Austria

Republica da l’Austria Republik Österreich (tudestg)
Lingua uffiziala	tudestg e linguas uffizialas regiunalas
Chapitala	Vienna
Furma da stadi	republica federala
Schef da stadi	Alexander Van der Bellen (president federal)
Schef da la regenza	Karl Nehammer (chancelier federal)
Surfatscha	83 878,99 km²
Abitants	8 725 931 (2016)
Spessezza	101,4 abitants per km²
Munaida	euro (€)
Fundaziun	Marchesat: 976 Ducadi: 1156 Archiducadi: 1453 Imperi: 1804 Monarchia dubla Austria-Ungaria: 1867 1. Republica: 1918–1938 2. Republica: 1945 (stadi suveran a partir dal 1955)
Imni naziunal	Land der Berge, Land am Strome
Di da festa naziunala	26 d’october
Zona d'urari	UTC+1 MEZ UTC+2 MESZ (dal mars fin l’october)
Numer da l'auto	A
TLD d'internet	.at
Preselecziun	+43

Vista da Heiligenblut sin il Grossglockner, la pli auta muntogna da l’Austria

Il Neusiedler See fa part dal Patrimoni natiral mundial da l’Unesco

Vista sur la citad da Vienna

L’Austria (tudestg Österreich) è in stadi da l’Europa Centrala cun 8,7 milliuns abitants. Ils pajais vischins èn la Germania e la Tschechia en il nord, la Slovenia e l’Italia en il sid, la Slovachia e l’Ungaria en l’ost sco er la Svizra ed il Principadi da Liechtenstein en il vest. Sco ses vischins Svizra, Tschechia, Slovachia ed Ungaria na cunfinescha er l’Austria betg cun la mar.

L’Austria è in stadi federativ democratic ch’è naschì en la furma odierna suenter l’Emprima Guerra mundiala. Ils nov pajais federativs èn: Vorarlberg, Tirol, Salzburg (en la part occidentala dal pajais); Kärnten, Steiermark [rumantsch er Stiria], Burgenland (en il sidost), Oberösterreich [Austria Auta], Niederösterreich [Austria Bassa] e Vienna (en il nordost). Vienna furma a medem temp la chapitala dal pajais. L’Austria è stà in commember fundatur da l’Organisaziun da cooperaziun e svilup economic (OECD) il 1961 ed è dapi il 1995 commember da l’Uniun europeica.

Ils cunfins topografics dal pajais furman il Massiv Boemian ed il flum Thaya vers nord, las Caravancas e las Collinas da la Stiria en il sid, la Planira Pannonica en l’ost sco er il Rain ed il Lai da Constanza vers vest. Bundant 62 % da l’Austria èn situads en las Alps.

Il term Austria cumpara l’emprima giada il 996 en sia furma dal vegl tudestg Ostarrichi. Er la furma latina Austria era gia usitada da quel temp. Entaifer il Sontg Imperi roman ha l’Austria cuntanschì il 1556 l’independenza da la Baviera ed è daventada in agen ducadi. Quel cumpigliava pli u main il territori dal pajais federativ Austria Bassa dad oz.

Pli tard han ins transferì il num Austria sin la Monarchia da Habsburg resp. il 1804 sin l’Imperi austriac. Pervi da la terrada en la Battaglia da Königgrätz il 1866 n’ha l’Austria betg fatg part, suenter la dissoluziun da la Confederaziun tudestga, da la restructuraziun da la Germania.

Suenter la sconfitta da l’Austria-Ungaria en l’Emprima Guerra mundiala han las pussanzas victuras impedì in’ulteriura giada che l’Austria sa collia cun la Republica tudestga. Uschia è naschida il 1918 la Republica odierna. Pervi da la predominanza naziunalsocialistica en il pajais ha l’Austria fatg part dal 1938 fin il 1945 dal Reich tudestg. Ils victurs da la Segunda Guerra mundiala han puspè restituì il status da l’Austria sco stadi independent. Suenter che l’occupaziun dal stadi è ida a fin il 1955 ha l’Austria declerà sia neutralitad permanenta ed è vegnida commembra da las Naziuns unidas.

Geografia

L’Austria s’extenda en direcziun vest-ost sur ina lunghezza da radund 575 kilometers, vers nord-sid da radund 294 kilometers.

Zona muntagnarda

Radund 60 % dal territori dal stadi èn d’attribuir a la zona muntagnarda. Be 32 % da la surfatscha è situada sut 500 meters. Las pli autas muntognas da l’Austria èn pizs da passa 3000 m s.m. che sa chattan en las Alps da l’Ost. Il pli aut piz è cun 3798 meters il Grossglockner en las Hohe Tauern. En tut datti en l’Austria var 1000 pizs da passa 3000 m s.m.

La gronda part da la zona muntagnarda appartegna a las Alps da l’Ost (Alps Centralas dal Tirol, Hohe Tauern e Niedere Tauern, Alps da Chaltschina dal Nord, Alps da Chaltschina dal Sid, Wienerwald).

Al nord dal Danubi, en l’Austria Auta ed Austria Bassa, è situà il plateau da granit e gnais ch’appartegna al Massiv Boemian. Tar quest massiv sa tracti da las restanzas d’ina anteriura chadaina da muntognas che tanschan fin en la Tschechia ed en Baviera. Da l’autra vart dals cunfins orientals dal pajais cumenzan en pli las Carpatas Pitschnas.

Planiras

Da l’entira surfatscha da l’Austria da radund 83 879 km² furma radund in quart regiuns da planiras e collinas. En pli èn radund 43 % da la surfatscha dal pajais cuverts cun guaud.

Las pli grondas planiras giaschan en l’ost, per lung dal Danubi, surtut en la regiun prealpina ed en il Batschigl da Vienna cun il Marchfeld sco er en la part meridiunala da la Steiermark. Pervi da sia cuntrada pittoresca vegn quest’ultima regiun er numnada ‹Toscana da la Stiria›.

Il Burgenland va a finir en l’ost da l’artg da las Alps e da las Carpatas en la Planira Pannonica. La cuntrada ed il clima èn da cumparegliar cun il stadi vischin en l’ost, l’Ungaria, al qual la regiun ha appartegnì fin il 1921.

Flums e lais

Il pli grond ed impurtant flum en l’Austria è il Danubi che nascha en la Germania e cuntinuescha suenter l’Austria en direcziun da la Mar Naira. En il Danubi sbucca er la gronda part dals flums laterals sco Lech, Isar ed En (en il Tirol), Salzach (Salzburg) u Kamp, Thaya, March e Mur (en la part orientala dal pajais). L’aua da la gronda part dal Vorarlberg percunter va en il Rain e cula tras il Lai da Constanza en direcziun da la Mar dal Nord.

Sper il turissem alpin furman ils lais in’impurtanta pitga dal turissem austriac. Tar ils pli enconuschents tutgan il Kärntner See ed il Wörthersee.

