Valuta

Bancnotas da tut il mund

Ina valuta è en il senn pli vast la constituziun e l’urden da l’entir sistem monetar d’in stadi. Ella fixescha cunzunt il sistem da munaida e da bancnotas d’ina zona monetara. La zona monetara è il territori, nua che la valuta è valaivla. La valuta pussibilitescha il transfer da martganzia e da prestaziuns da servetsch. Savens vegn la valuta duvrada sco sinonim per la sort da daners ch’è renconuschida dal stadi. La valuta è damai ina sutfurma dals daners. La gronda part da las valutas vegnan martgadadas als martgads da devisas internaziunals. Il pretsch che resulta or da quests martgads numn’ins curs da stgomi. Bunamain tut las valutas currentas sa basan sin il sistem decimal. I dat damai in’unitad principala ed in’unitad secundara. L’unitad secundara represchenta 1/100 da la valur da l’unitad principala.

En ils stadis controlla il minister da finanzas u la banca centrala la valuta e la politica monetara. Las bancas centralas èn fitg autonomas en quasi tut ils stadis dal vest. Quai vul dir ch’il stadi na po insumma betg influenzar la banca centrala ubain mo a moda fitg restrenschida respectivamain indirecta.

Ina munaida è convertibla sch’ins po vender, cumprar e stgamiar ella en tut il mund. Sch’ina valuta po vegnir depositada en aur u/ed en argient e sch’ins po stgamiar bancnotas da tut temp cun il metal correspundent, è ella medemamain convertibla.

Per il mument existan en tut il mund passa 160 valutas uffizialas, dentant mo il dollar american e pli e pli era l’euro valan sco valutas da clav. Ultra da quellas vegnan acceptadas regiunalmain valutas cumplementaras sco med da stgomi (en Svizra: WIR).

Giuvenils martgadeschan al martgà nair cun cigarettas. Germania dal Vest, 1948

Sch’ina populaziun perda la confidenza en ina valuta sa furman savens valutas substitutivas che servan sco med da pajament e da stgomi (per exempel la valuta da cigarettas en Germania suenter la Segunda Guerra mundiala). Era ils uschenumnads daners da stgarsezza remplazzan en temps da crisa la valuta uffiziala. Savens concurrenzeschan era valutas d’auters stadis la valuta da l’agen stadi. Uschia vegniva per exempel duvrà en la Republica Democratica Tudestga il marc tudestg empè dal marc da la Republica Democratica Tudestga. Cunzunt las bancnotas da 100 DM eran appreziadas sin il martgà nair sco med da stgomi (blaue Fliese).

Geners da valutas

I vegnan distinguids ils suandants geners da valutas:

Valutas liadas (valuta metallica)

Ina quantitad fixa d’in metal definescha la valur da l’unitad monetara. I vegnan distinguidas valutas monometallicas e bimetallicas.

Valutas monometallicas

Mo in singul metal serva sco metal da valuta (normalmain sa tracti d’aur).

• Valuta d’aur en circulaziun (valuta pura d’aur): munaida d’aur serva sco med da pajament. Ultra da quai existan bancnotas che pon vegnir stgamiadas da tut temp per aur.
• Valuta d’aur (valuta da barra d’aur): nagin aur n’è pli en circulaziun, quai vul dir che mo daners da palpiri e munaida servan sco med da pajament. L’aur conserva la banca centrala sco reserva per il traffic da pajament internaziunal.
• Valuta da devisa d’aur (valuta d’aur manipulada): la reserva da la banca centrala po consister d’aur e da devisas d’auters pajais che possedan ina valuta d’aur. Quai è stà il cas il 1971 en la Republica Federala Tudestga avant ch’il dollar american ha pers la convertibilitad d’aur. Igl è pussaivel da barattar da tut temp bancnotas e munaida per aur u per devisas.

Valutas bimetallicas

Dus metals (aur ed argient) servan sco metals da valuta.

• En il cas d’ina valuta dubla datti per ils dus metals ina relaziun stabla quai che pertutga il curs da stgomi. Problematic è dentant che la relaziun da stgomi nominala e la relaziun da stgomi reala sa differenzieschan sch’i dat midadas areguard las relaziuns da stgarsezza tranter ils dus metals. Plinavant gioga la lescha da Gresham ina tscherta rolla. Quella di ch’ils singuls subjects da valuta retegnian ils ‹buns› daners (pia quels ch’èn pli custaivels) e laschian circular ils ‹nauschs› daners (argient). Cun il temp svanescha l’aur or da la circulaziun economica.
• Auter è quai cun la valuta parallela. I na dat nagina relaziun stabla dal curs da stgomi tranter quests dus metals. Quai vul dir ch’igl existan de facto duas valutas ina dasper l’autra.

