Budissem

Derasaziun da las singulas direcziuns dal budissem

Statua greco-budistica dal Pakistan (emprim u segund tschientaner s.C.)

Giuven muntg a Sri Lanka

Il budissem è ina tradiziun ductrinala e religiun che deriva oriundamain da l’India. En tut il mund sa decleran radund 500 milliuns sco aderents dal budissem che furma uschia la quart gronda religiun dal mund (suenter il cristianissem, l’islam ed il hinduissem). Il budissem è derasà surtut en l’Asia dal Sid, dal Sidost e da l’Ost; radund la mesadad da tut ils budists vivan en China.

Ils budists sa refereschan a la ductrina da Siddhartha Gautama ch’ha vivì en il 5avel u a l’entschatta dal quart tschientaner a.C. en l’India dal Nord. El vegn numnà ‹Buda istoric› per al differenziar da las figuras da Buda miticas che n’èn betg attestadas istoricamain. ‹Buda› (verbalmain ‹il sveglià›) è in titel d’onur ch’è collià cun in eveniment che vegn numnà bodhi (‹sa svegliar›). Manegiada è l’enconuschientscha profunda e liberanta dals fatgs fundamentals da tut la vita, cun agid da la quala l’esser suffrint sa lascha surmuntar. La finamira dal budissem è da cuntanscher quest stadi da resvegl spiritual tenor l’exempel dal Buda istoric cun suandar sia ductrina. I vegn dentant scusseglià da prender las vias extremas da l’ascesa u da l’edonissem u autras furmas radicalas; anzi duai vegnir suandada la Via d’amez.

Survista

Svilup

Buda instruescha ses discipels (China, 12avel tschientaner)

Il budissem è sa sviluppà sin il subcontinent indic partind da la persuna da Siddhartha Gautama. Tenor la tradiziun duai el avair cuntanschì en la vegliadetgna da 35 onns tras l’eveniment dal ‹resvegl› ina successiun d’experientschas ch’al han pussibilità da formular la ductrina dal budissem. Curt suenter ha el cumenzà a derasar la ductrina, ha gudagnà ils emprims scolars e fundà la communitad budistica. Fin a sia mort en la vegliadetgna da 80 onns – cun la quala ha gì lieu tar el il nirvana definitiv (parinirvana, ‹spirar›) – è Siddhartha viandà missiunond tras l’India dal Nord.

Dal nord dal subcontinent è il budissem l’emprim sa derasà sur l’entira India, a Sri Lanka ed en l’Asia Centrala. Sis concils budistics han gidà a ‹canonisar› las ductrinas ed han manà en il decurs da l’ulteriura derasaziun en l’Asia da l’Ost e dal Sidost al svilup da differentas tradiziuns. Il budissem dal nord (mahayana) ha cuntanschì sur la Via da saida l’Asia Centrala e da l’Ost, nua ch’èn sa sviluppadas ulteriuras tradiziuns sco chan (China), zen (Giapun) e budissem amitabha (Asia da l’Ost). En la regiun dal Himalaia è il budissem er arrivà directamain nà da l’India dal Nord; là è sa sviluppà il vajrayana (Tibet, Bhutan, Nepal, Mongolia e.a.). Tscherts aspects dal budissem èn penetrads en autras tradiziuns religiusas u han dà l’impuls d’instituziunalisar quellas (cf. bön e shintō resp. shinbutsu-shūgō). Da l’India dal Sid e da Sri Lanka è arrivà il budissem meridiunal (theravada) en l’Asia dal Sidost, nua ch’el ha remplazzà il mahayana. Il budissem ha interagì a moda multifara cun las religiuns e filosofias dals pajais, en ils quals el è vegnì derasà. Questas recumbinaziuns han er manà a variantas dal budissem che sa differenzieschan per part marcantamain dal budissem oriund.

Ductrina

La Planta da Buda a Bodhgaya, India

Il fundament da tutta teoria e pratica dal budissem furman las Quatter Noblas vardads: L’Emprima Nobla vardad è quella che la vita vegn per regla dominada da la suffrientscha (dukkha) che tanscha da la naschientscha sur malsognas fin a la vegliadetgna e mort. La Segunda Nobla vardad è che quest suffrir vegn chaschunà dals Trais Tissis spiertals engurdientscha, gritta e tschorventada. La Terza Nobla vardad constatescha che cun ir ord via a las causas menziunadas sa lascha evitar suffrientscha futura resp. ch’i nascha tras quai ventira. E la Quarta Nobla vardad di che la clav per evitar la suffrientscha e promover la ventira giaschia en il pratitgar ils exercizis da la Nobla Senda octupla. Quella consista da: dretga enconuschientscha, dretga intenziun, dretg discurs, dretg agir, dretga lavur, dretg exercizi, dretga premura e dretga meditaziun. Cun ‹dretg› è mintgamai manegià che la pratica duaja s’accordar a las Quatter Noblas vardads, pia gidar ad evitar suffrientscha.