Il pli grond lai sin territori austriac è il Neusiedler See en il Burgenland (al cunfin cun l’Ungaria). I suondan l’Attersee ed il Traunsee en l’Austria Bassa. Il Lai da Constanza giascha en la regiun da cunfin dals trais pajais Svizra, Germania ed Austria. Be la pitschna part da quest lai tutga tar l’Austria.

Divisiun administrativa

Ils nov pajais federativs da l’Austria

L’Austria sa cumpona da nov pajais federativs; in da quels furma Vienna sco chapitala. En successiun alfabetica èn quai:

• Austria Auta (Oberösterreich)
• Austria Bassa (Niederösterreich)
• Burgenland
• Carinzia (Kärnten)
• Salzburg
• Stiria (Steiermark)
• Tirol
• Vienna (Wien)
• Vorarlberg

Ils pajais federativs cumpiglian 80 districts e var 2350 vischnancas. L’aglomeraziun per lunsch or la pli gronda furma la regiun da metropola da Vienna cun ca. 2,4 milliuns abitants. Radund in quart da la populaziun da l’Austria viva pia en la regiun da la chapitala.

Ulteriuras grondas regiuns urbanas circumdeschan diversas chapitalas da pajais federativs: Graz (Stiria), Linz (Austria Auta), Salzburg (Salzburg) ed Innsbruck (Tirol). Autras grondas citads èn (dal vest a l’ost): Feldkirch, Dornbirn e Bregenz (Vorarlberg), Villach e Klagenfurt (Kärnten), Wels (Austria Auta), St. Pölten e Wiener Neustadt (Austria Bassa).

Natira e clima

Pervi da la topografia ordvart variada da l’Austria viva qua in fitg grond dumber da spezias da plantas ed animals. Per proteger questa varietad han ins installà en il decurs dals davos decennis sis parcs naziunals e numerus parcs natirals da differentas categorias. Numerusas surfatschas degnas da protecziun fan er part dal Patrimoni natiral mundial da l’UNESCO.

Areguard il clima appartegna il pajais a la zona temprada e sa lascha caracterisar sco chaud ed umid. En il vest ed il nord predominescha in clima oceanic cun vents umids nà dal vest. L’ost percunter è marcà d’in clima continental cun damain precipitaziuns, stads chaudas ed envierns fraids. La topografia alpina po dentant midar localmain questas tendenzas climaticas generalas.

Populaziun

Demografia

L’emprima dumbraziun dal pievel tenor criteris moderns ha gì lieu en l’Austria-Ungaria il 1869/70. Ils resultats dals emprims decennis èn marcads d’ina ferma immigraziun nà da las autras parts da la monarchia (en spezial da la Boemia e da la Moravia) en il territori federal odiern. Suenter la fin da la monarchia e la fundaziun da la Tschecoslovachia èn blers Tschecs ed auters immigrants returnads en lur patria, uschia ch’il dumber d’abitants è ì enavos. Dapi il boom economic suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala han ins clamà intenziunadamain lavurers en il pajais (en spezial tras cunvegnas cun la Tirchia e la Jugoslavia). Tras quai è il dumber d’abitants creschì fin il 1974 sin 7,6 milliuns abitants. Suenter ina fasa da stagnaziun durant ils onns 1980 èn ils davos decennis puspè stads segnads d’ina creschientscha cuntinuanta. Actualmain (2013) dumbra l’Austria 8,48 milliuns abitants.

Lingua

Tavla bilingua (tudestg/ungarais) ad Oberwart en il Burgenland

Tenor artitgel 8 da la constituziun federala da l’Austria furma il tudestg la lingua statala. Il tudestg è lingua materna da radund 88,6 % da las burgaisas e dals burgais dal pajais. Il tudestg da l’Austria sa differenziescha tras tscherts pleds, tras la pronunzia e tras atgnadads grammaticalas dal tudestg da la Germania. Il Vocabulari austriac vegn edì dapi il 1951 e stat sco ovra directiva sur il Duden. En il mintgadi vegn savens duvrà al lieu da la lingua da standard in dals blers dialects da l’aleman e bavarais.

Ils pievels autoctons dals Croats en il Burgenland sco er ils Slovens ed Ungarais en l’Austria han il dretg d’instrucziun en lur lingua e da far diever da quella en il contact cun las autoritads regiunalas. Tar las linguas minoritaras renconuschidas dal stadi tutgan plinavant il romani (la lingua dals Roma), il tschec ed il slovac.

Religiun

Tenor ils resultats da la dumbraziun dal pievel dal 2001 han 73,6 % da la populaziun inditgà d’appartegnair a la baselgia catolic-romana e 4,7 % ad ina da las baselgias evangelicas. Sco en auters pajais da l’Europa dal Vest è quest dumber sa reducì marcantamain ils davos onns. La fin dal 2012 era per exempel la cumpart dals catolics crudada sut dus terzs.

La pli gronda cuminanza religiusa betg cristiana furman ils muslims. Tenor stimaziuns dal Fonds d’integraziun muntava lur cumpart il 2009 a 6,2 % da la populaziun. Al giudaissem appartegnan tenor atgnas indicaziuns radund 15 000 persunas en l’entir pajais. La pli gronda cuminanza gidieua (cun radund 7000 commembers) viva a Vienna.

Identitad

Pervi da svilups politics, linguistics, culturals ed ideologics è sa sviluppà en l’Austria dapi il temp medieval ina schientscha plitost tudestga che austriaca. Durant la lunga epoca en la quala il regent habsburgais era a medem temp imperatur dal Sontg Imperi roman è sa furmà quai che Ernst Bruckmüller numna il svilup da «duas naziuns tudestgas». Quest dilemma haja manà suenter la fin da la monarchia (1918) ad ina crisa d’identitad che saja per part stada la culpa da la fin precipitada da l’Emprima republica e da la reuniun cun il Reich tudestg il 1938.

Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala han la (re-)fundaziun da l’Austria sco stadi independent ed il svilup economic promovì in’atgna schientscha statala. Oz dastga quella valair sco consolidada.

Istorgia

Preistorgia fin 15 a.C.

Venus da Willendorf

Ils pli vegls fastizs umans sin il territori da l’Austria odierna derivan dal temp paleolitic ed èn d’attribuir a l’uman da Neandertal. Enconuschenta è daventada la figura da la Venus da Willendorf (Wachau) che vala sco ina da las pli veglias statuettas dal mund.

En il neoliticum èn vegnidas colonisadas successivamain tut las regiuns da l’Austria. Quest temp è marcà da la vieuta dal temp dals chatschaders e rimnaders a la cultura dals vitgs purils. Alura suonda ina fasa transitorica marcada da la tschertga suenter giaschaments da metals, en spezial d’arom. Da quest temp datescha Ötzi, la renumada mumia ch’è vegnida chattada il 1991 en in glatscher al cunfin tranter l’Austria e l’Italia.

