мурочиат
намояд.
Корманд вазифадор аст зиёни вокеии бевоситаи ба
корфармо расонидаашро чуброн намояд, ба шарте, ки дар
Кодекси мехнат, конунхо ва дигар санади меъёрии Чумхурии
Точикистон тартиби дигар пешбинй нашуда бошад.

448
 Зиёни вокеии бевосита маъиии кам ё вайрон кардани
амволи накди корфармо (аз чумла амволе, ки корфармо аз
ашхоси дигар ба киро гирифтааст), хамчунин зарурати
барои корфармо харидан ё баркарор кардани амвол ва ё
пардохтй маблаги иловагиро дорад.
Корманд барои зиёни бевоситаи вокей, ки чй мустакиман
ба корфамо расидааст ва чй бо гунохи у ба корфармо дар
натичаи зиени дигар шахсонро чуброн карданаш расидааст,
аз чихати моддй чавобгар мебошад.
Корфармо бо назардошти холатхои мушаххасе, ки бар
асари онхо ба у зиён расидааст, хамчунин бо назардошти
ахволй моддии корманд хак дорад аз пурра ё кисман
ситонидани товони зиён даст кашад.
Дар ташкилотхои давлатй карори мазкурро корфармо бо
мувофикаи макоми дахлдори намояндагии кормандони
ташкилот кабул мекунад ва товони зиён дар ин холат аз
хисоби маблаги ташкилот дода мешавад.
Корманде, ки бо гунохи у ба корфармо зиёни моддй
расидааст, ба андозаи зиёни бевоситаи вокей, аммо на
зиёдтар аз мохонаи миёнааш чавобгарии моддй дорад.
Чавобгарии моддии зиёда аз мохонаи миёна танхо дар
холатхои пешбиникардаи моддаи 136 Кодекс, яъне
масъуляти пурраи моддй ичозат дода мешавад.
Мутобихи конунхои ЧУМ*УРИИ Точикистон инхо
чавобгарии чузъии моддй доранд:
1) кормандон - ба андозаи зиёни расонидаашон, вале на
зиёдтар аз мохонаи миёнаашон барои аз беэхтиёти вайрон ё
нобуд кардани масолех, махсулоти нимтайёр, маснуот
(махсулот), аз чумла хангоми истехсоли онхо. Барои аз
беэхтиётй вайрон ё нобуд кардани афзор, олоти андозагирй,
либоси махсус ва дигар чизхое, ки ташкилот ба корманд
чихати истифода додааст, кормандон ба хамин андоза
Чавобгарии моддй доранд:
2) рохбарони ташкилотхо ва муовинони онхо, инчунин
рохбарони бахшхои таркибии ташкилотхо ва муовинони
онхо ба андозаи зиёни расондаашон, аммо на зиёдтар аз
мохонаи миёнаашон, ба шарте, ки дар натичаи зиён
ташкилот ба пардохтхои иловагй мачбур шавад ё зиён дар
натичаи пешбурди нодурусти хисоб ва сариштаи арзишхои
моддй ва пул, наандешидан чорахои пешгирии истехсоли

449
махсулоти бесифат, дуздй, нобуд ва хароб кардани арзишхои
моддй ва пул расонида шавад;
3) ашхоси масабдор - дар холатхо ва худуде. ки дар
моддаи 203- юми Кодекси мазкур пешбинй шудаанд.
Холатхои чавобгарии пурраи моддии кормандон
Чавобгарии пурраи моддии корманд аз ухдадории
корманд дар мавриди чуброни пурраи зиён иборат аст.
Чавобгарии моддй ба андозаи пурраи зиёни
расонидашуда ба зиммаи корманд дар холатхои зерин
гузошта мешавад:
1) барои камомади арзишхое, ки ба у дар асосй
шартномаи махсуси хаттй супорида шудаанд:
2) барои камомади арзишхое, чи бо санадхои якдафъавй
кабул карда шудаанд:
3) дар асосй санади махсуси конунй;
4) баркасдона расонидани зиён;
5) расондани зиён дар холати мастй аз шароб ё аз
моддахои нашъадор ё токсикй;
6) расонидани зиён дар натичаи амалй чинояткоронаи
корманд, ки бо х,укми суд мукаррар шудааст;
7) расонидани зиён хангоми ба чо наовардани
ухдадорихои мехнатй;
8) баркасдона фош намудани сирри хизматй ва тичоратй,
агар шартхои махфуз нигох доштани он дар шартномаи
мехнатй пешбинй шуда бошанд. Хангоми баркасдона фош
намудани сирри хизматй ва тичоратй корманд ба кофармо
инчунин даромадхои ба даст наомада (фоидаи аз даст рафта)
- ро, ки корфармо дар сурати поймол нашудани хукукхояш
сохиб шуда метавонист, чуброн мекунад;
9) дар холатхое, ки чавобгарии пурраи, зиёни хангоми
ичрои вазифа расондаи корманд мутобики санадхои
конунгузорй ба зимааш гузошта шудааст.
Чавобгарй дар хачми пурраи зиёни расондашуда дар
шартномаи (карордоди) мехнатй, ки бо рохбари ташкилот,
муовинони у ва сармухосиб баста шудааст, мукаррар шуда
метавонад.
Корманде, ки бо пул ё арзишхои молй сарукор дорад,
барои камомади онхо, ки ба у дар асосй шартномаи мхсус
супорида шудаанд чавобгарии пурраи моддй дорад.
Бо корманде, ки ба синнй хаждах расидаасту бевосита бо
пулу арзишхои молй сарукор дорад, хам дар вакти ба кор
450
кабул кардан ва нам баъдан ба таври илова ба шартномаи
(карордоди) мехнатй оид ба чавобгарии пурраи моддии
фардй ё бригадавй шартномаи махсус баста шуданаш
мумкин аст.
Номгуи категорияхои кормандоне, ки бо онхо
шартномаи мазкур баста шуданаш мумкин аст, бо
шартномаи коллективй мукаррар мешавад; агар шартнома,
баста нашуда бошад, номгуи мазкур аз тарафи корфармо бо
мувофикаи макоми намояндагии кормандони ташкилот
муайян карда мешавад. Ба хамин тартиб номгуи бахшхои
таркибие низ мукаррар карда мешаванд, ки дар онхо
хангоми корхои бевосита бо пул ё арзишхои молй
алокамандро якчоя ба чо овардани кормандон чавобгарии
бригадавй ё дигар чавобгарии коллективй чорй шуданаш
мумкин аст.
Шартномаи чавобгарии пурраи моддии фардй ё
бригадавй ва ё дигар чавобгарии коллективй ухдадорихои
тарафхои шартномаи (кдрордоди) мехнатиро оиди эхтиёт
кардани арзишхое, ки ба корманд (коллектив) супорида
шудаанд, мушаххас месозад ва хукуку ухдадорй ва
чавобгарии иловагии онхоро мукаррар менамояд.
Мувофики шартномаи чавобгарии пурраи моддии фардй
арзишхо ба корманди мушаххас, ки барои камомади онхо
шахсан чавобгар аст, супорида мешаванд. Барои озод шудан
аз чавобгарй корманде, ки бо у шартномаи мазкур баста
шудааст, бояд бегунохии худро исбот созад.
Мувофики шартномаи чавобгарии моддии бригадавй
(коллективй) арзишхо ба гурухи мукарраршудаи ашхос
(бригада), ки барои камомади онхо чавобгарии пурраи
моддй ба души ин ашхос вогузор мегардад, супорида
мешаванд. Барои озод шудан аз чавобгарй узви алохидаи
бригада бояд бегунохии худро исбот созад.
Дар ташкилотхое, ки арзишхо, сару кор доранд
(нигохдорй, фуруш, хамлу накл, коркард) корфармо баъди
машварат бо макоми дахлдори намояндагии кормандони
ташкилот фонди таввакал (риск) таъсис карда метавонад, ки
аз хисоби он камомад чуброн карда мешавад.
Х,ангоми ихтиёран чуброн кардани зиён (моддаи 14-уми
Кодекси мазкур) андозаи гунохи хар узви бригада бо
мувофикаи хамаи аъзои бригада ва корфармо муайян карда