Tenor la tradiziun budistica èn tut las creatiras che n’èn betg illuminadas suttamessas ad in ciclus infinit da nascher e renascher (samsara). La finamira da la pratica budistica è da pudair sortir da quest stadi da suffrientscha cuntinuant. Questa finamira duai vegnir cuntanschida tras evitar suffrientscha pratitgond la Nobla Senda octupla, pia tras in cumportament etic, la cultivaziun da virtids (las tschintg silas), la pratica da la contemplaziun (samadhi, cf. meditaziun), tras sviluppar simpatia (betg be cumpassiun) per tut las creatiras ed ina sabientscha cumplessiva (prajna). En questa maniera vegn surmuntà tant la suffrientscha sco l’imperfecziun e cuntanschì tras illuminaziun (resvegl spiritual) il stadi dal nirvana che vegn er circumscrit sco absenza da suffrientscha resp. sco stadi da ventira.

Tgi che tschertga refugi tar buda (il stadi d’esser), tar il dharma (sco ductrina e via a quest stadi d’esser) e tar la sangha (la cuminanza dals pratitgants), confessa sia voluntad da renconuscher e da pratitgar las Quatter noblas vardads. La sangha sco tala è dividida en ils pratitgants laics ed en ils pratitgants ordinads en furma dad urdens da muntgs e da mungias.

Siddhartha Gautama

Partenza dal prinzi Siddhartha (maletg dal 1914)

Las datas da vita da Siddhartha Gautama valan tradiziunalmain sco punct da partenza per la cronologia da l’istorgia da l’Asia dal Sidost; ellas èn dentant contestadas. La dataziun tradiziunala (563–483 a.C.) na vegn strusch pli allegada. La perscrutaziun pli nova è da l’avis che Siddhartha saja naschì plirs decennis u forsa schizunt in tschientaner pli tard. Areguard la data da la mort varieschan las supposiziuns tranter ca. 420 e ca. 368 a.C.

Tenor la tradiziun è Siddhartha naschì a Lumbini en il Principadi da Kapilavastu che fa oz part dal Nepal. El duai esser stà in figl da la dinastia da Shakya; perquai porta el er il surnum Shakyamuni, ‹sabi or da la chasa Shakya›.

En la vegliadetgna da 29 onns ha Siddhartha realisà che ritgezza e luxus na pon betg esser il fundament da la ventira. Ed el è s’accorschì che la vita è colliada inseparablamain cun suffrientscha en furma da dolur, malsogna, vegliadetgna e mort. Perquai è el sa mess en viadi per explorar differentas ductrinas religiusas e filosofias en tschertga da la vaira natira da la fortuna umana. Sis onns d’ascesa, da studi e da meditaziun al han la finala manà sin la Via d’amez. Sut ina planta dal gener dals fighers (la spezia correspundenta ha num Ficus religiosa u planta da Buda) a Bodhgaya en l’India dal Nord duai el avair fatg l’experientscha dal resvegl (bodhi). Pauc suenter ha el predegià per l’emprima giada ad Isipatana (la citad da Sarnath odierna) ed ha mess uschia en moviment la Roda da la ductrina (dharmachakra).

Silsuenter ha Buda passentà il rest da sia vita cun instruir e dar vinavant la ductrina budistica, il dharma, a la cuminanza ch’el aveva fundà. Questa Cuminanza quadrupla consistiva dals muntgs (bhikkhu), da las mungias (bhikkhuni), dals laics masculins (upāsaka) e dals laics feminins (upasika). Cun l’onn da sia mort (presumtiv) en la vegliadetgna da 80 onns cumenza la cronologia budistica.

Istorgia e derasaziun dal budissem

Ils emprims trais concils

Buda entra en il parinirvana

Ils emprims tschintg scolars da Buda

Trais mais suenter la mort da Buda èn ses scolars sa reunids a Rajagarha a l’emprim concil (sangiti). Els han discutà ed empruvà da fixar il dhamma (la ductrina) e la vinaya (las reglas monasticas) tenor las instrucziuns da Buda. L’ulteriura tradiziun è succedida a bucca. Radund 100 onns pli tard ha gì lieu a Vesali il segund concil. Qua han ins surtut tematisà las reglas monasticas, damai ch’igl era gia vegnì a la furmaziun da pliras gruppaziuns ch’interpretavan quellas en moda differenta.

En il decurs dal segund concil e da las ulteriuras reuniuns èn sa furmadas fin 18 differentas scolas (scolas da nikaya) che sa referivan tuttas a la ductrina oriunda da Buda. Daspera è er sa constituida la mahasanghika ch’è s’exprimida a favur d’ina adattaziun da las reglas a las novas circumstanzas e che po valair sco precursur dal mahayana. Ils emprims dus concils vegnan renconuschids da tut las scolas budisticas; ils ulteriurs concils be d’ina part da las scolas. I dat però er scienziads moderns che dubiteschan, schebain i saja insumma giustifitgà d’attribuir istoricitad als emprims concils.