Valutas libras

• Valuta en palpiri: daners da palpiri che n’èn betg cuverts cun aur e che pon teoreticamain vegnir multiplitgads nunlimitadamain. La summa effectiva da daners vegn ozendi dirigida per il pli da bancas centralas che tutgan al stadi e ch’èn independentas. Ins na po betg stgamiar daner contant per reservas d’aur u da devisas. Dapi che la cuvrida d’aur dal dollar american è vegnida abolida il 1971 dal president dals Stadis Unids da quella giada, Richard Nixon, sa tracti tar bunamain tut las valutas da l’economia publica moderna da valutas da palpiri.

Svilup istoric

Da las furmas da valuta temprivas a l’epoca da la munaida

L’Orient antic, l’Egipta e l’Africa

Gia al cumenzament dal terz tschientaner a.C. surpigliavan metals sco arom, argient, zin ed aur las funcziuns classicas da daners (med da stgomi, med da pajament, barometer da valur e med da conservaziun da la valur/deposit da valur). Ultra da quai serviva era graun sco med da stgomi e sco barometer da valur. L’economia da palazi en cumbinaziun cun l’economia d’oikos (lavur e vita sociala sut in tetg) e l’agricultura da subsistenza ch’era colliada cun quellas, disturbavan dentant il svilup da l’economia monetara. Martganzia betg producida sez vegniva numnadamain barattada u regalada en il rom da servetschs feudals. La munaida è perquai vegnida da s’imponer pir pli tard e quai mo en intgins secturs economics.

Da quel temp existivan en l’Africa las pli diversas furmas da valutas. Tuttas avevan dentant la funcziun da depositar valur. Uschia servivan per exempel perlas, ivur, muvel e.a. sco med da pajament. Al cumenzament dal 15avel tschientaner – cura ch’il commerzi da sclavs è vegnì pli e pli en moda – vegnivan pajads ils subdits cunzunt cun manillas, vul dir cun bratschlets da bronz u d’arom.

Grezia

Tetradrachmon da Macedonia, Alexander il Grond 336–325 a.C. cun in pail da liun

En la Grezia antica existiva in’entira classa da martganzias che represchentava mintgamai singulas funcziuns monetaras.

• Barometer da valur: muvel
• Deposit da valur: pedras preziusas
• Meds da stgomi: vin, arom, fier e sclavs
• Meds da pajament: pizs da frizzas e spiduns

En il decurs dal temp èn vegnids introducids metals prezius (betg munaida) che vegnivan pasads exactamain en las poleis grecas. Ins suppona ch’ils daners eran fitg impurtants en la polis per ils pajaments publics standardisads. L’emprima munaida impurtanta datescha circa da l’onn 600 a.C. ed è vegnida battida en l’Anatolia dal Vest. Questa munaida consistiva d’ina lega natirala d’aur e d’argient. Pli probabel vegniva questa munaida duvrada mo localmain. Ins ha dentant spert cumenzà a duvrar munaida en tut la Grezia. Per regla vegniva duvrà argient per batter munaida (excepziunalmain er aur e bronz). Il bul da la polis garantiva che la munaida paisia tant sco empermess. La valuta la pli impurtanta era la drachma. Quella è era vegnida reintroducida dal 1831 fin il 2001 sco valuta da la Grezia (drachma greca). Dad in’economia monetara en il vair senn dal pled pon ins dentant discurrer pir a partir dal cumenzament dal 5avel tschientaner a.C. Il center da la monetarisaziun è stà Athen. La valuta d’Athen circulava en l’entira regiun da la Mar Mediterrana, quai pervi da la structura democratica e pervi da la pussanza commerziala d’Athen. Pir Alexander il Grond ha introducì ina nova valuta impurtanta ch’ha terminà la posiziun predominanta d’Athen.