Tranter il terz e l’emprim tschientaner a.C. han ins erigì adina pli gronds centers da commerzi e fortificaziuns. En il conturn da Hallstatt sa lascha cumprovar in’explotaziun sistematica da sal; quest lieu dat er il num al temp da fier tempriv. Il temp da fier tardiv, er numnà temp da Latène, stat lura sut l’ensaina dals Celts. Quels avevan populà l’ost ed il sid dal pajais, entant ch’il vest è marcà da la cultura dals Rets.

Provinza romana e migraziun dals pievels 15 a.C. fin 700 s.C.

La gronda part da l’Austria ha l’Imperi roman conquistà l’onn 15 a.C. L’imperatur roman Claudius ha stgaffì enturn 50 s.C. la provinza Regnum Noricum che cumpigliava ina gronda part da l’Austria dad oz. La pli gronda citad romana da questa provinza, Carnuntum, era situada a l’ost da Vindobona che correspunda a la citad da Vienna. Ulteriuras impurtantas citads eran Virunum (al nord da Klagenfurt) e Teurnia (en la vischinanza da Spittal an der Drau).

Suenter la derasaziun dal cristianissem en il decurs dal segund tschientaner s.C. ha cumenzà il declin da l’Imperi roman en rom da la migraziun dals pievels. Repetidamain han ils Gots ed auters pievels germans smanatschà la provinza Noricum. A partir dal 6avel tschientaner èn lura arrivads ils Bajuvars, en il Vorarlberg ils Alemans ed en l’ost ils Slavs ed Avars. Al nord da las Alps è sa furmà a partir da la mesadad dal 6avel tschientaner il Ducadi bavarais. Quel era sa sviluppà or da la schlattaina dals Agilofinger ed ha terminà en curt temp las davosas restanzas da pussanza romana en la regiun.

Imperi francon e Sontg Imperi roman 700–1806

Vers la fin dal 8avel tschientaner appartegnevan vastas parts da l’Austria odierna al ducadi bavarais entaifer l’Imperi francon da Carl il Grond. Suenter la spartiziun da l’Imperi marcava ina Marcha orientalis en l’Austria Bassa dad oz il cunfin al sidost da l’Imperi ostrofrancon. Quest territori da cunfin dueva furmar l’origin da l’Austria da pli tard. Suenter la Battaglia da Lechfeld (955) ch’ha mess ina fin a l’expansiun dals Ungarais, han ils Bajuvars populà ulteriurs territoris.

L’onn 976 ha l’imperatur Otto II surdà la Marcha Orientalis ad in duca da la famiglia dals Babenberger. En in document dal 996 vegn il territori numnà l’emprima giada Ostarrichi. En autras funtaunas vegn discurrì da Ostland (latin Austria) u Osterland. Ils 8 da settember 1156 ha l’imperatur Fadri I (Barbarossa) declerà l’Austria sco agen ducadi, independent da la Baviera. Cun questa data cumenza pia l’istorgia da l’Austria sco territori independent entaifer il Sontg Imperi roman.

Als Babenbergers èn suandads a partir dal 1278 ils Habsburgais. Fin il 1526 han els pudì augmentar considerablamain lur territori (Stiria, Carinzia, Tirol, Krain e.a.) ed èn daventads in factur da pussanza entaifer l’Imperi. A partir dal 1438 han ils Habsburgais er occupà quasi senza interrupziun l’uffizi dal retg roman-tudestg e tras quai da l’imperatur.

En il 16avel tschientaner è la refurmaziun sa fatga valair relativamain spert, ma en il 17avel tschientaner l’han ins pudì rebatter. Questa defensiun da la veglia cretta consideravan blers regents habsburgais sco lur missiun la pli impurtanta.

Imperatura Maria Theresia en il ravugl da sia famiglia

Da la fin dal 15avel tschientaner fin il 1690 èn ils territoris habsburgais er vegnids smanatschads cuntinuadamain d’attatgas nà da l’Imperi osmanic. Suenter avair rebattì l’onn 1683 il segund assedi da la citad da Vienna, han ils dus imperis definì en la Pasch da Karlowitz ed en la Pasch da Passarowitz ils cunfins che duevan valair fin il 1908.

Il 1713 èsi sa mussà che la lingia masculina da la dinastia regenta vegnia bainbaud a murir ora. Perquai han ins definì che la successiun ereditara haja da succeder sur la lingia feminina. A l’imperatur Karl VI è uschia suandada sia figlia Maria Theresia. En la Guerra da successiun austriaca han differents stadis bain empruvà d’augmentar lur pussanza sin donn e cust dals Habsburgais. Ma Maria Theresia, ch’ha fundà cun Franz I Stephan da la Lorena la nova chasa da Habsburg-Lorena, ha per gronda part pudì mantegnair la pussanza ed ils territoris oriunds.

Il 1804 ha Franz II fundà l’Imperi austriac e surpiglià il titel da Franz I imperatur da l’Austria. Quai per pudair mantegnair l’equivalenza da las pussanzas cun il nov imperatur franzos. Il 1806 ha el stuì desister sut pressiun da Napoleun Bonaparte sin il titel da l’imperatur roman-tudestg. Tras quai è l’istorgia dal Sontg Imperi roman ida a fin; la dinastia habsburgaisa percunter ha cuntinuà entaifer l’Imperi austriac.

Imperi austriac (1804–1867) e Monarchia dubla Austria-Ungaria (1867–1918)

Il nov Imperi austriac era in stadi multinaziunal, en il qual i vegniva, sper il tudestg, er discurrì ungarais, talian, tschec, polonais, ucranais, rumen, croat, serb, slovac e sloven. Las parts ch’avevan appartegnì al Sontg Imperi roman han tutgà a partir dal 1815 a la Confederaziun tudestga; las sesidas da quella presidiava mintgamai il represchentant da l’Austria. Il 1816 han ins er integrà il pajais da Salzburg sco ducadi en l’Imperi austriac. A partir dal 1328 aveva Salzburg furmà in prinzi-uvestgieu.

Il politicher dominant dal temp dal Biedermeier è stà il minister da l’exteriur e pli tard chancelier statal Metternich. Cun agid da censura ed in sistem da spiunadi è el sa stentà durant la restauraziun da mantegnair l’urden vegl, vul dir la monarchia absoluta. La medema strategia persequitavan da quel temp er la Prussia e la Russia; communablamain han las trais monarchias fundà la Sontga Alllianza. Da l’autra vart ha er cumenzà da quel temp l’industrialisaziun da l’Austria. Il 1837 han ins mess en funcziun en vischinanza da Vienna l’emprima viafier a vapur.

Durant la Revoluziun dal 1848 han ils pievels da la monarchia battì per dapli democrazia ed independenza; il chancelier statal Metternich è vegnì stgatschà. Be grazia a l’armada imperiala sut Radetzky, sustegnida da truppas russas, èsi reussì da mantegnair la monarchia. Il december 1848 ha Franz Joseph, ch’aveva da quel temp 18 onns, substituì l’imperatur Ferdinand I ch’era malsaun. Il nov regent ha laschà mazzar ina dunsaina da generals ungarais ed ha mess en vigur il 1849 ina nova constituziun severa.