En il terz tschientaner a.C. ha gì lieu a Pataliputra (oz Patna) il terz concil. Quel è vegnì manà tras sut il protecturat dal retg Ashoka e sut l’egida dal muntg Moggaliputta Tissa. La finamira da questa reuniun è stada da puspè s’unir ed ina ductrina budistica unitara. Surtut duevan vegnir exclus eretichers da la cuminanza e refutadas faussas ideas. Per quest intent è vegnì scrit en il decurs dal concil il cudesch Kathavatthu che cumpigliava las expectoraziuns filosoficas e scolasticas. Quest text è daventà l’element central da l’Abhidhammapitaka, ina collecziun da texts filosofica. Ensemen cun il Suttapitaka – ils pleds da Buda – ed il Vinayapitaka – ina collecziun da reglas monasticas – furma el l’uschenumnà Tipitaka (u sanscrit: Tripitaka, per rumantsch: ‹trais chanasters›, er numnà Canon pali) ch’è vegnì scrit en pali e che furma la pli veglia collecziun cumplessiva da texts budistics. La lingua (litterara) pali era sa furmada, sco il sanscrit, or dal sanscrit vedic. Anc oz vegn il pali per part duvrà sco lingua sacrala en il budissem theravada (cumparegliabel al latin entaifer la baselgia catolica).

Sulettamain questas scrittiras èn vegnidas renconuschidas sco fundament autentica da la ductrina budistica, quai ch’ha be anc accentuà la divisiun tranter las differentas communitads monasticas. Entant ch’il theravada, la ductrina dals vegls, è stada d’accord da surpigliar la savida e las reglas oriundas senza nagins midaments, ha la mahasanghika desistì da definir in canon ed ha er resguardà scrittiras che na sa laschan betg attribuir cun tutta segirtad a Buda.

Derasaziun en l’Asia dal Sid e da l’Ost

Statua da Buda da Bamiyan avant e suenter la destrucziun tras ils taliban (2001)

Ils proxims tschientaners è la ductrina dal budissem sa derasada en l’Asia dal Sid e da l’Ost. Durant il temp da regenza dal retg Ashoka (terz tschientaner a.C.) vegniva il budissem pratitgà en tut l’India e lunsch sur quella ora. Er parts da l’Afganistan tutgavan tar ses reginavel. En il territori da cunfin vers il Pakistan è sa sviluppada – sut l’influenza da sculpturs ch’eran arrivads en il pajais cun Alexander il Grond – a Gandhara la cultura greco-budistica, ina maschaida d’elements indics ed hellenistics. En questa tradiziun èn tranter auter vegnidas creadas las Statuas da Buda da Bamiyan.

Ashoka ha tramess deputads en numerus reginavels da ses temp. Uschia è il budissem sa derasà pass per pass sur la regiun ora, en la quala Buda aveva vivì ed instruì. Vers vest èn ils mess dad Ashoka viagiads fin en il Proxim Orient, en l’Egipta, tar las inslas grecas ed en la Macedonia. Sur Sri Lanka è la ductrina da Buda arrivada successivamain en l’archipel malaisic (Indonesia, Borobudur) ed en l’Asia dal Sidost, numnadamain a Cambodscha (Funan, Angkor), en la Tailanda, a Myanmar (Pegu) e Laos. En il nord e nordost è il budissem daventà enconuschent en l’Auta planira dal Himalaja (Tibet) sco er en China, Corea ed en il Giapun.

Regress en l’India

Entant ch’il budissem è uschia penetrà en adina dapli pajais e reginavels, è el tschessentà en l’India sezza a partir dal 10avel tschientaner. Per l’ina èn blers umans s’orientads vers il hinduissem, per l’autra eri relativamain simpel da flaivlentar ils aderents dal dharma cun mazzar ils muntgs ed islamisar sfurzadamain ils commembers da la cuminanza budistica. Perquai han las davosas bastiuns dal budissem sin il subcontinent indic (Sindh, Bengala) er fatg part relativamain spert da las zonas islamisadas. Er en l’archipel malaisic (Malaisia, Indonesia) regordan oz (cun excepziun da Bali) be pli ruinas a l’anteriura cultura budistica.

Ulteriur svilup

Il Grond Buda da Kamakura, Giapun

L’ulteriur svilup multifar dal budissem è stà predestinà tras ils pleds da Buda sez: sco ductrina che po explicitamain vegnir messa en dumonda, è el sa maschadà quasi a moda natirala cun autras religiuns, per part er preservond l’idea da divinitads u observond main sever ils cumonds da la tempranza.

Il theravada (‹ductrina dals vegls›) sa tegna vi da la ductrina da Buda sco ch’ella è vegnida fixada en rom dal Concil da Patna. Questa furma dal budissem è derasada fermamain en ils pajais da l’Asia dal Sid e dal Sidost (Sri Lanka, Myanmar, Tailanda, Laos e Cambodscha). Il mahayana (‹grond vehichel›) è sa maschadà pli ferm cun las religiuns e filosofias da las culturas en las qualas il budissem è entrà. En China èn per exempel vegnids vitiers elements dal daoissem, quai ch’ha manà al budissem da chan e pli tard en il Giapun al zen.

Il colonialissem dal 19avel tschientaner ha manà en blers pajais asiatics ad ina renaschientscha dal budissem. Expressiun simbolica ha quest svilup chattà il 1885 en furma da la bandiera budistica. Sin iniziativa surtut da la Tailanda e da Sri Lanka è vegnida fundada il 1950 la World Fellowship of Buddhists (WFB).