Roma

Statua da marmel da Constantin I en ils Musei Capitolini a Roma

Tuttina sco en Grezia devi er a Roma diversas furmas da daners. L’unificaziun sin ina valuta ch’era valaivla generalmain ha gì lieu enturn l’onn 500 a.C. Daners servivan en emprima lingia per fixar chastis. En il decurs da l’expansiun da l’Imperi roman è vegnì ramassà a Roma adina dapli aur, argient e bronz sco butin da guerra. Quai ha procurà ch’igl è vegnì battì adina dapli munaida. Al cumenzament vegniva battida munaida da bronz e d’argient. Igl ha dentant durà relativamain ditg fin ch’ils Romans han pudì concurrenzar ils Grecs. En il decurs da la Guerra punica è la cumpart da metal da la munaida vegnida reducida, perquai ch’igl eran necessarias adina pli grondas summas da daners per finanziar il militar. Da l’autra vart è sa derasada la valuta romana en l’entira Italia, uschia che bunamain tut tschellas citads talianas han smess da batter munaida. En las regiuns acquistadas da nov ordaifer l’Italia existivan nundumbraivlas valutas ch’eran dentant convertiblas cun la valuta da clav romana.

En consequenza d’ulteriuras expansiuns è adina dapli argient culà a Roma, uschia che la plipart da las expensas statalas vegnivan finanziadas cun batter munaida. Quai ha dentant svalità ils proxims tschientaners la valuta d’argient romana fin che quella è dada ensemen dal tuttafatg il terz tschientaner s.C. Ils burgais romans han pers uschia la confidenza en questas furmas monetaras che sa midavan trasora e che cuntegnevan tendenzialmain adina pli pauc argient. Perquai vegniva cunzunt la munaida pli veglia tegnida en salv, savens vegniva quella era luentada. Per consequenza han ils daners pers pli e pli lur impurtanza. La schuldada romana vegniva per exempel pajada cun graun. L’imperatur Constantin il Grond ha reagì e remplazzà la valuta d’argient cun ina valuta d’aur stabila.

Durant l’antica tardiva ha gì lieu ina reorganisaziun dal sistem monetar. Igl è vegnida battida munaida cun ina gronda cumpart d’argient e munaida da bronz. La munaida d’aur existiva anc adina. Uschia è la munaida d’argient daventada main impurtanta. Perquai è il sistem monetar da Roma, che sa basava sin munaida d’argient e da bronz, vegnì remplazzà cun in sistem d’ina valuta d’aur e d’ina valuta da bronz.

Bizanz

Solidus da Constantin I

La basa per il sistem da valuta bizantin furmava l’uschenumnà solidus, la valuta d’aur introducida da Constantin I. Questa valuta è stada valaivla per circa 1000 onns (a partir dal 5avel tschientaner a.C. fin a l’introducziun dal dinar enturn l’onn 700 s.C.). Quai pervi da la gronda cumpart d’aur e perquai ch’ina valuta d’aur è fitg stabila. L’argient ha percunter pers adina dapli valur, era sche la munaida d’argient – dal reminent era la munaida da bronz – vegniva anc adina duvrada sco med da pajament dasper la valuta d’aur. Per la societad da Bizanz era l’aur da grond’impurtanza. El serviva sco med da pajament en tut ils secturs da l’economia, cun el vegnivan pajadas las expensas publicas ed el pussibilitava il commerzi internaziunal. Pli tard è questa valuta d’aur dentant dada ensemen bunamain en l’entir territori bizantin. Quai en spezial pervi da la malsegirtad creschenta, chaschunada tranter auter era da la pirataria sin las vias da commerzi.

Temp medieval tempriv

Fennic da Regensburg dal 10avel tschientaner

Suenter il solidus surmenziunà è sa sviluppà sut il domini da Carl il Grond il denar d’argient pesant che vegniva era numnà fennic. La circulaziun d’aur en il rom da las instituziuns dal stadi è dentant sa sminuida. Da l’autra vart èn ils daners sa sviluppads pli a pli ad in med da stgomi ch’era d’avantatg per il commerzi e per il martgà. L’anteriura valuta d’aur è daventada main impurtanta sco med da pajament ed ins ha cumenzà a rimnar ella sco ina sort da deposit da valur. En il decurs dal 7avel ed 8avel tschientaner ha gì lieu la midada a la pura valuta d’argient. Quella aveva dentant mo pli ina relaziun matematica cun la valur da l’aur.