En rom dal dualissem prussian-austriac entaifer la Confederaziun tudestga ha la Prussia sut Bismarck sfurzà tras la varianta ‹pitschna› senza l’Austria. En la Guerra tudestga il 1866 ha l’Austria stuì succumber (Guerra da Königgrätz). La Confederaziun tudestga è sa schliada; en l’ulteriur process d’unificaziun tudestga n’ha l’Austria giugà nagina rolla pli.

Gia il 1859 aveva l’Austria pers suenter la Guerra da Solferino la predominanza en l’Italia dal Nord. E suenter la fin da la Guerra tudestga ha ella er stuì surdar il Veneto a l’Italia ch’era s’alliada cun la Prussia.

Tras questas sconfittas sa chattava l’imperatur er a l’intern en ina posiziun flaivlentada. Perquai è el stà sfurzà d’acceptar refurmas. Cunter sia veglia e resistenza han ses cussegliaders transfurmà il stadi en ina monarchia constituziunala (1861).

Il 1867 èsi reussì da rumper il boicot statal da l’aristocrazia ungaraisa; l’anteriur stadi unitar è vegnì transfurmà en la Monarchia dubla Austria-Ungaria. Questa posiziun privilegiada dals Ungarais ha dentant be anc incità ils moviments naziunals da vart dals Tschecs, Slovacs e Croats.

Suenter las retratgas sfurzadas or da la Germania ed or da l’Italia aveva l’imperatur austriac declerà l’Europa dal Sidost sco nova sfera d’influenza. Cun l’annexiun da la Bosnia il 1878 è l’Austria daventada l’inimi dals activists politics sin il Balcan. En pli è la monarchia s’avanzada ad in concurrent da la Russia che veseva sasezza sco protectura da tut ils Slavs.

Suenter l’Attentat da Sarajevo (assassinat dal successur al tron Franz Ferdinand) ha l’imperatur, cun ses 84 onns ed influenzà d’ina ‹partida da guerrists› a Vienna ed a Budapest, declerà a la Serbia la Guerra. Damai che l’Europa era entretschada da quel temp en ina spessa rait d’allianzas è prorutta entaifer in’emna l’Emprima Guerra mundiala.

L’atun dal 1918 era la sconfitta da la Monarchia dubla inevitabla; quai ha a medem temp muntà la fin da la monarchia insumma. La fin d’october 1918 è il reginavel ungarais sa declerà liber da l’uniun cun l’Austria. Senza l’intervenziun da l’imperatur u da la regenza èn er las ulteriuras parts da la monarchia sa furmadas da nov (Tschecoslovachia) u s’associadas a stadis existents (Italia, Pologna, Rumenia, Jugoslavia e.a.).

Emprima Republica (1918–1933)

Monument che regorda a la proclamaziun da l'Emprima Republica il 1918

En la part tudestga da l’Imperi èn ils anteriurs deputads dal cussegl da l’imperi sa constituids la fin d’october 1918 sco assamblea naziunala. L’entschatta november ha l’imperatur empruvà d’integrar questa nova forza politica en las contractivas d’armistizi. Ma la finala ha l’imperatur stuì suttascriver sulet l’armistizi. Quai ha impedì che negoziaders civils vegnian diffamads pli tard sco traditurs, sco quai che l’ala dretga dueva far pli tard en Germania. Ils 12 da november 1918 ha l’assamblea naziunala decidì ch’il nov stadi (cun il num Deutschösterreich) duaja esser ina republica democratica e far part da la republica tudestga.

En la nova republica han ins concedì a las dunnas il dretg d’eleger. L’aristocrazia percunter è vegnida dissolvida il 1919. Commembers da la famiglia da Habsburg-Lorena pudevan be restar en l’Austria, sch’els sa decleravan sco burgais da la nova republica e desistivan en tutta furma da lur pussanza da fin qua. L’anteriur imperatur ha refusà questas cundiziuns ed era gia emigrà en Svizra per prevegnir a ses internament.

Il Contract da Saint-Germain dal 1919 ha prescrit il num Republica da l’Austria ed ha refusà l’adesiun dal nov stadi a la Republica tudestga. Intgins territoris cun maioritad tudestga n’han plinavant betg pudì s’alliar a l’Austria, perquai ch’ils victurs da l’Emprima Guerra mundiala avevan qua auters interess. Quai vala en spezial per las regiuns da la Moravia dal Sid e da l’Egerland (ch’èn daventadas parts da la Tschecoslovachia) sco er dal Tirol dal Sid (ch’è vegnì attribuì a l’Italia). La Carinzia dal Sid, ch’avess subì il medem destin, ha percunter pretendì ina votaziun dal pievel ed è la finala tuttina vegnida attribuida a l’Austria (e betg a la Jugoslavia).

Sut las regenzas da coaliziun dal 1918 al 1920 han ins stgaffì impurtantas leschas socialas. Suenter il 1920 han dentant ils cristiansocials furmà la regenza ensemen cun l’ala dretga. Ils socialdemocrats eran la partida maioritara a Vienna, sin plaun naziunal percunter èn els vegnids stuschads pli e pli en l’opposiziun.

Per dar dumogn a l’iperinflaziun dal 1925 han ins introducì il schilling che vegniva er numnà ‹dollar da las Alps›. A la Crisa economica mundiala dal 1929 n’è la politica percunter betg stada buna da respunder adequatamain. Il dumber da dischoccupads è creschì massivamain.

La situaziun instabila ha provocà la furmaziun da defensiuns burgaisas, e quai tant a l’ala dretga sco er a l’ala sanestra. Il fanadur 1927 ha la polizia sajettà a Vienna 89 persunas che demonstravan cunter acts violents commess da l’ala dretga. En il parlament ha il chancelier federal defendì il proceder da la polizia. L’exempel per l’ala dretga furmava il svilup talian sut Benito Mussolini; l’austromarxissem percunter vuleva furmar ina dictatura dal proletariat e starmentava tras quai ils conservativs.

Suenter dispitas politicas ha il chancelier cristiansocial Engelbert Dollfuss declerà il mars 1933 la dissoluziun dal parlament naziunal. Ina petiziun segnada da varga 1 milliun persunas e drizzada al president dal stadi Miklas n’è betg vegnida da revocar questa decisiun, cumbain che Miklas era conscient ch’il proceder da Dollfuss cuntrafetschia a la constituziun vertenta.

Stadi corporativ austrofaschistic (1934–1938)

Profitond da la lescha d’autorisaziun ch’era entrada en vigur il 1917 en connex cun l’economia da guerra, ha Dollfuss cumenzà a relaschar u midar leschas en furma da decisiuns da la regenza. Ils 12 da favrer 1934 èsi vegnì ad ina veritabla guerra civila tranter l’extrema dretga e l’opposiziun socialdemocrata. La regenza ha abattì ils opponents cun forzas armadas, ha sentenzià a la mort cumbattants da la sanestra, relaschà il president da la citad da Vienna e scumandà la partida socialdemocratica.