Derasaziun odierna en l’Asia

Oz vivan en tut il mund radund 500 milliuns budists. Questa cifra (maximala) n’è però betg lianta, damai che las singulas statisticas divergeschan fermamain ina da l’autra. Ils pajais cun la pli gronda derasaziun dal budissem èn: China, Bhutan, Giapun, Cambodscha, Laos, Mongolia, Myanmar, Sri Lanka, Corea dal Sid, Taiwan, Tailanda, Tibet e Vietnam.

En l’India declera main ch’in procent da la populaziun d’appartegnair al budissem. Ultimamain è però puspè sa fatg valair en tschertgels scolads in interess intellectual areguard la ductrina budistica. Er entaifer ils dalit (ils nuntutgabels) datti in moviment che vesa en la conversiun al budissem ina via da mitschar da la suppressiun ch’è colliada cun il sistem da castas. Quest’idea è vegnida iniziada il 1956 da Bhimrao Ramji Ambedkar, il ‹bab da la constituziun indica›.

Situaziun en autras parts dal mund

Dapi il 19avel tschientaner ed en spezial en il decurs dal 20avel tschientaner è creschida en ils stadis industrialisads da l’Europa, en ils Stadis Unids ed en l’Australia la tendenza da sa volver al budissem. Cuntrari a la situaziun en ils pajais asiatics cumparan las differentas furmas e ductrinas dal budissem en il vest savens ina sper l’autra.

Organisaziuns sco l’Uniun europeica budistica (ch’è vegnida fundada il 1975) sa stentan da colliar questas gruppas ina cun l’autra. A lunga vista vul ins promover uschia in process d’inculturaziun che duai favurisar la furmaziun d’in budissem europeic. In’ulteriura finamira è l’integraziun en la societad europeica per che las organisaziuns budisticas possian viver lur engaschament spiritual, umanitar, cultural e social senza nagins impediments.

En blers pajais da l’Europa è il budissem vegnì renconuschì vers la fin dal 20avel tschientaner sco religiun publica e statala. L’emprim stadi ch’ha fatg quest pass è stà l’Austria (1983). En Germania ed en Svizra n’ha il budissem percunter betg anc retschet la renconuschientscha statala.

Il fundament dal budissem

Il dharmachakra (‹roda da la ductrina›). Ils otg fis da la roda renvieschan a la Nobla Senda octupla

Tant en sia furma oriunda – che sa lascha però reconstruir be parzialmain or da las tradiziuns las pli veglias ch’èn sa mantegnidas – sco er en las variantas multifaras ch’èn sa sviluppadas en il decurs dal temp, sumeglia il budissem ina filosofia u tradiziun da pensar applitgada en la pratica.

Buda sez na sa resentiva ni sco Dieu ni sco purtader d’ina ductrina da Dieu. El di cleramain ch’el n’haja betg retschet la ductrina, dhamma (pali) resp. dharma (sanscrit) tras revelaziun divina, mabain ch’el saja arrivà tras contemplaziun meditativa a sia chapientscha dal spiert uman e da la natira. Questas enconuschientschas sajan accessiblas a mintgin che suondia sia ductrina e sia metodica. Quella na saja dentant betg d’applitgar a moda dogmatica. Il cuntrari avertescha el da suandar autoritads a moda tschorva ed appellescha a l’atgna responsabladad da l’uman. Medemamain ha el declerà ch’i saja invan da vulair chapir il mund cun agid da noziuns e da la lingua. Envers il pled scrit e ductrinas prefixadas ha el recumandà ina sceptica radicala sco ch’ella è strusch da chattar en autras religiuns.

Da las religiuns monoteisticas (giudaissem, cristianissem, islam) sa differenziescha il budissem a moda fundamentala. Il budissem n’enconuscha ni in Dieu tutpussant ni in’olma eterna. Quai, sco er la nunobservaziun dal sistem da castas, al differenziescha er dal hinduissem e dal brahmanissem; percunter enconuschan tant il budissem sco er questas duas religiuns la ductrina dal karma. Naschì en l’ambient da questa ductrina, vegn il budissem per part er vesì sco in cuntramoviment als sistems da cretta vedics ch’eran derasads en l’India.

La ductrina: dharma

Dharma (sanscrit) resp. dhamma (pali) designescha entaifer il budissem duas chaussas:

• La ductrina da Buda (en il theravada sa restrenscha quella sin Buda sez; en il mahayana e vajrayana tutgan er tiers las sentenzias dals bodhisattvas e dals gronds maisters dal budissem). La basa dal dharma furman las Quatter noblas vardads. Il dharma furma in dals Trais giuvels, dals uschenumnads ‹objects da refugi› che consistan dal magister, da la ductrina e da la communitads dals muntgs (buda, dharma e sangha). Il dharma fa er part da las Diesch Contemplaziuns (anussati).

• La totalitad da tut ils fenomens dal mund, da la natira sco tala e da las reglas a la quala ella è suttamessa (cf. sutvart ‹Origin en dependenza›).

Las Quatter noblas vardads e la Senda octupla

Buda instruescha las Quatter noblas vardads (manuscrit indic)

En il center da la ductrina da Buda stattan las Quatter noblas vardads ch’el sez ha denominà. Da la quarta da questas vardads resulta la Senda octupla sco via da sortir dal ciclus da suffrientscha. L’element central da las Quatter noblas vardads furma la suffrientscha (dukkha), sias causas e la via da la far spirar. La Senda octupla è partida en trais parts: la chapientscha da la ductrina, ses fundaments etics ed il trenament spiertal (meditaziun/attenziun).