451
мешавад. Хангоми бо тартиби судй ситонидани товони зиён
андозаи гунохи хар узви бригадаро суд муайян мекунад.
Муайян кардани андозаи зиён - андозаи зиёни ба
корфармо расонида аз руи талафоти вокей, дар асосй
маълумоти хисобу китоби мухосибавй муайн карда мешавад.
Хангоми гум кардан, хароб намудан ва дуздидани
амволи корфармо, ки ба фондхои (воситахои) асосй
мансубанд, андозаи зиён аз руи нархи бозории роичи
махалли мазкур дар рузи расонидани зиён (аммо на камтар
аз арзиши балансй бо назардошти дарачаи фарсудагии
амвол) хисоб карда мешавад.
Дар холатхои дигар андозаи зиён бо нархи бозорй, ки
дар махалли мазкур дар рузи расонида шудани зиён роич
аст, xico6 карда мешавад.
Хукумати Чумхурии Точикистон метавонад тартиби
махсуси муайян намудани андозаи товони зиён, аз чумла ба
хисоби карати зиёни ба корфармо бо рохи дуздидан,
баркасдона хароб ё гум кардани навъхои алохидаи амвол ва
дигар арзишхо расондаро, хамчунин дар холатхое, ки
андозаи вокеъии зиён аз анДозаи аслии он зиёд аст, мукаррар
менамояд.
Корфармо вазифадор аст то кабул гардидани карори
товони зиёнро додани кормандони мушаххас чихати
мукаррар намудани андозаи зиён ва сабабхои cap задани он
тафтиш гузаронад.
Барои чунин тафтиш корфармо хак дорад бо иштироки
мутаххасисони дахлдор комиссия ташкил намояд.
Аз корманд талаб кардани баёйоти хаттй барои
мукаррар намудани сабаби cap задани зиён хатмй мебошад.
Корманд хак дорад, ки бо тамоми маводи тафтиш шинос
шавад, дар тафтиш иштирок намояд.
Товони зиёнро ихтиёран додани корманд - корманде, ки
ба кофармо зиён расондааст, метавонад товони онро
ихтиёран пурра ё кисман дихад.
Зиён дар худуди пешбиникардаи Кодекси мазкур
ихтиёран чуброн карда мешавад.
Бо мувофикаи корманд ва корфармо товони зиёнро
дертар додан мумкин аст. Дар ин холат корманд дар бораи
чуброни зиён бо зикри мухлати мушаххаси пардохт ба
корфармо ухдадории хаттй пешниход мекунад.