Introducziun dals daners da palpiri

Bancnota da la Svezia, 1666

L’emprim stadi ch’ha utilisà daners en furma da palpiri e stà la China. Igl è stà in lung process ch’ha durà da l’onn 618 fin circa l’onn 1279. Durant il 10avel tschientaner levgiavan daners da palpiri il commerzi dals negoziants da l’industria da sal statala, quai dentant mo sin nivel regiunal ed a moda fitg limitada. Pli tard è la producziun da bancnotas vegnida suttamessa al stadi. Las numerusas valutas regiunalas sa differenziavan dentant fermamain ina da l’autra. Pir l’invenziun da la stampa cun letras moviblas en l’indeschavel tschientaner ha pussibilità da producir bancnotas en gronda quantitad. Enturn l’onn 1250 èn vegnidas unifitgadas per l’emprima giada differentas valutas ad ina singula valuta dal stadi.

Dal 7avel fin il 12avel tschientaner è er sa sviluppada en il mund islamic ina ferma economia monetara. Quella ha profità d’ina buna svieuta commerziala e d’ina valuta dal dinar tant stabila sco d’auta valur. Da quel temp èn vegnids introducids l’emprima giada credits, schecs, scrits da debits e contos da spargn. Era las structuras da banca necessarias èn sa furmadas.

Sin plaun europeic èn bancnotas vegnidas introducidas l’emprima giada uffizialmain il 1661 en Svezia. La Svezia possedeva bain vasts giaschaments d’arom, ma cunquai che l’arom valeva mo pauc stueva vegnir battida munaida fitg gronda e fitg greva. Ils daners da palpiri han pia purtà en il vair senn dal pled in grond levgiament.

L’utilisaziun da bancnotas ha sa chapescha revelà blers avantatgs. Per exempel è vegnida simplifitgada la concessiun da credit ed era il transport d’aur e d’argient fitg ristgant è scrudà. Plinavant èsi er stà pussaivel per l’emprima giada d’emetter scrits da participaziun ad interpresas en furma da palpiri.

Perquai che la valur da las bancnotas na stueva betg pli correspunder ad ina cumpart da metal prezius definida precisamain – sco quai ch’igl era il cas per la munaida – èn er resultads tscherts dischavantatgs: teoreticamain pudevan per exempel las regenzas restampar ussa daners a moda illimitada per cuvrir lur basegns finanzials (finanziaziun da guerra simplifitgada). Or d’in tal svilup po resultar ina ferma inflaziun.

Transiziun a valutas naziunalas unitaras

En il temp autmedieval era il dretg da batter munaida in privilegi che mintga aristocrat aveva en mira. Quest privilegi era numnadamain in dretg suveran profitabel. Quai ha dentant procurà che bleras valutas na pudevan betg vegnir cumparegliadas ina cun l’autra, perquai che la purezza da la differenta munaida variava fermamain. Durant il temp medieval eran usitadas munaidas curantas, tar las qualas la valuta da la munaida era cuvrida tras la valur dal metal. La valur da martgà da munaida estra vegniva uschia eruida sin fundament da la cumpart da metal prezius e quai impediva puspè il commerzi surregiunal. Quests dus motivs – facilitaziun dal commerzi e concentraziun da la pussanza – han rinforzà la tendenza d’unifitgar las valutas sin plaun naziunal.

Sco ditg correspundeva la valur nominala dals daners curants l’emprim a la cumpart da metal da la munaida. Durant il temp modern tempriv hai dà diversas inflaziuns, perquai ch’ils signurs che battevan la munaida sa laschavan savens surmanar a diminuir la valur da la munaida per cuvrir lur basegn da daners. Uschia ha effectuà ina diminuziun da la valur da la munaida l’uschenumnà temp da Kipper und Wipper al cumenzament da la Guerra da trent’onns.