Il prim da matg 1934 ha Dollfuss relaschà ina constituziun autoritara ch’ha transfurmà l’Austria en in stadi corporativ. Per circumscriver questa dictatura vegniva gia utilisà dals contemporans il term ‹austrofaschissem›. Paucas emnas pli tard han adherents da la NSDAP, ch’era scumandada en l’Austria dapi il 1933, fatg in putsch. Dollfuss è vegnì blessà grevamain ed è mort suenter curt temp. Ses successur è daventà Kurt Schuschnigg.

La politica dal stadi corporativ sa stentava da posiziunar l’Austria sco ‹meglier stadi tudestg› che la Germania. E propi sa preschentava l’Austria da quel temp sco dictatura bler pli moderada. Numerusas persunas che vegnivan persequitadas en Germania tras ils naziunalsocialists, en spezial acturs e scripturs, èn emigrads il 1934–1938 en l’Austria. Vers anora copiava il reschim elements dal faschissem talian e dal naziunalsocialissem tudestg: paradas pompusas, l’organisaziun unitara Vaterländische Front, il princip dal manader carismatic, il scumond da partidas concurrentas.

Hitler proclamescha l’adesiun da l’Austria al Reich tudestg (1938)

Il putsch dal fanadur 1934 aveva gì lieu senza intervenziun directa da la Germania; betg il davos er perquai che Mussolini vuleva mantegnair da quel temp l’Austria sco stadi independent. Ma suenter il 1934 è la pressiun da vart dal Reich tudestg creschida onn per onn. Tar inscunters cun Hitler è Schuschnigg vegnì mess sut pressiun d’integrar ministers ‹naziunals› (vul dir adherents da l'Anschluss, l’adesiun a la Germania) en sia regenza. Ma il chancelier vuleva far frunt a questas tendenzas ed ha annunzià per il 1938 ina votaziun dal pievel davart l’independenza da l’Austria. Per prevegnir a questa votaziun ha Göring sfurzà il president dal stadi Miklas da nominar ina nova regenza naziunalsocialistica sut Arthur Seyss-Inquart. Ils 12 da mars 1938 è la nova regenza entrada en uffizi; a medem temp èn truppas tudestgas marschadas en l’Austria. Da quel temp avevan ils naziunalsocialists gia surpiglià en differentas parts dal pajais la pussanza, per exempel a Graz. Ils 13 da mars ha Hitler, incità da l’euforia da ses aderents en l’Austria, relaschà la lescha d’adesiun dal stadi a la Germania. Immediat ha cumenzà en tut il pajais il terrur cunter ils Gidieus ed ils adversaris politics.

Part dal Reich tudestg (1938–1945)

A partir da l’avrigl 1939 è l’Austria vegnida transfurmada territorialmain cun l’idea da far svanir il num Österreich. Quel è vegnì transfurmà en Ostmark ed a partir dal 1942 en Alpen- e Donau-Reichsgau. Er al nivel dals pajais federativs hai dà diversas midadas, tranter auter han ins stgaffì Gross-Wien cun ina surfatscha trais giadas uschè gronda sco avant.

Sper Adolf Hitler, ch’era naschì a Braunau am Inn (Austria Auta), èn er blers auters Austriacs sa participads a la politica ed als crims dal naziunalsocialissem. En l’Austria sezza han ins endrizzà ina spessa rait da champs da concentraziun cun Mauthausen/Gusen sco center. Be a Mauthausen èn vegnids per la vita radund 100 000 praschuniers.

Suenterguerra e Segunda Republica

Suenter la fin da la guerra il 1945 è l’Austria vegnida restituida sco stadi independent. Gia ils 27 d’avrigl ha la regenza provisorica sut Karl Renner pudì proclamar la Segunda Republica. Cun paucas excepziuns èn puspè entrads en vigur ils singuls artitgels da la constituziun dal 1920/29.

Tant entaifer la populaziun austriaca sco er en la politica èn ils onns da guerra vegnids tematisads sur decennis or da la perspectiva da l’Austria sco l’«emprima unfrenda da Hitler». Pir plaun a plaun è sa derasada l’enconuschientscha d’er esser conculpaivels da la Segunda Guerra mundiala e dal holocaust.

Fin il 1955 è l’Austria stada sutdividida en zonas d’occupaziun. La gronda da quella, al nordost dal pajais, furmava la zona sovietica. Ils 15 da matg 1955 han las quatter pussanzas victuras e represchentants da la regenza austriaca segnà il contract statal da l’Austria. Suenter esser s’obligada da betg pli vulair s’alliar a la Germania e suenter avair declerà la neutralitad, è l’Austria puspè daventada ils 27 da fanadur 1955 in stadi cumplainamain suveran. Ils 26 d’october 1955 èn las davosas truppas d’occupaziun sa retratgas; quest di vegn commemorà fin oz sco festa naziunala.

Ils onns 1960 ha l’Austria purtà avant las Naziuns unidas il conflict cun l’Italia pervi dal Tirol dal Sid. Fin il 1918 aveva quel fatg part da l’Austria; suenter l’Emprima Guerra mundiala aveva l’Italia annectà questa regiun cun maioritad tudestga. Il 1969 han ins cuntanschì in status d’autonomia ch’è sa cumprovà e ch’è anc vegnì schlargià ils ultims decennis.

Dapi la fin dal bloc da l’ost (1989/90), a la quala er l’Austria ha contribuì sia part, na sa chatta il pajais betg pli a l’ur da l’Europa orientada al chapitalissem, mabain entamez in continent en moviment. Il 1995 è l’Austria daventada commembra da l’Uniun europeica; il 1994 avevan dus terzs da la populaziun approvà l’adesiun. Il 2002 ha l’euro remplazzà il schilling ed il 1995 ha l’Austria segnà il Contract da Schengen, uschia ch’i na vegnan betg pli fatgas controllas als cunfins tar l’Italia e la Germania. Suenter ch’era ils ulteriurs stadis cunfinants èn s’alliads a questa cunvegna, è l’Austria circumdada dapi il 2011 dal tuttafatg da pajais dal Spazi da Schengen.

Politica

Tenor la constituziun dal 1920/29, ch’è puspè vegnida messa en vigur il 1945, furma l’Austria ina republica parlamentara che sa cumpona da nov pajais federativs (Bundesländer). Schef dal stadi è il president federal (tudestg Bundespräsident). Quel vegn elegì directamain dal pievel per ina durada d’uffizi da sis onns. Sco stadi federativ èn las incumbensas statalas en l’Austria repartidas tant sin la republica sco er sin ils pajais federativs.

Republica

Sedia dal Parlament a Vienna

L’Austria enconuscha in sistem da duas chombras: il Cussegl naziunal (Nationalrat) ed il Cussegl federal (Bundesrat).

Il Cussegl naziunal cumpiglia 183 deputads e furma la chombra politicamain dominanta. Ella vegn elegida da tut las burgaisas e burgais sur 16 onns tenor il dretg d’elecziun da proporz. Per evitar ina sparpagliaziun memia gronda ston las singulas partidas cuntanscher almain 4 procent da las vuschs per pudair far part dal cussegl naziunal. La perioda d’uffizi dura tschintg onns.