Origin en dependenza

L’Origin en dependenza, er numnà nexus cundiziunà (pali: Paticcasamuppada, sanscrit: Pratityasamutpada) è in dals concepts centrals dal budissem. El descriva l’esser da tut ils fenomens, lur genesa e svilup en furma d’ina chadaina da 12 elements entretschads in en l’auter. L’essenza da questa ductrina sa lascha resumar en la sentenza: «Quai è perquai che l’auter è.»

Causa ed effect: karma

Kamma (pali) resp. karma (sanscrit) munta ‹ovra, acziun› e designescha il garegiament sensual e l’esser orientà a las apparientschas dal mund (engurdientscha, gritta, egocentrissem) sco er las ovras ed ils effects morals che resultan d’acziuns e da pensaments correspundents, en spezial areguard lur repercussiuns sin l’actur sez. Il karma correspunda pli u main al princip da causa ed effect e sa referescha a tut las furmas d’agir sco er a tut ils livels dal pensar e sentir. Tut quai schendra bun u nausch karma u po esser neutral areguard il karma.

Tant il bun sco il nausch karma effectueschan la successiun da las renaschientschas, il samsara. La finamira absoluta dal budissem è da mitschar da questa circulaziun tras schendrar nagin karma – acziuns na laschan alura enavos nagins fastizs pli en il mund. En il budissem vala quai sco entrada en il nirvana.

En il decurs da l’istorgia dal budissem hai adina puspè gì num ch’i na saja strusch pussaivel da cuntanscher questa finamira en il decurs d’ina vita. Perquai vegn il senn da la vita – surtut tar laics – savens definì sco accumulaziun da tant bun karma sco pussaivel e main da vulair cuntanscher il nirvana anc en questa vita. Collià cun quai è la cretta ch’i saja er pussaivel da dar vinavant ils merits accumulads (far bunas ovras, appartegnair temporalmain al sangha, dar almosnas a muntgs, copiar sutras e.a.) a moda rituala ad autras persunas, er a defuncts ed ad entiras naziuns.

Il ciclus da la vita: samsara

Il term samsara enconuschan tut las impurtantas religiuns da l’India. El munta ‹chaminar cuntinuant› e designescha il ciclus permanent da nascher e murir. La finamira da la pratica budistica è da bandunar quest ciclus. Samsara cumpiglia tut ils livels da l’existenza, tant quels che nus enconuschain sco umans sco er tut ils auters dals abitants da l’enfiern (niraya) fin als Dieus (devas). Tut las creatiras èn empraschunadas en il ciclus da la vita e liadas vi da quel tras il karma che nascha dad ovras, patratgs ed emoziuns, da giavischs e garegiaments. Be tras enconuscher e surmuntar questas forzas carmicas èsi pussaivel da bandunar il ciclus. En il mahayana è ultra da quai naschida la teoria da l’identitad da samsara e nirvana (tenor ils terms da la filosofia occidentala pia immanenza enstagl transcendenza).

Na-sez e renaschientscha

Las scolas d’astika da la filosofia indica docivan il ‹sez› (pali attā, sanscrit ātman) ch’è cumparegliabel cun l’idea d’in olma persunala. Buda percunter ha snegà l’existenza dad ātta sco entitad persunala e cuntinuanta. Il cuntrari ha el discurrì dal ‹na-sez› (pali anattā, sanscrit anātman). L’impressiun d’in ‹sez› perdurant fetschia part da l’illusiun davart la constituziun dal mund. Tenor Buda consista la persunalitad cun tut sias experientschas e percepziuns en il mund da las Tschintg gruppas (pali khandhā, sanscrit skandhas): corp, sentiments, percepziuns, impressiuns mentalas e schientscha. Ord vista dal budissem na furma il ‹sez› nagina entitad constanta, mabain è segnà d’in process cuntinuant da daventar, sa transfurmar e svanir.

Sut l’influenza da questa concepziun è l’idea da la renaschientscha (pali punabbhava; puna ‹puspè›, bhava ‹vegnir›) – ch’existiva gia dal temp da Buda – vegnida redefinida en il budissem. Entaifer la tradiziun vedica era il concept da la reincarnaziun lià a l’idea da la migraziun da l’olma. Il budissem na chapescha la reincarnaziun però betg sco cuntinuitad d’in esser individual ed er betg sco migraziun d’ina schientscha suenter la mort. Il cuntrari radieschan impuls carmics nunpersunals d’ina existenza vi sin l’autra ed influenzeschan quella a moda indirecta.

Il resvegl (bodhi)

Muntgs tibetans che legian sutras

Bodhi denominescha il process da ‹resvegl› che vegn savens circumscrit cun il term nunbudistic da l’‹illuminaziun›. Premissas èn la chapientscha cumpletta da las Quatter noblas vardads, da surmuntar tut ils basegns e las illusiuns liads a quest mund e da dissolver uschia tut las forzas carmicas. Cun agid dal bodhi vegn bandunà il ciclus da la vita e da la suffrientscha (samsara) e cuntanschì il nirvana.