En l’Europa è la Frantscha sa mussada sco forza decisiva tar l’unificaziun da las valutas. Ella ha ramassà gia baud ils dretgs da batter munaida ed als ha suttamess al retg. L’emprima refurma monetara impurtanta è stada quella sut Louis XIII ils onns 1640–1641, cura ch’è vegnì introducì il louis d’or. Cun l’introducziun dal franc franzos il 1795 è s’etablida l’emprima valuta decimala. Durant las campagnas militaras da Napoleun è questa valuta e cunzunt il sistem decimal sa derasà en l’Europa. Uschia èn sa furmads en Frantscha ed en il conturn da la Frantscha differents sistems da munaida ch’eran construids sumegliantamain e che procuravan, grazia a l’aut grad da purezza da la munaida da curant, per curs da stgomi stabils. Uschia è vegnida fundada ils 23 da december 1865 l’Uniun monetara latina – in’uniun monetara, da la quala faschevan part la Frantscha, la Belgia, l’Italia, la Svizra e la Grezia, e la quala aveva cleras directivas areguard la producziun da munaida. Era sch’ils pajais battevan sezs lur munaida, consistiva tut la munaida da 100 (100 franc, 100 francs, 100 liras, 100 drachmas) da 32,26 g aur e scadina munaida aveva in diameter da 35 mm. Il dischavantatg da l’Uniun monetara latina era il bimetallissem, vul dir ina taxa da stgomi fixa tranter la munaida d’aur e la munaida d’argient.

Il standard d’aur

Ultra da la ferma reducziun da la valur da l’argient a la fin dal 19avel tschientaner han las valutas bimetallicas anc purtà auters problems. Perquai han blers pajais decis da depositar lur valuta sulettamain cun aur. Qua tras duevan vegnir minimads ils dischavantatgs che l’introducziun da daners da palpiri aveva chaschunà (cunzunt en connex cun ils ristgs d’inflaziun augmentads). La precursura da quest svilup è stada la Gronda Britannia ch’ha introducì gia il 1817 il standard d’aur. Suandads èn la Germania (il 1871 en consequenza da la Guerra tranter la Germania e la Frantscha) ed ils Stadis Unids da l’America (1900). I n’ha dentant dà nagina assimilaziun generala ed uschia devi anc suenter l’onn 1800 en mintga cas differentas furmas da la valuta d’aur.

Reservas da valuta en furma da:	cunzunt munaida d’aur	aur, argient, munaida pitschna, bancnotas
aur	Engalterra, Germania, Frantscha, USA	Belgia, Svizra
cunzunt devisas	Russia, Australia, Africa dal Sid, Egipta	Austria-Ungaria, Giapun, Ollanda, Scandinavia, autras colonias britannicas
exclusivamain devisas		Filippinas, India, America Latina

Da l’introducziun dal standard d’aur è resultada l’uschenumnada obligaziun a la convertibilitad. Quai vul dir che mintga burgais pudeva teoreticamain stgamiar da tut temp tar la banca centrala ses daners contants per la quantitad d’aur correspundenta. La paritad d’aur designescha en quel cas en tge relaziun ch’ils daners contants vegnan stgamiads per aur. Quest standard d’aur stget ha dentant existì mo en la teoria. En la pratica vegniva la valuta deponida cun aur mo sco ina spezia da garanzia per cas ch’i dess in’inflaziun memia ferma dals daners contants (stabilisaziun dal pretsch).

Al cumenzament da l’Emprima Guerra mundiala han las regenzas basegnà dramaticamain dapli daners. Quest svilup è anc vegnì rinforzà supplementarmain da la crisa economica mundiala e pli tard da la Segunda Guerra mundiala. Perquai han blers pajais midà il standard d’aur stget en ina valuta d’aur (bancnotas na pudevan pia betg pli vegnir stgamiadas directamain per aur).

Bretton Woods ed il sistem dal FMI

L’hotel Mount Washington l’onn 2003. Qua ha gì lieu il 1944 la Conferenza da Bretton Woods

Vers la fin da la Segunda Guerra mundiala èn 44 stadis sa decidids d’introducir novs sistems da valuta (Conferenza da Bretton Woods). Tenor il plan da White era l’idea fundamentala da colliar las valutas internaziunalas cun il dollar american. La valur dal dollar american era depositada cun aur, quai vul dir ch’igl existiva anc adina l’obligaziun da barat da vart da la banca. Uschia èn mintgamai sa resultads curs da stgomi fixs tranter las valutas respectivas ed il dollar american.

Plinavant èn vegnids fundads il Fond monetar internaziunal (FMI) e la Banca mundiala. Il FMI aveva la mira da promover la stabilitad dal sistem monetar internaziunal e d’al curreger en cas da situaziuns criticas. De facto survegliava el pia ils curs da stgomi fixads. Per quest intent ha il FMI era introducì dretgs da retratga speziala.