452
 Агар корманде, ки дар бораи чуброни ихтиёрии зиён
ухдадории хаттй додааст, бо сабаби катъи муносибатхои
мехнатй зиёнро чуброн накунад, дар ин сурат товони зиён ба
тарики судй ситонида мешавад.
Корманд метавонад бо ризоияти корфармо барои
чуброни зиён ба у амволи баробаркимат дихад ё амволи
харобшударо дуруст намояд.
Тартиби ситонидани товони зиён - маблаги зиёне, ки аз
маоши якмохаи корманди гунахгор зиёд нест бо фармоиши
корфармо ситонида мешавад. Фармоиш на дертар аз ду
хафтаи ошкор шудани зиён содир шуда метавонад.
Агар маблаги зиёне, ки бояд аз корманд ситонида шавад,
аз мохонаи миёнаи у зиёд бошад ё аз рузи ошкор шудани
зиён ду хафта гузашта бошад, он ба тарики судй ситонида
мешавад.
Дар сурати розй набудани корманд аз маблаги
ситонидашудаи зиён у хак дорад, ки ба суд мурочиат
намояд.
Чуброни зиёне, ки ба ташкилоти давлатй рохбар
расонидааст - товони зиёне, ки ба ташкилоти давлатй бо
гунохи рохбарй он расидааст, бо риояи коидахои
мукаррарнамудаи Кодекси мазкур ситонида мешавад.
Карори аз рохбарй ташкилоти давлатй ситонидани
товони зиёнро макоме, ки хакки моликро дорад, кабул
мекунад. Ин маком хамчунин хак дорад, ки товони зиёнро аз
рохбар бо тарики судй ситонад.
Аз тарафи суд кам кардани андозаи зиёне, ки бояд аз
корманд ситонида шавад - суд метавонад бо назардошти
андоза ва намуди гунох, холатхои мушаххас ва ахволи
моддии корманд андозаи товони зиёнеро, ки бояд аз
корманд ситонида шавад, кам кунад.
Агар зиён бо гарази чиноят расонида шуда бошад, ба
кам кардани товони зиёне, ки бояд аз корманд ситонида
шавад, рох дода намешавад.

453
 БОБИ 26

БАХСХОИ М ЕХНАТЙ

§ 1.Мафхуми бахсхои мехнатй па намудхои онхо

Бахсхои мехнатии фардй зиддиятхои танзимнашудаи

байни корфармо ва корманд дар масъалахои татбики
конунхо ва дигар санади меъёрии Чумхурии Точикистон оид
ба мехнат, шароити мехнат мебошад, ки дар шартномаи
(карордоди) мехнатй, шартнома ва созишномаи коллективй
пешбинй шудааст.
Баррасии гайрисудии бахсхои мехнатии фардй дар
комиссияхои халли бахсхои мехнатй сурат мегирад. Созмон
додан ва тартиби фаъолияти чунин комиссияхоро
созишнома ва шартномахои коллективй танзим менамоянд.
Комиссия дар корхонахо аз шумораи баробари
намояндагони коркунон ва кордихандагон созмон дода
мешавад.
Комиссияи оиди халли бахсхои мехнатй макомоти
аввалии халли бахсхои мехнатй мебошад, ки дар он хамаи
бахсхои мехнатй, ба гайр аз бахсхое, ки кодекси мехнатии
Чумхурии Точикистон ва дигар санадхои меъёрй тартиби
дигари баррасй онхоро мукаррар намудаанд.
Барои мурочиат намудан ба комиссияхои мазкур
мухлати 3 моха аз рузе, ки коркун дар бораи вайрон шудани
хукукхои мехнатиаш донист ё бояд медонист, муайян
шудааст.
Комиссия бахси инфиродии мехнатии коркунро дар
хузури у, дар давоми на дертар аз 10 руз аз рузи мурочиати
коркун баррасй менамояд.

§ 2. Бахсхои фардии мехнатй

Бахсхои мехнатии фардй зиддиятхои танзим нашудаи

байни корфармо ва корманд дар масъалахои татбики
конунхо ва дигар санади меъёрии Чумхурии Точикистон оид
ба мехнат, шароити мехнат мебошад, ки дар шартномаи
454
(карордоди) мехнатй, шартнома ва созишномаи коллективй
пешбинй шудааст.
Бахсхои мехнатии фардиро судхо баррасй мекунанд.
Дар шартномаю созишномахои коллективй тартиби пеш
аз суд дар ташкилотхо баррасй кардани бахсхои мехнатии
фардй пешбинй шуда метавонад.
Дар шартномаю созишномахои коллективй аз тарафи
комиссияхои оид ба бахсхои мехнатй, ки дар асоси
баробарии байни корфармо ва макомоти химоякунандаи
манфиати кормандон таъсис дода мешаванд ё аз чониби
коллективхои мехнатй интихоб мегарданд ва ё аз тарафи
дигар макомот пеш аз суд дар ташкилот баррасй шудани
бахсхои мехнатии фардй пебинй шуда метавонад.
Таъсиси ин комиссияхо бо шартномахо ва созишномахои
коллективй муайян карда, дар айни замон ба корманд хукук
дода мешавад, ки хох бо комиссияи оид ба бахсхои мехнатй
мурочиат кунад ва хох бевосита ба суд. Агар дар шартнома ё
созишномахои коллективй таъсиси комиссияи оид ба
бахсхои мехнатй дар ташкилот пешбинй нашуда бошад,
бахсхои мехнатии фардие, ки дар ин ташкилот ба миён
меоянд, бояд дар суд баррасй карда шаванд.
Бахсхои мехнатии фардй дар судхо бо аризаи касони
зерин баррасй мешаванд:
- корманд, корфармо ё намояндагоне, ки манфиати
онхоро дар сурати розй набуданашон бо карори комиссияи
оид ба баррасии бахсхои мехнатии фардй химоя мекунанд;
- корманд, агар комиссияи оид ба баррасии бахсхои
мехнатии фардй таъсис нашуда бошад ё комиссияи мазкур
аризаи уро дар давоми дах рузи мукарраршуда баррасй
накарда бошад;
- прокурор, агар карори комиссияи оид ба баррасии
бахсхои мехнатй бо конунхо ё дигар санади меъёрй ва
созишномахои оид ба мехнат мухолиф бошад.
Дар судхо бевосита чунин бахсхои мехнатии фардй халлу
фасл мешаванд:
- оид ба баркарор кардан ба кор, сарфи назар аз асоси
катъи шартномаи (карордоди) мехнатй на вазифа; оид ба
тагйири сана ва тасвияи сабабхои аз кор озод карадан; оид
ба пардохтй музд дар давраи ноилоч хозир нашудан ба кор ё
ичрои кори каммузд; оид ба ситондани маблаг барои бо