Las tradiziuns budisticas enconuschan trais furmas da bodhi:

• Pacceka-bodhi vegn cuntanschì or d’agen impuls, senza agid da magisters. Tgi ch’è sveglià en questa moda vegn numnà pratyeka-buda.
• Savaka-bodhi denominescha il resvegl cun agid da magisters. Tgi ch’è sveglià en questa moda vegn numnà arhat.
• Samma-sambodhi vegn cuntanschì d’in bamma-bambuddha (‹sveglià cumplettamain›). Ina tala persuna svegliada cumplettamain vala sco furma perfetga, empatica e tutsaviaivla d’in Buda. Er il Buda istoric vala sco samma-sambuddha.

Sa stizzar: nirvana

Nirwana (sanscrit) resp. Nibbana (pali) vegn numnà il pli aut stgalim da realisaziun da la schientscha, en il qual tut l’individualissem e tuttas concepziuns correspundentas èn stizzads. Il nirvana na sa lascha betg descriver cun pleds, el sa lascha be resentir sco resultat da meditaziun e d’attenziun intensiva e constanta. Il nirvana n’è betg in lieu; el na sa lascha pia betg cumparegliar cun l’imaginaziun d’in paradis en autras religiuns, el n’è er betg ina sort tschiel ed er betg ina beadientscha en l’auter mund. Da l’autra vart na sa lascha il nirvana er betg declerar cun in concept nihilistic, cun in ‹nagut› – sco quai ch’interprets dal vest han pensà a l’entschatta da la recepziun dal budissem. Anzi descriva il nirvana la dimensiun dal pli profund ch’è perceptibel per la schientscha. Il Buda istoric sez ha anc vivì ed instruì 45 onns suenter avair cuntanschì il nirvana. La dissoluziun finala en il nirvana suenter la mort vegn numnada parinirvana.

Meditaziun ed attenziun

Ni la chapientscha intellectuala da la ductrina ni il suandar directivas eticas bastan per pratitgar il budissem cun success. En il center dal buddha-dharma stattan perquai la meditaziun e l’attenziun. Las differentas scolas budisticas han sviluppà fitg differentas furmas da meditaziun che tanschan da la respiraziun attentiva sur la recitaziun da mantras e visualisaziuns fin a contemplaziuns tematicas. La finamira da la meditaziun è da rimnar e quietar il spiert (samatha), d’exercitar ina percepziun clera e sapientiva, da ‹vesair profund› (vipassana), da cultivar simpatia envers tut las creatiras, da scolar l’attenziun (vul dir dad esser dal tuttafatg en il preschent e da percepir tut a moda clera e senza giuditgar) e da schliar pass per pass tutta fixaziun a sasez.

Scolas budisticas

Entaifer il budissem datti trais direcziuns principalas: hinayana (‹vehichel pitschen›) – da la quala tradiziun exista fin oz la furma dal theravada (‹ductrina dals vegls›) –, mahayana (‹vehichel grond›) e vajrayana (ch’è enconuschent en il vest sco budissem tibetan). En tut ils trais ‹vehichels› èn urdens monastics ils purtaders principals da la ductrina e responsabels da dar vinavant quella a las proximas generaziuns. Per regla vegn er il vajrayana definì sco part dal ‹vehichel grond›. Il term hinayana vegn refusà da las scolas correspundentas, damai ch’el deriva dal mahayana.

Hinayana

Il budissem hinayana (sanscrit हीनयान, hīnayāna, ‹vehichel pitschen›) designescha ina da las duas direcziuns principalas dal budissem. Il hinayana è pli vegl che l’autra direcziun principala, il mahayana. En il hinayana sa sfadia l’uman da cuntanscher il resvegl per sez betg pli stuair suffrir. Il hinayana sa referescha pia be ad ina singula persuna ch’emprova da daventar perfetga. En quest reguard sa differenziescha el dal mahayana, en il qual vegn empruvà d’er manar autras creatiras vers il resvegl.

Theravada

Statuas da Buda en la Tailanda

Theravada munta ‹ductrina dals vegls da l’urden monastic›. Il term sa referescha als muntgs ch’avevan anc udì directamain ils pleds e las ductrinas da Buda, sco per exempel Ananda, Kassapa ed Upali. Il budissem theravada è la suletta scola da las differentas direcziuns dal hinayana ch’exista anc oz. Sia tradiziun sa nutrescha tant en la ductrina sco er en la pratica exclusivamain da las pli veglias scrittiras dal budissem ch’èn vegnidas rimnadas en il Tipitaka (pali) (era Tripitaka (sanscrit) u Canon pali). Quest ‹chanaster tripel› (pitaka: chanaster) consista da las reglas per las communitads monasticas da muntgs e mungias, da las ductrinas da Buda e d’ina sistematisaziun filosofica da las ductrinas da Buda (abhidhamma).

Entaifer il theravada vegn l’accent mess sin la via da liberaziun da mintgin or d’atgna iniziativa tenor l’ideal da l’arhat sco er sin il mantegniment e la promoziun dal sangha. Theravada è surtut derasà en ils pajais da l’Asia dal Sid e Sidost (Sri Lanka, Myanmar, Tailanda, Laos e Cambodscha) e furma là la varianta dominanta dal budissem.