Perquai ch’il dollar american aveva la posiziun centrala en il sistem da Bretton Woods, era la valur dal dollar da grond’impurtanza per il sistem monetar da tut il mund. Ils onns suenter la Segunda Guerra mundiala è la creschientscha economica vegnida generada cunzunt d’exports da chapital dals Stadis Unids. Uschia aveva il dollar ina gronda valur. Cura che la Guerra dal Vietnam ha cumenzà, han ils Stadis Unids augmentà andetgamain la quantitad da daners e per consequenza è la valur dal dollar sa sminuida. Tras quai n’han ils Stadis Unids betg pli pudì ademplir la garanzia per barattar daners cun aur. Per consequenza ha il sistem da Bretton Woods fatg naufragi.

Il sistem dals curs da stgomi flexibels

Al cumenzament da l’onn 1973 èn vegnids dads libers ils curs dal dollar en la gronda part dals stadis da l’Europa dal Vest ed en il Giapun. Ils curs da stgomi èn uschia daventads flexibels. En quest connex è er vegnì creà il floating liber ch’è il cuntrapol dals curs da stgomi fixs. Intgins pajais cun economias publicas plitost pitschnas, las qualas dependevan pli fitg dal commerzi internaziunal che per exempel il Giapun u ils Stadis Unids da l’America, han mantegnì ils curs da stgomi fixs. Quai è dentant daventà pli e pli difficil, perquai ch’ils moviments dals chapitals succedivan adina pli facilmain e pli spert grazia a novs svilups en il sectur da la tecnica d’EED e da la telecommunicaziun. Plinavant vegnivi era adina pli difficil da controllar tut ils svilups.

Gia pauc temp suenter l’introducziun dals curs da stgomi flexibels è il nov sistem vegnì tutgà da duas crisas d’ieli. Igl èn sa resultads surplis (stadis da l’OPEC) e deficits (stadis da l’OECD) considerabels da la bilantscha da las prestaziuns e da las transacziuns. A vista mesauna èn questas instabilitads dentant puspè s’equilibradas.

Pir cun la segunda cunvegna dal FMI è vegnì surlaschà als stadis commembers da decider sez davart il sistem dals curs da stgomi. Mintga singul stadi è dentant stà obligà da procurar per relaziuns monetaras ed economicas stabilas. Uschia ha l’aur pers definitivamain sia posiziun sco valuta da referenza. Per consequenza han ils curs da stgomi varià considerablamain ed èn schizunt sa midads permanentamain. Cunzunt ils stadis da l’Europa dal Vest, ch’eran dependents in da l’auter, han procurà da cuminanza per segirezzas cunter fluctuaziuns dals curs da stgomi ed han creà il SME (Sistem monetar europeic). Els avevan en mira curs da stgomi stabils sin basa da l’uschenumnada flexibilitad successiva.

Dals curs da stgomi flexibels ha cunzunt il commerzi internaziunal profità che creschiva surproporziunalmain en cumparegliaziun cun il svilup dals products socials bruts naziunals. Tendenzas generalas co ch’in’inflaziun sa sviluppa n’han ins dentant betg pudì constatar. Uschia divergiavan per exempel las ratas d’inflaziun en la Germania ed en ils Stadis Unids cleramain ina da l’autra.

Da la collavuraziun areguard la politica monetara en l’Europa fin a l’euro sco valuta unitara

Charta da stadis europeics en relaziun cun l’euro

Tenor la decisiun dals presidents dals stadis e da las regenzas (Den Haag 1969) dueva la Communitad europeica sa sviluppar pass per pass ad in’Uniun economica e monetara. L’emprim è vegnida stgaffida ina Cuminanza per ils curs da stgomi europeics (1972) e per consequenza il Sistem monetar europeic (SME 1979). Il Contract da Maastricht (1992) è stà la davos’etappa sin la via a l’integraziun monetara da l’Europa.

L’emprim era la Cuminanza per ils curs da stgomi europeics in instrument per mantegnair almain parzialmain il sistem da Bretton Woods dals curs da stgomi fixs. La convertibilitad da las singulas valutas europeicas dueva uschia esser garantida (block-floating).