455
гунох,и корфармо ба таъхир андохтани ичрои карори суд дар
бораи баркарор кардан ба кор;
- дар бораи аз нав бастани шартномаи (карордоди)
мехнатй барои мухлати нав ё мухлати номуайян, ба шарте,
ки дар конун ё шартнома хукуки афзалиятноки тамдиди он
зикр шуда бошад;
- дойр ба хифзи шарафи мехнатй, номус ва эътибори
касбии корманд ва дойр ба чуброни зиёди моддй ва
маънавии ба ин муносибат ба у расонидашуда;
- оид ба чуброни зиёне, ки дар натичаи ичрои
ухдгдорнхои мехнатй ба корманд расидааст ва аз ин
салолттии у бад шудааст;
- ;,ар бораи аз тарафи корманд чуброн шудани зиёни
модда е, ки ба амволи ташкилот расидааст.
Бсзосита дар судхо хамчунин бахсхои зерини мехнатии
фардй дар бораи ба кор кабул накардани ин касон баррасй
мешавад.
- гшхосе, ки хукуки худро поймолшуда мехисобанд;
- ашхее, ки ба кор аз ташкилоти дигар даъват шудаанд;
- ашхоси дигаре, ки корфармо вазифадор аст бо онхо
мутобики конунхо ё созишномаи мехнатй шартномаи
(карордоди) мехнатй бандад;
- ашхосе, ки корфармо аз тартиб додани акти фалокат
саркашй кардааст ё онхо бо мазмуни акт розй нестанд.
Судхо бахсхои мехнатй фардиро низ дар дигар холатхои
пешбининамудаи конунхо баррасй менамоянд.
Комиссияхои оид ба бахсхои мехнатии фардй дар
ташкилотхо аз шумораи баробари намояндагии кормандон
ва корфармо таъсис дода мешаванд. Намояндагони
кормандон ба комиссияи бахсхои мехнатии фардй дар
мачлиси умумии (конференсияи) ташкилот интихоб карда
мешаванд.
Намояндагони корфармо бо фармони рохбари ташкилот
таъин карда мешаванд.
Салохияти комиссияхои оид ба бахсхои мехнатии фардй
- комиссияи оид ба бахсхои мехнатии фардй макоми
аввалияест, ки бахсхои мехнатии фардии дар ташкилот
руйдихандаро, ба истиснои ихтилофоте, ки чихати баррасии
онхо дар Кодекси мазкур ва дигар санади меъёрй тартиби
дигар мукаррар шудааст, баррасй мекунад.