Il Cussegl federal sa cumpona da deputads ch’ils parlaments dals singuls pajais federativs pon eleger tenor lur dumber d’abitants. Tenor il princip federal dal stadi represchenta il Cussegl federal ils interess dals singuls pajais federativs. Areguard dumondas d’interess naziunal sa restrenscha ses dretg sin il veto suspensiv; èn dentant tangads dretgs dals pajais federativs, ha il Cussegl federal il dretg d’in veto absolut.

Schef da la regenza furma il chancelier federal (tudestg Bundeskanzler). Suenter las elecziun vegn per regla incumbensà il primcandidat da la partida victura da furmar la regenza. Silsuenter vegnan il chancelier, il vicechancelier ed ils ministers designads dal president federal. La regenza è dependenta da la confidenza dal Cussegl naziunal; per quest motiv datti be excepziunalmain regenzas da minoritad.

Pajais federativs

A nivel dals pajais federativs sa numnan ils parlaments Landtag. Er quels vegnan elegids da las burgaisas e dals burgais ch’han accumplì 16 onns tenor la procedura electorala da proporz. La regenza dals singuls pajais federativs ha num Landesregierung e sa cumpona dal president (Landeshauptmann) e dals ulteriurs commembers da la regenza (Landesräte).

Chombras d’economia e d’industria

In’atgnadad dal sistem politic en l’Austria furman las Chombras d’economia e d’industria. I sa tracta da gruppas d’interess cun commembranza obligatorica. Questas chombras vegnan mintgamai involvidas en la procedura da consultaziun areguard novas leschas. Ellas valan sco partenaris socials en la tschertga da cumpromiss politics. Tras quai datti be darar moviments da chauma en l’Austria. Savens vegnan questas gruppas d’interess dentant er crititgadas sco segunda regenza betg elegida.

Partidas politicas

Dapi la fundaziun da la Segunda Republica domineschan duas partidas grondas la politica statala: la partida cristian-conservativa ÖVP (Österreichische Volkspartei) e la partida socialdemocratica SPÖ (Sozialdemokratische Partei Österreichs). Malgrà lur orientaziun politica divergenta han ins furmà pliras giadas ina gronda coaliziun, numnadamain il 1945–1966 ed il 1986–1999.

Sco terza forza politica è sa fatga valair a partir dals onns 1990 la FPÖ (Freiheitliche Partei Österreichs). Quest svilup davent dal sistem iperstabil da duas partidas (cun ina da las pli autas quotas da commembranza da tut il mund) era gia sa mussà en ils onns 1980 cur ch’ils Verds eran s’etablids a l’ur sanester dal spectrum politic. Pli tard ha lura la FPÖ fatg il medem a l’ur dretg.

Bilantscha dal stadi

Il budget dal stadi ha cumpiglià il 2016 expensas en l’autezza da 192,6 milliardas dollars ed entradas da 187,3 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit dal budet da 1,3 procent dal product interiur brut

Er l’Austria ha sentì enturn il 2010/11 la crisa finanziala ed economica mundiala. La finamira tenor ils Contracts da Maastricht ch’ils daivets statals na dastgian betg surpassar 60 % dal product naziunal brut n’ha l’Austria mai pli cuntanschì dapi il 1992 (pia avant l’adesiun a l’Uniun europeica il 1995).

Politica exteriura

Per pudair obtegnair l’independenza statala aveva l’Austria consentì il 1955 envers l’Uniun sovietica sia neutralitad. Durant la Guerra fraida ha l’Austria pudì sa posiziunar sco stadi da colliaziun tranter las pussanzas dal vest ed il bloc da l’ost. Vienna è daventà in lieu da conferenzas internaziunal, damai ch’ins na vuleva sa scuntrar ni en in pajais commember da la NATO ni sin il territori dal Patg da Varsovia.

L’onn 1980 è Vienna daventà la terza sedia uffiziala da las Naziuns unidas (suenter New York e Genevra). Dal 1972 al 1981 è plinavant stà en uffizi l’anteriur minister da l’exteriur Kurt Waldheim sco secretari general da las Naziuns unidas. Gia pli baud eran ulteriuras organisaziuns internaziunalas sa domiciliadas a Vienna sco per exempel l’Organisaziun internaziunala d’energia atomara (IAEO), l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa (OSCE) u l’Organisaziun dals pajais exportaders da petroli (OPEC).

Economia

Agricultura e selvicultura

Zona da producziun da vin en la Wachau (Sankt Michael)

Radund 85 % da la surfatscha da l’Austria vegnan tratgs a niz tras l’agricultura (45 %) e la selvicultura (40 %). L’agricultura è segnada da manaschis pitschens e mesauns ch’han difficultads da star a per cun la concurrenza internaziunala. Perquai èn blers manaschis sa spezialisads sin products da qualitad. Da tut ils pajais da l’Uniun europeica ha l’Austria la pli auta procentuala da producents da bio.

In dals impurtants products d’export entaifer l’agricultura furma il vin. Er qua han ins chattà ils davos onns la storta en direcziun da products da qualitad. La gronda part dal vin austriac che vegn exportà va en Germania, en Svizra ed en ils Stadis Unids.

Industria e servetschs

L’industria en l’Austria è moderna e cumpetitiva. Ils manaschis industrials ch’eran en il maun public han ins per il pli privatisà en il decurs dal temp.

La gronda part da la prestaziun economica deriva oz dentant – sco en ils blers stadis industrials – dal sectur da servetschs. Qua èn da menziunar en spezial il commerzi, las bancas ed il turissem. Il turissem generescha radund 9 % dal product naziunal brut e sa reparta en parts egualas sin las stagiuns d’enviern e da stad.

Traffic ed energia

Dus facturs marcheschan l’infrastructura da traffic: d’ina vart la posiziun centrala entamez l’Europa, da l’autra vart la topografia alpina. La furma lunghenta dal pajais fa da l’Austria anc supplementarmain in pajais da transit. Quai pretenda savens vias da traffic da grondas dimensiuns, per part er en territoris ch’èn ecologicamain sensibels.

Traffic sin via

L’entira rait stradala cumpiglia tranter auter 2185 km autostradas e vias directas e 9959 km ulteriuras vias naziunalas. La lunghezza da tut las vias d’autos en il pajais munta a 114 590 km. La gronda part da las vias vegn mantegnida dal maun public.

En l’Austria valan en general las suandantas limitaziuns da sveltezza: 130 km/h sin autostradas, 100 km/h sin vias directas e 50 km/h entaifer ils abitadis. Per utilisar las autostradas dovran autos da persunas ina vignetta.