Quest concept ha dentant fatg naufragi ed è vegnì remplazzà dal SME ch’aveva cunzunt la finamira da garantir ch’ils curs entaifer la Cuminanza europeica restian stabils. L’introducziun da l’ecu sco unitad da calculaziun ha furmà ina part da quest svilup. Plinavant han ins decis ch’ils curs da stgomi dastgian variar mo entaifer ina tscherta dimensiun. Questas dimensiuns èn dentant vegnids schlargiads fitg suenter las crisas monetaras dal 1992/93. En quest connex sto vegnir numnada la crisa da la glivra il settember da l’onn 1992 ch’ha procurà che la Gronda Britannia ha bandunà il sistem economic europeic. En connex direct cun la crisa da la glivra stat l’investider american George Soros ch’ha speculà massivamain cunter la glivra britannica: el barattava grondas summas glivras per marcs tudestgs e per francs franzos. Uschia ha el accelerà la scadenza da la valur da la glivra.

Per il pass decisiv ad ina valuta europeica unifitgada ha dentant procurà il contract da Maastricht ch’ha fixà la fundaziun da l’Uniun economica e monetara europeica. Il 1998 ha lura la Banca centrala europeica (BCE) cumenzà sia lavur. Cun l’introducziun da l’euro – sco daner virtual l’onn 1999 – existiva uss ina politica monetara europeica cuminaivla.

L’entschatta schaner 2002 è la finala vegnida concludida l’emprima etappa da l’uniun monetara europeica cun introducir las bancnotas e la munaida da l’euro en ils suandants dudesch stadis: Portugal, Spagna, Frantscha, Belgia, Ollanda, Luxemburg, Irlanda, Finlanda, Germania, Austria, Italia e Grezia. Tut ils stadis participads èn s’obligads da sa tegnair als uschenumnads criteris da Masstricht (uffizialmain: Criteris da convergenza da l’UE).

Era sch’ins po cumparegliar bain ils pretschs entaifer la zona da l’euro, divergescha la capacitad da cumpra – pia la quantitad da las martganzias e da las prestaziuns da servetsch che las burgaisas ed ils burgais pon cumprar per ina tscherta summa da daners entaifer la zona da l’euro – e quai pervi da particularitads naziunalas.

En il decurs dal temp èn ulteriurs pajais entrads en la zona da l’euro (2007: Slovenia; 2008: Malta, Cipra; 2009: Slovachia; 2011: Estonia). Plinavant han divers stadis (p.ex. la Bosnia-Erzegovina, la Bulgaria, intgins departaments franzos transatlantics ed ils stadis baltics) lià lur valuta a l’euro a maun dal currency board. L’euro serva qua sco valuta da referiment ch’ha mintgamai in curs da stgomi fix en relaziun cun la valuta da l’agen pajais.

Reglaments legals

Las valutas vegnan edidas d’in emittent. Per il solit sa tracti d’ina banca centrala incumbensada dal stadi. Usualmain ha quella l’incumbensa da producir e d’emetter la valuta. En la plipart dals stadis è ses pensum central da diriger la massa monetara uschia che la stabilitad dal pretsch po vegnir garantida. Ulteriuras incumbensas da las bancas centralas èn da fixar e d’exequir la politica monetara (ed uschia era la regulaziun da la quantitad monetara), il deposit da las reservas da devisas sco era la controlla dal martgà da finanzas.

La lescha fixescha che la valuta concepida sco med da pajament legal sto vegnir acceptada entaifer il stadi. Quai munta ch’in creditur è obligà d’acceptar l’amortisaziun d’in debit che vegn fatga cun il med da pajament legal, premess ch’i na saja vegnì fixà nagut auter a moda valaivla. Uschia è garantida la valur da la valuta uffiziala sco med da pajament. Ord vista istorica pon ins probablamain deducir questa garanzia da la cumpart da metal prezius garantida che la munaida veglia cuntegneva.

Crisas monetaras

Stadis ch’èn stads pertutgads fermamain da la crisa da l’Asia

Crisas monetaras èn crisas da l’economia publica. Ellas resultan d’ina svalitaziun da valuta sperta e nunspetgada. Questa svalitaziun vegn effectuada sch’in curs da stgomi fix per ina u pliras valutas u per aur vegn bandunà senza vulair. Crisas monetaras chaschunan savens crisas finanzialas ed economicas.

Schebain che crisas monetaras sa splegan differentamain, pon vegnir constatads indicaturs temprivs che cumparan adina puspè. Quai èn deficits (cuntinuants) da la bilantscha da las prestaziuns e da las transacziuns, fermas affluenzas da devisas areguard la bilantscha da chapitals, in augment dals impegns a l’exteriur a curta vista, in grond augment dals credits sco era gronds augments dals pretschs en connex cun valurs da facultad (cunzunt immobiglias ed aczias).