456
 Дар комиссияхои оид ба бахсхои мехнатии фардй,
бахшхои ташкилот бахсхои мехнатии фардй дар худуди
ваколатхои хамин бахшхо баррасй шуда метавонанд.
Салохият ва тартиби корй комиссияи оид ба бахсхои
мехнатии фардй, хамчунин мурочиат ба он ва мухлати
баррасии бахсхо бо Низомномаи тасдикиамудаи Мачлиси
Олии Чумхурии Точикистон муайян карда мешаванд.
К^арори комиссияи оид ба бахсхои мехнатии фардй -
карори комиссияи оид ба бахсхои мехнатии фардй бо
мувофикаи байни намояндагони корфармо ва кумитаи
иттифоки касаба ё макоми дигари намояндагии кормандон
кабул'карда мешавад.
Карори комиссия бояд далелнок ва ба конунхо ва дигар
санади меъёрии хукукй, шартномаи (карордоди) мехнатй
асос ёфта бошад.
Дар карори комиссия оид ба масъалахои пул маблаге, ки
корманд ба он хакдор аст, бояд аник нишон дода шавад.
Карорро раис ва котиби мачлис имзо мекунанд. Ичрои
ин хатмй буда, ба тасдики он зарурат нест.
Нусхаи карор дар давоми се рузи кабул шудани он ба
корманд, корфармо ва кумитаи иттифоки касаба ё дигар
макоми намояндагии кормандон супурда мешавад.
Аз карори комиссия дар давоми дах руз ба суд шикоят
кардан мумкин аст.
Ичрои карори комиссияи оид ба бахсхои мехнатии
фардй - карори комиссияи оид ба бахсхои мехнатии фардй
бояд аз тарафи корфармо дар муддати се рузи баъди
гузаштани мухлати дахруза, ки барои шикоят ба суд
пешбинй шудааст, ичро гардад.
Агар корфармо карори комиссияро дар ин мухлат ичро
накунад, комиссияи оид ба бахсхои мехнатии фардй ба
корманд шаходатномае медихад, ки эътибори варакаи
ичроияро дорад.
Ичрокунандаи судй карори комиссияи оид ба бахсхои
мехнатии фардиро дар асоси шаходатномае, ки комиссияи
оид ба бахсхои мехнатии фардй ба корманд додааст ва у ин
шаходатномаро дар давоми се мохи гирифтанаш ба суд
пешниход кардааст, ба тарики мачбурй ба ичро мерасонад.
Агар корманд шаходатномаро бо сабабхои узрнок дар
муддати се мохи мукарраршуда пешниход карда натавонад,
комиссияи оид ба бахсхои мехнатии фардие, ки
457
шаходатномаро додааст, ин мухлатро баркарор карда
метавонад.
Баркарор кардани корманд ба кори собика, ба чои
собикаи кор ва шароитхои асосии собика. Чуброни пурраи
зиёни моддие, ки дар натичаи ноилоч хозир нашудан ба кор
расонида шудааст.
Чуброни зарар! г маънавй - агар корманд бе асосй конунй
ё бо вайрон намудани тартиби мукарраргардида аз кор озод
карда ё гайриконуни ба кори дигар гузаронида шуда бошад,
бояд аз тарафи макоми баррасикунандаи ихтилофоти
мехнатй аз руи ихтисос ё вазифае, ки дар шартнома
(карордод) зикр шудааст, бо шартхои пешинаи мехнат дар
ташкилот ба чои кори собикааш баркарор карда шавад.
Хднгоми кабули карори баркарор кардан ба кор,
макоме, ки бахеи мехнатиро баррасй мекунад, хамзамон дар
бораи пардохтани музди миёнаи мехнатии корманд барои
тамоми давраи ноилоч хозир нашудан ба кор ё фарки музди
мехнат дар давраи ичрои кори каммузд, хамчунин оид ба
чуброни имконпазири зиёни маънавй ва дигар харочоти
иловагии вобаста ба шикоят дойр ба гузаронидан ба кори
дигар ва аз кор озод кардани у карор кабул мекунад.
Макоми баррасикунандаи бахеи мехнатии фардй бо
мувофикаи корманд, бар ивази ба кор баркарор кардан
метавонад ба фоидаи у танхо чуброни дар боло
нишондодашуда, зиёни моддй ва маънавиро ба андозаи на
камтар аз музди миёнаи мехнат ситонад, тасвияи асосй аз
кор озод карданро ба тарзи аз кор озод шудан бо хохиши
худ тагйир дихад.
Дар сурати эътирофи нодурустии тасвияи аз кор озод
кардан ё ба Кодекси мазкур ва ё конуни дигар мувофик
набудани он макомоте, ки бахеи мехнатии фардиро баррасй
мекунад, вазифадор аст онро тагйир дихад ва дар карор
сабаби аз кор озод карданро мутобики тасвияи лозима ва
истинод ба моддаи марбутаи конун аник нишон дихад.
Агар тсвияи нодурустй аз кор озод кардан, ки дар
дафтарчаи мехнатй сабт шудааст, барои ба кори нав кабул
шудани корманд монеъа ба вучуд оварда бошад, макоми
баррасикунандаи бахсхои мехнатии фардй хамзамон дар
бораи пардохтани музди миёнаи мехнатии у барои тамоми
давраи ноилоч хозир нашудан ба кор ва чуброни зиёни
маънавй карор кабул менамояд.
458
 Х,исоб кардан ва ситонидани музди миёнаи мехнат
барои давраи ноилоч хозир нашудан ба кор - хангоми
хисоби музди миёнаи мехнат барои давраи ноилоч хозир
нашудан ба кор он бояд аз тарафи макоми баррасикунандаи
бахсхои мехнатии фардй мутобики конун индексасия карда
шавад.
Хангоми ситонидани музди миёнаи мехнат барои давраи
ноилоч хозир нашудан ба кор дар холаги гайриконунй аз
кор озод кардан, аз кор дур намудан, тасвияи нодурусти
сабаби аз кор озод кардан, ки барои кабул шудан ба кори
дигар монеа ба вучуд овардааст, маблагхои зерини
гирифтани корманд хисоб карда мешаванд: кумакпулии аз
кор рафтан, музди миёнаи мехнат, ки дар давраи бо кор
таъмин шудан нигох дошта мешавад, кумакпулй барои
корношоямии муваккатй, стипендиям давраи касбомузй,
бозомузй ва такмили ихтисос, пардохтй музд барои ичрои
корхои чамъиятй, музди мехнат барои ичрои кори нав дар
ташкилоти дигар, ки корманд дар худуди мухлати
гайрихозирии пулакй ба он кабул шудааст.
Хангоми гайриконунй ба кор кабул накардан, ба кори
дигар гузаронидан, тагйири шартхои асосии мехнатй
корманд бо карори комиссияи баррасикунандаи бахсхои
мехнатии фардй фарки музди мехнатй тамоми давраи
ноилоч хозир нашудан ба кор ё ичрои кори каммузд
пардохта мешавад.
Мухлати мурур - кормандон метавонанд дар давоми се
мохи фахмидани он, ки хукукашон вайрон шудааст ё
мебоист дар ин бора хабардор мешудаанд, ба комиссияи ба
бахсхои мехнатй фардй мурочиат намоянд.
Барои мурочиат кардан ба суд мухлатхои зерин
мукаррар мешаванд:
- аз руи бахсхои ба кор баркарор намудан - як мох аз
рузи ба корманд супорида шудани нусхаи фармони аз кор
озод кардан (ба кори дигар гузаронидан) ё дафтарчаи
мехнатй;
- аз руи бахсхои чуброни зиёнии моддие, ки корманд ба
ташкилот расонидааст, як сол аз рузе, ки корфармо зиёни
расонидашударо ошкор сох гааст;
- аз руи бахсхои дигари мехнатии фардй - се сол аз рузе,
ки корманд вайрон шуДани хукуки худро фахмидааст ё бояд
мефахмид.
459
 Мух,лати мурури даъво ба даъвохои зерин дахл
надоранд:
- ба даъвохо оиди мухофизати хукукии шахсии
гайриамволй ва дигар неъматхои гайримоддй, ба гайр аз
холатхои пешбининамудаи конун;
- ба даъво оиди талофии зиёне, ки ба хаёт ва саломатии
корманд расонида шудааст. Аммо даъвохое, ки баъди се
соли хукукдор шудан ба талофии чунин зиён пешниход
мешаванд, барои на зиёдтар аз се соли пеш аз пешниходи
даъво конеъ мешаванд.
Хдигоми гузаштани мухлати мурури даъво бо сабабхои
узрнол :уд ва ё комиссияи баррасии бахсхои мехнатии фардй
метакоманд мухлати гузаштаро баркарор намоянд.
Х,апго\ и бо масъалахои мехнатй ба суд мурочиат кардан
ксрман ц пардохти харочоти суд ба фоидаи давлат озод
карда мешавад.
Ичрои бетаъхири баъзе карорхои суд оид ба
парванддхои мехнатй - карори суд дар бораи ба кор
баркарор намудан, хамчунин дар бораи тагйири сана ва
тасвияи сабабхои аз кор озод кардани корманд бояд
бегаъхир ичро шавад.
Х,ангоми аз тарафи корфармо бо таъхир ичро шудани
чунин карор суд таъинот мебарорад, ки музди миёнаи
мехнат ё фарки музди миёнаи мехнатй корманд барои
тамоми давраи ба таъхир андохтани ичрои карор пардохта
шавад. Хдмчунин карори суд дар бораи ситонидани музди
мехнат бояд зуд, аммо дар давоми на зиёдтар аз се мох ичро
гардад.
Суд метавонад ичрои бетаъхири пурра ё кием ба кисми
карроро оиди дигар парвандахои мехнатй талаб намояд.
К,онеъ сохтани даъвохои пулии корманд - даъвохои
асосноки пулии кормандро макоме, ки бахсхои мехнатии
фардиро баррасй мекунад, пурра конеъ мегардонад.
Ба ухдаи шахси мансабдор гузоштани чавобгарии
моддие, ки дар катъи гайриконунии шартномаи (карордоди)
мехнатй ё ба гайриконунй ба кори дигар гузаронидани
корманд айбдор аст - дар сурати аз тарафи шахси мансабдор
ба корфармо расонида шудани зиёни марбуд ба пардохти
музди мехнат ба корманде, ки гайриконунй аз кор озод
карда шудааст ё ба корманде, ки гайриконунй ба кори дигар