Viafier

La gronda part dals trajects da la viafier giascha en ils mauns da la viafier statala ÖBB (Österreichischen Bundesbahnen). La pli impurtanta viafier, la Westbahn che maina da Vienna a Salzburg, vegn actualmain rendida charrabla per trens ad auta sveltezza. Il medem vala er per la Südbahn che maina da Vienna en direcziun Slovenia ed Italia. Il terz element central è la viafier dal Brenner che furma – tant per la viafier sco per il traffic sin via – ina da las colliaziuns las pli directas tranter la Germania e l’Italia.

Navigaziun

La via da navigaziun la pli impurtanta, tant per il traffic da passagiers sco er per il traffic da martganzia, furma il Danubi. Gia dal temp da la monarchia habsburgaisa, il 1829, era vegnida fundada l’emprima Donau-Dampfschiffahrts-Gesellschaft. Fin il 1880 era quella creschida a la pli gronda societad da navigaziun sin auas continentalas. Per gronda part serva la via da navigaziun dal Danubi al turissem.

Il Chanal Rain-Main-Danubi, construì tranter il 1960 ed il 1992, collia la Mar dal Nord (Rotterdam) cun la Mar Naira (Constanța, Rumenia). Quest chanal ha augmentà fermamain il traffic da martganzia sin questa via d’aua la pli directa tras l’Europa. Per gronda part vegnan transportads materials sco glera, metal u charvun.

Aviatica

L’Austrian Airlines Group furmava oriundamain la societad aviatica naziunala ed è vegnida privatisada il 2009. Ella offra las pli bleras colliaziuns a partir da Vienna. Ulteriuras impurtantas plazzas d’aviaziun sa chattan a Graz, Linz, Klagenfurt, Salzburg ed Innsbruck.

Provediment d’energia

La gronda part da l’energia electrica – numnadamain radund 60 % – furneschan implants idraulics (ovras idroelectricas ad aua currenta sco er ovras d’accumulaziun). Per curclar il basegn maximal èn en pli en funcziun divers implants da turbinas da gas. Ils davos onns è er s’augmentada en l’Austria la cumpart da las novas energias. Il 2011 vegnivan per exempel producids radund 3,3 % da l’energia electrica tras implants eroelectrics. Quels sa chattan per gronda part en las planiras cun bler vent en l’ost dal pajais.

En ils onns 1970 aveva l’Austria er fatg emprims pass en direcziun da l’energia nucleara. Ina votaziun dal pievel memorabla ha dentant impedì il 1978 che l’ovra atomara Zwentendorf, ch’era gia erigida, vegnia messa en funcziun. Il medem onn è entrada en vigur ina lescha da bloccada areguard l’energia atomara che vala fin oz.

Scola e furmaziun

La scola vegn per gronda part manada dal stadi, uschia ch’il sistem da furmaziun è en tut ils pajais federativs il medem. Scolas privatas furman plitost l’excepziun.

Il sistem da scola en l’Austria enconuscha ina scola elementara che dura quatter onns. Silsuenter – pia gia cun diesch onns – han las scolaras ed ils scolars da sa decider ubain per l’uschenumnada scola principala che dura 4 onns ubain per il gimnasi che dura 8 onns e che maina a la matura. Suenter la scola principala èn accessiblas las differentas furmaziuns professiunalas fin a la furmaziun professiunala superiura.

Cultura

Usits

Blers usits regiunals ch’èn sa mantegnids en l’Austria stattan en connex cun las stagiuns u cun l’onn ecclesiastic catolic. Exempels enconuschents furman (en lur num original): Aperschnalzen, Glöckler, Kathreintanz, Kufenstechen, Mariä Lichtmess e Fasching. Sper la musica ed il saut vegn tgirada en l’Austria ina ritga tradiziun da costums e surcusidas (Dirndl, Loden).

Musica

Wolfgang Amadeus Mozart

Durant il 18avel e 19avel tschientaner ha Vienna furmà il center d’ina ritga cultura musicala. Fin oz existan numerusas operas, teaters ed orchesters che tgiran questa tradiziun. Enconuschent en tut il mund è er il Concert da Bumaun dals Filarmonists da Vienna.

Renumads cumponista da l’epoca classica e romantica èn Wolfgang Amadeus Mozart, Ludwig van Beethoven, Joseph Haydn, Franz Schubert, Anton Bruckner, Franz Liszt e Johann Strauss. En pli è s’etablida a medem temp l’operetta che vegn tgirada sco furma artistica elevada.

En il 20avel tschientaner han Gustav Mahler ed ils cumponists da la Nova scola viennaisa (Arnold Schönberg, Alban Berg ed Anton Webern) revoluziunà la musica classica. Tranter ils numerus dirigents da renum internaziunal èn da menziunar Karl Böhm, Herbert von Karajan e Nikolaus Harnoncourt.

Entaifer la musica moderna è sa sviluppà in agen gener, numnà austropop, represchentà tranter auter da Georg Danzer e Reinhard Fendrich. Bain il pli enconuschent ‹export› da la musica da rock e pop è stà Falco ch’ha gì en ils onns 1980 success internaziunals cun chanzuns sco ‹Rock Me Amadeus› u ‹Jeanny›. En l’entir intschess da lingua tudestga èn plinavant Peter Alexander ed Udo Jürgens da numnar tranter ils chansonniers ils pli populars.

Il musicist da jazz Joe Zawinul (piano / orgla electrica), oriund da Vienna, è arrivà ils onns 1960 en ils Stadis Unids ed ha fatg là carriera cun ils musicists ils pli enconuschents (Julian ‹Cannonball› Adderley, Miles Davis e.a.). Si’atgna band Weather Report è daventada ils onns 1970/80 ina da las pli impurtantas furmaziuns da jazz (fusion) insumma.

Er la musica populara tradiziunala sco er sias furmas pli novas giaudan en l’Austria ina gronda stima. Concerts e producziuns da televisiun sco il ‹Musikantenstadl› attiran mintgamai in grond public.

Teater e film

L’Austria ha ina scena da teater ordvart ritga e viva che vegn er promovida vastamain tras il maun public. La Wiener Staatsoper furma in dals teaters da musica ils pli enconuschents dal mund ed il Burgtheater vala sco ina da las tribunas las pli impurtantas da l’entir territori tudestg. Ma er il teater popular, il cabaret, l’art da tribuna pitschna e la cultura alternativa flureschan.

La litteratura da teater austriaca dals davos decennis tanscha da la legendara ‹Publikumsbeschimpfung› da Peter Handke sur ‹Der Himbeerpflücker› da Fritz Hochwälder, che tracta il temp naziunalsocialistic, fin al drama ‹Heldenplatz› da Thomas Bernhard che tematisescha ils tratgs catolic-reacziunars da l’Austria.

Enconuschentas acturas ed acturs da teater e film oriunds da l’Austria èn: Romy Schneider, Oskar Werner, Curd Jürgens, Maria Schell, O.W. Fischer, Maximilian Schell, Senta Berger e Klaus Maria Brandauer. En pli è da menziunar Arnold Schwarzenegger ch’ha fatg carriera en ils Stadis Unids tant sco actur sco er sco guvernatur da la California.