Era suenter ch’ina crisa monetara è rutta ora pon ins constatar sintoms da crisa tipics: pli e pli curts termins en quai che pertutga l’indebitament vers l’ester, ils impegns a l’exteriur vegnan pajads pli savens cun valutas estras, tschains pli auts per debiturs en il pajais debitur, grondas perditas da valur d’aczias e d’immobiglias, inversiun da las circulaziuns da chapitals (fugia da chapital) e grondas sperditas da reservas monetaras.

Exempels da crisas monetaras suenter il sistem da Bretton Woods èn tranter auter la crisa dal dollar il 1971, la crisa da debits latinamericana dal 1982/83, la crisa da Mexico il 1994/95 (crisa da tequila), la crisa finanziala e monetara da l’Asia dal Sidost il 1997 (crisa da l’Asia) sco era la crisa da la Brasilia il 1999.

Simbols ed abreviaziuns da valutas

Per bleras valutas vegnan duvradas atgnas letras (oravant tut cun stritg dubel) u abreviaziuns. Quellas furman ils simbols monetars d’ina unitad monetara, per exempel:

• £ per las valutas glivra e lira
• $ per in’entira retscha da valutas, tranter auter il dollar american
• ¥ per yen e per yuan
• € per euro

Per il solit datti duas differentas abreviaziuns: ina sa cumpona d’ina u da pliras letras che n’èn betg normadas (per exempel ‹fr.› per il franc svizzer); questa abreviaziun vegn duvrada principalmain en il stadi sez. L’autra abreviaziun è normada tenor il standard ISO 4217 e sa cumpona per il solit da trais letras (per exempel ‹CHF›); questa abreviaziun vegn duvrada cunzunt en il commerzi monetar internaziunal.

Commerzi monetar internaziunal

Il commerzi monetar internaziunal descriva il cumprar ed il vender valutas (devisas) sin differentas plazzas da martgà. Pervi da l’interdependenza internaziunala creschenta è il commerzi cun valutas al martgà da devisas daventà fitg impurtant en il decurs dals ultims onns. I vegnan martgadadas devisas tant per motivs speculativs sco era per motivs da barat ch’èn giustifitgads considerond l’economia reala. En il rom d’in barat d’ina valuta en in’autra resultan custs da transacziun ch’engrevgeschan tenor tscherts economs l’integraziun economica. Perquai èn sa sviluppadas en ils ultims decennis diversas uniuns monetaras (p.ex. l’Uniun economica e monetara europeica).

Litteratura

• Banca centrala europeica: Review of the International Role of the Euro (pdf, 900 KB), Frankfurt 2005
• H.J. Jarchow, P. Rühmann: Monetäre Außenwirtschaft II. Internationale Währungspolitik. UTB, Göttingen 2002, ISBN 3-8252-1335-8.
• B. Eichengreen, U. Rennert, W. Rhiel: Vom Goldstandard zum EURO. Die Geschichte des internationalen Währungssystems, Wagenbach, Berlin 2000, ISBN 3-8031-3603-2.
• W. Schricker, E. Rubin: Geld & Kredit & Währung, 6. ediziun, VfW, Minca 1992, ISBN 3-921636-95-7.
• O. Blanchard, G. Illing: Makroökonomie, 4. ediziun, Pearson Studium, Minca 2006, ISBN 978-3-8273-7209-3.
• J.M. Weatherford, A. Gittinger: Eine kurze Geschichte des Geldes und der Währungen. Von den Anfängen bis in die Gegenwart, Concett, Turitg 1999, ISBN 3-905267-03-9.
• W. Weimer: Geschichte des Geldes. Eine Chronik mit Texten und Bildern, Suhrkamp, Frankfurt e Leipzig 1994, ISBN 3-518-38807-X.
• R. Sedillot, L. Granz: Muscheln, Münzen und Papier. Die Geschichte des Geldes, Campus, Frankfurt (e.a.) 1992, ISBN 3-593-34707-5.
• M. North: Das Geld und seine Geschichte. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart, Beck, Minca 1994, ISBN 3-406-38072-7.
• H. Cancik: Der neue Pauly. Enzyklopädie der Antike, Metzler, Stuttgart (e.a.) 2000, ISBN 3-476-01484-3.

Colliaziuns

• Glista da pajais e lur valutas
• Banca naziunala svizra
• [1] Transfurmatur da valutas