460
гузаронида шудааст, суд чуброни зиёнро ба ухдаи шахси
мансабдор мегузорад.
Агар шартномаи (карордоди) мехнатй бо рохи ошкоро
вайрон кардани конун катъ шуда, корманд ба кори дигар
гузаронда шуда бошад ва ё шахси мансабдор ичрои карори
судро дар бораи ба кор баркарор кардани корманд ба
таъхир андохта бошад, ухдадории чуброни зиён ба зиммаи
шахси мансабдор вогузор мешавад.
Андозаи чуброни зиён аз маоши семохаи шахси
масабдор зиёд буда наметавонад.
Махдудият дар мавриди гардонидани ичрои карор оиди
парвандахои мехнатй - ичрои карори судро дойр ба
парвандахои мехнатй (дар бораи ба кор баркарор кардан,
конеъ гардонидани даъвохои пулй), ки эътибори конунй
пайдо кардааст, хангоми ба тарики назорати судй бекор
карда шудани карори суд танхо дар холати ба маълумоти
бардуруги корманд ё санади калбакии аз тарафи у
пешниходшуда асос ёфтани карори бекоркардашуда
гардонидан мумкин аст.

§ 3. Бахсхои мехнатии коллективй

Бахсхои мехнатии коллективй - мухолифатхои

танзимнашудаи байни корфармо (иттиходяхои корфармоён)
ва коллективхои кормандон (намояндагони кормандон) дар
масъалахои мукаррар намудан, тагйир додани шароити
мехнат дар ташкилотхо, бастани шартномаю созишномахои
коллективй ва ичрои онхо, хамчунин дар мавриди тадбики
мукаррароти конунхо ва дигар санадхои меъёрии хукукй,
шартномаю созишнохои коллективй мебошанд.
Тартиби халлу фасли бахсхои мехнатии коллективй бо
Кодекси мехнат, конун, шартномаю созишномахои
коллективй танзим мешавад.
Талабхои кормандон дар мачлиси (конференсияи)
кормандон пешниход карда мешаванд. Кормандон дар
баробари пешниходи талабхо барои иштирок кардан дар
Халлу фасли бахси мехнатии коллективй намояндагони
ваколатдори худро таъин мекунанд.
Намояндагони кормандон талабхояшонро бо тартиби
мукаррарнамудаи оиннома ва ё карори мачлиси