Mahayana

Il budissem mahayana (‹vehichel grond›) deriva surtut da la mahasanghika (‹cuminanza gronda›), ina tradiziun ch’è sa sviluppada suenter il segund concil budistic (ca. 100 onns suenter la mort da Buda). Sper il Triptaka fa il mahayana er diever d’ina retscha da texts scrits en sanscrit (‹Sutras›) che furman il Canon sanscrit. Ina part da questas scrittiras èn sa mantegnidas be en furma da translaziuns chinaisas u tibetanas.

Cuntrari a la tradiziun dal theravada, nua ch’il cuntanscher bodhi or d’atgna iniziativa stat en il center, occupa entaifer il mahayana l’ideal dal bodhisattva ina rolla centrala. Bodhisattvas èn creatiras ch’han gia cuntanschì pli baud bodhi, ma ch’han desistì d’entrar en il parinirvana per pudair gidar auters umans e tut las creatiras da medemamain cuntanscher questa finamira.

Impurtantas scolas dal mahayana èn per exempel quellas dal budissem zen, dal budissem nichiren e dal budissem amitabha.

Vajrayana

Palaz da Potala a Lhasa

Il vajrayana (‹vehichel diamant›) fa atgnamain part dal mahayana. En il vest è el enconuschent sut las denominaziuns budissem tibetan u lamaissem, ma en vardad sa tracti d’ina noziun collectiva per differentas scolas ch’èn er preschentas – sper il Tibet – en il Giapun, en China ed en la Mongolia (istoricamain er en l’India ed en l’Asia dal Sidost).

Il vajrayana sa basa sin ils fundaments filosofics dal mahayana. Quels vegnan cumplettads tras tecnicas da tantra che duajan gidar a scursanir la via al resvegl. Da questas tecnicas fan part projecziuns spiertalas, recitar mantras ed ulteriurs exercizis tantrics, rituals ed iniziaziuns.

Questa vart dal mahayana dat pais a rituals, scrittiras e praticas secrets, en ils quals ils praticants vegnan introducids be pass per pass. Perquai vegn il vajrayana numnà entaifer il mahayana ‹ductrina esoterica› per al cunfinar da las ‹ductrinas exotericas› che cumpiglian praticas accessiblas per tuts (sco per exempel il nenbutsu dal budissem amitabha).

Il budissem tibetan dat pais al transfer da savida direct tranter magister e scolar. Las quatter scolas principalas dal budissem tibetan èn sa furmadas tranter il 8avel ed il 14avel tschientaner. In’autoritad impurtanta entaifer il budissem tibetan è il Dalai Lama. Oz è il budissem tibetan derasà en ils suandants pajais e regiuns: Tibet, Bhutan, Nepal, India, Ladakh, Sikkim, Mongolia, Buriazia, Kalmukia sco er a Tuwa ed en la Republica Altai.

A partir dal 9avel tschientaner è il vajrayana er sa derasà en China. Là n’ha el betg pudì sa far valair sco atgna scola, ma ha influenzà autras tradiziuns. Pir durant la dinastia Qing (17avel fin 20avel tschientaner) è il vajrayana dals Mandschu vegnì renconuschì sco religiun statala.

Medemamain en il decurs dal 9avel tschientaner è il vajrayana arrivà en il Giapun. Là vegn el docì en la scola shingon. Daspera ha el dentant er influenzà il tendai e tut las direcziuns principalas dal budissem giapunais ch’èn sa sviluppadas pli tard.

Festas e firads dal budissem

Envidar fistets d’intschains en in tempel en la Malaisia

Ceremonias, festas e firads dal budissem vegnan celebrads a moda differenta. Intginas han la furma d’ina puja, quai che correspundess entaifer il cristianissem ad ina devoziun. Autras festas vegnan organisadas sco processiuns e pon er avair il caracter da festas popularas cun stans da vendita, fieus artifizials e.a. Ils termins per las festas sa drizzavan oriundamain surtut tenor il chalender lunisolar. Oz percunter enconuschan intginas festas datas fixas entaifer il chalender solar.

Las festas las pli impurtantas, che vegnan festivadas en tut ils pajais budistics, èn:

• Visakha Puja (Vesakh): Questa festa che vegn er numnada ‹di da Buda› ha lieu la fin matg u l’entschatta zercladur. I vegn festivà la naschientscha da Buda, ses resvegl spiritual e si’entrada en il nirvana. Igl è quai la pli auta festa budistica da tut l’onn.

• Uposatha: Quest di da la retratga interna e da la renovaziun da la pratica dal dhamma ha lieu – tut tenor chalender – mintga 5 fin 7 dis. El vegn suandà surtut en il budissem theravada e sa lascha cumparegliar cun il sabbat giudaic u cun la dumengia cristiana.

• Vassa: Temp da retratga dals muntgs budistics che dura trais mais (fanadur fin october); ina sort ‹curaisma› budistica.