Litteratura

Tranter ils impurtants auturs dal 19avel e 20avel tschientaner tutgan: Franz Grillparzer, Ferdinand Raimund, Johann Nestroy, Bertha von Suttner (Premi Nobel da la pasch 1905), Marie von Ebner-Eschenbach, Hugo von Hofmannsthal, Rainer Maria Rilke, Georg Trakl, Franz Kafka, Karl Kraus, Ödön von Horvath, Joseph Roth, Stefan Zweig, Robert Musil, Gustav Meyrink, Franz Werfel, Ingeborg Bachmann, Fritz Hochwälder, Thomas Bernhard, Ernst Jandl, Wolfgang Bauer, Johannes Mario Simmel, Peter Handke ed Elfriede Jelinek (Premi Nobel da litteratura 2004).

Art figurativ

Ardera da Hundertwasser a Vienna

In dals puncts culminants ha la pictura cuntanschì en l’Austria enturn il 1900 cur che Vienna furmava il center dal jugendstil. En il decurs da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner è sa sviluppà il realissem fantastic sco furma tardiva dal surrealissem. A questa direcziun è er d’attribuir Friedensreich Hundertwasser cun ses maletgs plitost abstracts e decorativs. In ulteriur fenomen d’atgna tempra ha furmà l’acziunissem dals onns 1960, situà tranter pictura e teater.

Impurtants picturs u grafichers furman Ferdinand Georg Waldmüller, Gustav Klimt, Koloman Moser, Oskar Kokoschka, Egon Schiele, Alfred Kubin, Raoul Hausmann, Arnulf Rainer, Gottfried Helnwein e Franz West. Tranter ils impurtants sculpturs èn da menziunar Niclas Gerhaert van Leyden, Franz Xaver Messerschmidt, Fritz Wotruba, Alfred Hrdlicka e Bruno Gironcoli.

Scienza ed economia

En ils emprims decennis dal 20avel tschientaner ha enconuschì l’Austria ina fluriziun sin differents champs da la scienza. Da numnar èn ils fundaturs da la fisica dals quantums Wolfgang Pauli ed Erwin Schrödinger, il matematicher Kurt Gödel, il fundatur da la psicoanalisa Sigmund Freud, ils filosofs dal circul viennais e Ludwig Wittgenstein, il sociolog empiric Paul Felix Lazarsfeld, il bab da la psicologia d’animals Konrad Lorenz, il filosof Karl Popper u er il constructur d’automobils Ferdinand Porsche. La fisicra Lise Meitner ha sviluppà ensemen cun Otto Frisch l’emprima explicaziun teoretica da la fissiun nucleara. Ina part considerabla dals artists e scienziads numnads è emigrada dal temp dal naziunalsocialissem.

Cuschina

La cuschina austriaca enconuscha d’ina vart ina gronda varietad da tratgas regiunalas tradiziunalas. Da l’autra vart è la cuschina adina puspè vegnida influenzada, tras las colliaziuns culturalas e politicas, d’auters pajais sco l’Ungaria, la Boemia, l’Italia e la Frantscha.

Tipicas spezialitads èn Wiener Schnitzel, Backhendl, Brathendl, Gulasch e tratgas da peschs sco carpa e litgiva. Enconuschentas spaisas dultschas èn la turta da Sacher, il strudel cun maila ed il Kaiserschmarrn.

Tenor il model dals Kaffeehäuser da Vienna, endrizzads a partir dal 1683, èn sa derasads cafés en tut l’Austria. Quels tgiran la cultura da café e la cumbineschan oz per regla cun la purschida dal restaurant burgais.

Sport

Grazia a sia situaziun geografica tutga l’Austria tar l’elita mundiala en numerusas disciplinas da sport d’enviern. En spezial il ski alpin giauda en l’Austria ina gronda stima, quai che sa mussa adina puspè er en il grond dumber d’aspectaturs che persequiteschan las transmissiuns televisivas da las cursas.

In auter tratg caracteristic dal sport en l’Austria è la spessezza da las uniuns da sport. En tschertas vischnancas e citads è dapli che la mesadad da la populaziun activa en ina u l’autra uniun. Quai vala tant per sports enconuschents sco il ballape sco er per sports pli exotics sco american football u fistball.

Fin uss han gì lieu duas giadas gieus olimpics en l’Austria, numnadamain il 1964 ed il 1976 ils Gieus olimpics d’enviern ad Innsbruck. Il 2008 ha l’Austria realisà communablamain cun la Svizra il Campiunadi europeic da ballape. Il final ha gì lieu a Vienna.

Litteratura

• Österreichische Nationalbibliothek: Österreichische Bibliographie: Verzeichnis der österreichischen Neuerscheinungen. Vienna 1946–2002. Dapi il 2003 ediziun online.
• Ingeborg Auer e.a.: ÖKLIM – Digitaler Klimaatlas Österreichs. En: Christa Hammerl e.a. (ed.): Die Zentralanstalt für Meteorologie und Geodynamik 1851–2001. Leykam, Vienna 2001, ISBN 3-7011-7437-7.
• Richard e Maria Bamberger, Ernst Bruckmüller, Karl Gutkas (ed.): Österreich-Lexikon. Verlagsgemeinschaft Österreich-Lexikon, Vienna 2004, ISBN 3-85498-385-9. Cuntinuescha sco ediziun online.
• Ernst Bruckmüller: Sozialgeschichte Österreichs. Oldenbourg, Vienna 2000.
• Harald Fidler: Österreichs Medienwelt von A–Z. Das komplette Lexikon mit 1000 Stichwörtern von Abzockfernsehen bis Zeitungssterben. Falter, Vienna 2008, ISBN 978-3-85439-415-0.
• Friedrich Heer: Der Kampf um die österreichische Identität. Böhlau, Vienna 2001, ISBN 3-205-99333-0.
• Erwin Ringel: Die österreichische Seele: Zehn Reden über Medizin, Politik, Kunst und Religion. Ediziun revedida. Kremayr & Scheriau, Vienna 2005, ISBN 3-218-00761-5.
• Robert e Melita Sedlaczek: Das österreichische Deutsch. Ueberreuter 2004, ISBN 3-8000-7075-8.
• Helmut Seel, Josef Scheipl: Das österreichische Bildungswesen am Übergang ins 21. Jahrhundert. Leykam, Graz 2004, ISBN 3-7011-7388-5.

Istorgia

• Peter Berger: Kurze Geschichte Österreichs im 20. Jahrhundert. 2. ediziun revedida. Facultas Universitätsverlag, Vienna 2008, ISBN 978-3-7089-0354-5.
• Karl Vocelka: Geschichte Österreichs. Kultur – Gesellschaft – Politik. Heyne, Minca 2002, ISBN 3-453-21622-9.
• Herwig Wolfram (ed.): Österreichische Geschichte. 14 toms. Ueberreuter, Vienna 1994–2006.

Colliaziuns

 Commons: Austria  – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Infurmaziuns da la chancellaria federala davart l’Austria, sia regenza ed il parlament
• Austria en il Lexicon istoric retic