461
(конференсияи) кормандоне, ки макоми намояндагиро
таъсис додааст, пешнинод мекунанд.
Талабх.о хаттй пешниход карда, ба корфармо фиристода
мешаванд.
Намояндагони кормандон ва корфармоён дар бахсхои
мехнатии коллективй - макомоти иттифокхои касаба ва
иттиходияхои онхо, ки мувофики оинномахояшон
намояндаи ваколатдоранд, дигар макомоти намояндагие, ки
мачлиси (конференсияи) кормандон таъсис додааст ва
ваколатдор сохтааст, намояндагони кормандон мебошанд.
Намояндагони корфармоён рохбарони ташкилотхо ё
дигар шахсони мувофики оинномаи ташкилот ваколатдор,
макомоти ваколатдори ассотсиатсияхо ё иттиходияхои
корфармоён мебошанд.
Миёнаравй - бо мувофикаи тарафхо интихоб карда
мешавад ва у дар 1узаронидани гуфтушунид ва хосил
гардидани созиш ба онхо ёрй мерасонад.
Миёнарав хак, дорад барои ичрои вазифахояш аз
тарафхо тамоми маълумоту хуччатхои заруриро талаб карда
гирад.
Миёнарав хак надорад маълумоти махфиро, ки барои
ичрои вазифахояш гирифтааст, фош намояд.
Коидаи миёнаравро тарафхо бо ризоияти миёнарав
муайян мекунанд. Миёнарав баъди кушиши оштй
кунонидани тарафхо ба онхо оиди халлу фасли бахс (низоъ)
тавсиянома навишта медихад.
Агар хеч кадоми тарафхо дар давоми дах руз таклифи
миёнаравро рад накарда бошад ва ё агар тарафхо каблан
оиди ичрои ин тавсиянома созишнома имзо карда бошад ва
ё агар тарафхо каблан оиди ичрои ин тавсиянома созишнома
имзо карда бошанд, он барои тарафхо вочиб мегардад.
Хакамияти мехнатй - агар дар комиссияи оштидихй
тарафхои бахси (низои) мехнатии коллективй дар давоми
дах руз созиш намоянд, бо иштироки хукумати нохия ё шахр
хакамияти мехнатй таъсис дода мешавад.
Хайати хакамияти мехнатиро аз руи хар бахс (низоъ)
микдоран ва узван тарафхо муайян мекунанд. Раиси
хакамяти мехнатй бо созишномаи тарафхо аз чумла аъзои
хамин хакамияти мехнатй тасдик карда мешавад.
Ба хайати хакамияти мехнатй вакилони халк,
намояндагони макомоти иттифокхои касаба, макомоти оид
462
ба мехнат ва шугли ахолй, мутахассисони коршинос ва
шахсони дигар дохил шуда метавонанд.
Хакамияти мехнатй бахеи мехнатии коллективиро бо
иштироки хатмии намояндагони тарафхо ва дар мавриди
зарурат бо намояндагони макомоти дигари манфиатдор
халлу фасл мекунад.
Хакамяти мехнатй бояд дар давоми дах рузи таъсис
ёфтанаш карор кабул намояд.
Агар тарафхо каблан дар бораи ичрои карор созишнома
имзо карда бошанд, карори хакамияти мехнатй вочиб аст.
Тарафхо ва макомоти оштидиханда вазифадоранд, ки
барои рафъи сабаби холатхое, ки боиси бахеи (низои
мехнатии коллективй гаштаанд, тамоми имкониятхоро
истифода намоянд.
Агар комиссияи оштидех ва хакамияти мехнатй
ихтилофи тарафхоро танзим гардонида натавонад, сабабхои
инро ба коллективй мехнатй ё иттифоки касаба навишта
мефиристад. Дар ин холат коллективй мехнатй ё иттифоки
касаба хак доранд барои ичрои талабхое, ки мувофики
моддаи 206-уми хамин Кодекс дар миён гузошта шудаанд,
тамоми воситахои пешбиникардаи конунро то худи пурра ё
Кисман бас кардани кор (ба кор набаромадан, ичро
накардани вазифахои мехнатй) дар ташкилот, муассиса,
ташкилот корпартой (коршиканй)-ро истифода барад.
Баррасии судии бахсхои мехнатии коллективй - бахсхои
мехнатии коллективй дар мавриди татбики конунхо ва дигар
санади меъёрии оид ба мехнат (ичро накардан ё вайрон
намудани онхо) бо аризаи намояндагони яке аз тарафхо
бояд дар суд баррасй гардад.
Хангоми баррасии аризахо дар суд ва ичрои карорхои он
коидахо ва мухлатхое, ки дар хамин Кодекс барои бахсхои
мехнатии фардй мукарар шудаанд, истифода мегарданд.
Корпартой - агар бахсхои мехнатии коллективй бо
чорахои оштидихй халлу фасл нашуда бошанд, ё корфармо
аз чорахои оштидихй саркашй намояд ва ё созишхои дар
рафти халлу фасли бахс хосилшударо ичро накунад,
кормандон хак доранд, ки воситахои дигари халлу фасли
бахс (митинг, намоиш ва икдомхои дигари оммавй) - ро то
худи татбики охирин чораи халлу фасли бахеи мехнатй -
корпартоиро истифода баранд.

463
 Карори корпартой кардан дар мачлиси (конференцияи)
колективи мехнатй ё макоми дахлдори намояндагии
кормандони ташкилот бо овоздихии пинхонй кабул карда
мешавад ва агар ба тарафдории ин карор камаш аз се ду
хиссаи аъзои коллективй дар мачлис хузурдошта (макоми
намояндагии кормандони ташкилот) ё аз се ду хиссаи
вакилони конференция намояндагони коллективй мехнатй,
дар сурати дар мачлис мавчуд будани кворуми аз нисф зиёди
аъзои коллективи мехнатй (макоми намояндагии
кормандони ташкилот) ва ё аз се ду хиссаи вакилони
конференция овоз дода бошанд, он кабул мегардад.
Корпартоиро як шахе ё гурухи ашхосе, ки аз тарафи
коллективй мехнатй ё макоми дахлдори намояндагии
коммандони ташкилот ваколатдор шудаанд, рохбарй
мекунанд.
Корфармо аз огози корпартой ва мухлати имконпазири
он камаш ду хафта пеш бояд хаттй огох карда шавад.
Агар корпартой ба хаёт ва саломатии одамон, амният ва
кобиляти мудофиавии давлат хатари чиддй ба вучуд оварад,
хукуки корпартой метавонад махдуд карда шавад. Махдуд
сохтани хукуки корпартой бо конунхои Чумхурии
Точикистон мукаррар карда мешавад.
Конунй ё гайриконунй будани корпартоиро суд
мукаррар мекунад.
Кафолатхо ва чубронхо ба кормандоне, ки корпартой
мекунанд - ширкат дар корпартой ихтиёрист. Хеч кас
наметавонад ба ширкат кардан ё накардан дар корпартой
мачбур карда шавад.
Ширкати корманд дар корпартой (ба истиснои ширкат
дар корпартоихои гайриконунй) хамчун вайрон кардани
интизоми мехнат баррасй шуда ё барои бекор кардани
шартномаи (карордоди) мехнатй асос шуда наметавонад.
Маоши кормандоне, ки дар корпартой ширкат
накардаанд, аммо бо сабаби он имконияти ичрои кори худро
надоштанд, на камтар аз хадди холати бекористй, ки ба он
корманд гунахкор нест, дода мешавад.
Агар дар шартнома оиди халлу фасли бахс (низоъ)
тартиби дигар пешбинй нашуда бошад, он гох барои давраи
корпартой музди мехнатй кормандони дар он ширкаткарда
дода намешавад.