Litteratura

Ovras da consultaziun

• Robert E. Buswell: Encyclopedia of Buddhism. Macmillan Reference 2003, ISBN 0-02-865910-4.
• Damien Keown (ed.): Encyclopedia of Buddhism. Routledge, Londra e.a. 2009, ISBN 0-415-55624-4.
• Tomohiro Matsuda (ed.): A Dictionary of Buddhist Terms and Concepts. Nichiren Shoshu International Center, Tokio 3. ed. 1988, ISBN 4-88872-014-2.
• Nyanatiloka (1988): Buddhist Dictionary – Manual of Buddhist Terms and Doctrines, Kandy/Sri Lanka: Buddhist Publication Society. ISBN 9552400198 PDF.
• Sutra Translation Committee of the United States and Canada, The Seeker's Glossary of Buddhism, Taipei: The Corporate Body of the Buddha Educational Foundation/Buddha Dharma Education Association Inc., 2. ed. 1998.

Ovras biograficas

• Helwig Schmidt-Glintzer: Die Reden des Buddha. dtv C.H. Beck, Minca 2005, ISBN 3-423-34242-0.
• Hans W. Schumann: Der historische Buddha – Leben und Lehre des Gotama. Diederichs, Minca 2004, ISBN 3-89631-439-4.

Introducziuns ed ideas fundamentalas

• Michael von Brück: Einführung in den Buddhismus. Verlag der Weltreligionen. Francfurt/Lipsia 2007, ISBN 978-3-458-71001-1.
• Hansjörg Pfister: Philosophische Einführung in den frühen Buddhismus. Verlag Reith & Pfister, Bötzingen 2004, ISBN 3-9805629-9-9.
• Verena Reichle: Die Grundgedanken des Buddhismus. 11. ed. Fischer, Francfurt 2003, ISBN 3-596-12146-9.

Istorgia e ductrina

• Heinz Bechert / Richard Gombrich: Der Buddhismus: Geschichte und Gegenwart. 2. ed. Beck, Minca 2002, ISBN 3-406-42138-5.
• Edward Conze: Der Buddhismus: Wesen und Entwicklung. 10. ed. Kohlhammer, Stuttgart 1995, ISBN 3-17-013505-8.
• Wilhelm K. Essler, Ulrich Mamat: Die Philosophie des Buddhismus. 1. ed. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2005, ISBN 3-534-17211-6.
• Oliver Freiberger, Christoph Kleine: Buddhismus. Handbuch und kritische Einführung. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2011, ISBN 978-3-525-50004-0.
• Lambert Schmithausen: Buddhismus und Glaubenskriege. En: Peter Herrmann (ed.): Glaubenskriege der Vergangenheit und Gegenwart. Referate, gehalten auf dem Symposium der Joachim-Jungius-Gesellschaft der Wissenschaften. Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen 1996, ISBN 3-525-86272-5.
• Hans W. Schumann: Handbuch Buddhismus: Die zentralen Lehren – Ursprung und Gegenwart. Diederichs, Minca 2000, ISBN 3-7205-2153-2.
• Gerhard Szczesny: Die eine Botschaft und die vielen Irrwege. Notizen zur Geschichte buddhistischer Erkenntnis- und Erlösungssuche. Königshausen und Neumann, Würzburg 2004, ISBN 3-8260-2707-8.
• Volker Zotz: Geschichte der buddhistischen Philosophie. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1996, ISBN 3-499-55537-9.
• Geo Epoche, ediziun nr. 26, 05/07: Geschichte des Buddhismus.

India

• Heinz Bechert: Der Buddhismus I: Der indische Buddhismus und seine Verzweigungen. Kohlhammer, Stuttgart 2000, ISBN 3-17-015333-1.
• Edward Conze: Buddhistisches Denken. Drei Phasen buddhistischer Philosophie in Indien. 2. ed., Insel, Francfurt a.M. e Lipsia 1988.
• Sukumar Dutt: Buddhist Monks and Monasteries in India. Their History and their Contribution to Indian Culture. Allen & Unwin, Londra 1962.

Aspects interculturals

• Christian Thomas Kohl: Buddhismus und Quantenphysik – Schlussfolgerungen über die Wirklichkeit. Windpferd-Vlg., 3. ed., Oberstdorf 2013, ISBN 978-3-86410-033-8.http://philpapers.org/rec/KOHPIE
• Marco S. Torini: Apophatische Theologie und göttliches Nichts. Über Traditionen negativer Begrifflichkeit in der abendländischen und buddhistischen Mystik. En: Tradition und Translation. Zum Problem der interkulturellen Übersetzbarkeit religiöser Phänomene. De Gruyter, Berlin e.a. 1994, p. 493–520.

Recepziun dal budissem en il vest

• Roger-Pol Droit: L’oubli de l’Inde, une amnésie philosophique. Presses universitaires de France, Paris 1989.
• Roger-Pol Droit: Le culte du néant, les philosophes et le Bouddha. Le Seuil, Paris, 1997.
• Volker Zotz: Auf den glückseligen Inseln. Buddhismus in der deutschen Kultur. Theseus, 2000, ISBN 3-89620-151-4.

Colliaziuns

 Commons: Budissem – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Charles Muller (schefredactur): Digital Dictionary of Buddhism
• Internet Sacred Text Archive: Buddhism
• Online Netzwerk der DBU (Deutsche Buddhistische Union)
• Axel Michaels: Kommentierte Bibliographie zum Buddhismus, Heidelberg, 5. ed. 2001.
• Dossier budissem – Weltreligionen tar wdr.de