464
 Кумитаи иттифоки касаба ё дигар макоми дахлдори
намояндагии кормандон хдк доранд, ки аз хисоби
пардохтхои ихтиёрй ва хайрияхо фонди корпартой,
хамчунин фонди махсуси сугурта таъсис дихад,
Чавобгарии корфармо барои вайрон кардани конун
дар дар бораи бахсхои мехнатии коллективй - аз корфармое,
ки дар комиссияи оштидихй иштирок кардан намехохад ё
барои таъхир ёфтани ичрои карорхои макомоти оштидихй
гунахгор аст, барои хар руз баъди гузаштани мухлати
мукарраргардида то дах маоши хадди акал аз тарики суд
чарима ситонида мешавад.
Аз' корфармое, ки барои ичро нахардани ухдадории
созишномаи дар натичаи чораи оштидихй хосилгардида ё
худ барои ба чо наовардани карори суд оиди бахси мехнатии
коллективй гунахкор аст, то сад маоши хадди акал аз тарики
суд чарима ситонида мешавад.
Бо талаби иттифоки касаба, макоми дигари намояндагии
кормандон макоми идораи хочагй вазифадор аст, ки то худи
аз вазифа озод кардани рохбаре, ки бо гунохи у бахси
мехнатии коллективй руй додааст, чораи таъсирбахш
андешад.
Масъулияти кормандон барои корпартоихои
гайриконунй - ташкили корпартой, ки суд онро гайриконунй
донистааст, ё худ иштирок дар он вайрон кардани интизоми
мехнат буда, боиси андешидани чорахои мучозоти
интизомии пешбиникардаи конунгузорй шуда метавонад.
Шахсоне, ки мардумро бо рохи зурй ё тахдид ба
корпартой мачбур месозанд, тибки конунгузории чиноятй ба
чавобгарй кашида мешаванд.
Зиёни ба мулкдор аз корпартоии гайриконунй расида, ки
бо карори коллективи мехнатй гузаронида шудааст, аз
фонди истеъмолии ташкилот аз тарики суд чуброн карда
мешавад.
Агар корпартоии гайриконунй бо ташаббуси иттифоки
касаба гузаронида шуда бошад, зиён бо назардошти амволи
иттифоки касаба ба андозаи муайяннамудаи суд аз хисоби
он чуброн карда мешавад.
Шахсоне, ки хомии манфиати тарафхо буда, коидахои
дар Кодекси мехнат пешбинишударо вайрон кардаанд,
мувофики конунгузории амалкунанда ба чавобгарии
маъмурй кашида мешаванд.
465
 Исмоилов Ш .М ., Нодиров Ф.М.

ХУКУКИ иктисодй
Китоби дарсй
барои макотиби олии иктисодии Чумхурии Точикистон
пешбинй шудааст.

Мууаррири масъул
доктори илмхои хукук, проф. Ш .М . Исмоилов

Мухаррири техники: Комрон Икромов

Сахифабанд: Бунафша Цабборова

Ба матбаа 03.12.2009 супорида шуд.

Ба чои 26.03.2010 имзо шуд.
Когази офсет. Чопи офсет. Андозаи 60x84 1/16.
Чузъи чопй 25,25. Хуруфи Times New Roman Tj.
Адади нашр 500 нусха. Супориши №13.
Нархаш шартномавй.

Ч М М «Шучоиён»
ш. Душанбе, хиёбони «Дустии халкхо», 47
Телефон: (+992 37) 227-61-47
Дар китоб ихтисорот ва ислохотхри зерин ворид кар;
шудааст:

КД - КонУни Чумхурии Точикистон;

КГ - Кодекси гражданй;
КЧ - Кодекси чиноятй;
КА - Кодекси андоз.

Сахифа Навишта шудааст Хонда шавад

Сах 3. амалй амалй
Сах 4. охибкорй сохибкорй
Сах 5. гурукй гумрукй
Сах 6. принсхои принсипхои
Сах 8. Чухурии Чумхурии
Сах 24. Чумхури Чумхурии
Сах 27. асосй асоси
Сах 27. хамин кодекс Кодекси андоз
Сах 46. амалй амалй
Сах 146. намсозанд намесозанд
Сах 285. КГ КГЧТ
Сах 398. наудааст Намудааст
Сах 398. аудитрро аудиторро
Сах 400. Конун Конуни Чумхурии
Точикистон «Дар бораи
фаъолияти аудиторй»
Сах 412. мехнатии мехнатй
Сах 438. хамин мода моддаи 46
Сах 449. мутобихи мутобики
Сах 450. афзор алафзор
Сах 450. мхсус махсус
Сах 450. синнй сини
|С ах438. Кодекси андоз Кодекси мехнат