HÃTXA KENA

XARABU
Joaquim Paulo de Lima Kaxinawá
 HÃTXA KENA
XARABU

Joaquim Paulo de Lima Kaxinawá

Nepan Editora
Rio Branco - Acre
2020

Besti - 1
 E d i to ra do N ú c l e o d e E s tu dos da s Cu l tu ra s
A m az ô n i ca s e Pan - A ma zô n ic a s
www.nepaneditora.com.br | [email protected]

Diretor administrativo: Marcelo Alves Ishii

Conselho Editorial: Agenor Sarraf Pacheco (UFPA), Ana Pizarro
(Universidade de Santiago do Chile), Carlos André Alexandre de Melo
(Ufac), Elder Andrade de Paula – (Ufac), Francemilda Lopes do Nascimento
(Ufac), Francielle Maria Modesto Mendes (Ufac), Francisco Bento da Silva
(Ufac), Francisco de Moura Pinheiro (Ufac), Gerson Rodrigues de
Albuquerque (Ufac), Hélio Rodrigues da Rocha (Unir), Hideraldo Lima da
Costa (Ufam), João Carlos de Souza Ribeiro (Ufac), Jones Dari Goettert
(UFGD), Leopoldo Bernucci (Universidade da Califórnia), Livia Reis (UFF),
Luís Balkar Sá Peixoto Pinheiro (Ufam), Marcela Orellana (Universidade de
Santiago do Chile), Marcello Messina (UFPB/Ufac), Marcia Paraquett (UFBA),
Marcos Vinicius de Freitas Reis (Unifap), Maria Antonieta Antonacci (PUC-
SP), Maria Chavarria (Universidade Nacional Maior de São Marcos, Peru),
Maria Cristina Lobregat (Ifac), Maria Nazaré Cavalcante de Souza (Ufac),
Miguel Nenevé (Unir), Raquel Alves Ishii (Ufac), Sérgio Roberto Gomes
Souza (Ufac), Sidney da Silva Lobato (Unifap), Tânia Mara Rezende Machado
(Ufac).

Dados Internacionais de Catalogação na Publicação (CIP)

L732h Lima Kaxinawá, Joaquim Paulo de

Hãtxa Kena Xarabu / Joaquim Paulo de Lima Kaxinawá. – Rio
Branco: Nepan, 2020.

341 p.: il.

E-book no formato PDF.
ISBN: 978-65-89135-23-4

1. Linguística. 2. Linguística – Dialetos. 3. Índios da América do

Sul – Linguísticas – Dialetos. I. Título.

CDD: 469 20.ed.

Bibliotecária Maria do Sicorro de O. Cordeiro - CRB 11/667

Rabe - 2
 HÃTXA KENA
XARABU

Joaquim Paulo de Lima Kaxinawá

Tsamĩ - 3
 Hatutũ kena xarabu yuka itã kenekinã,
TXANA MAITĨ, MANÃ -
Joaquim Paulo de Lima Kaxinawá axiãki.

Hatũ hawẽ peshaka bemakia ramiwakinã,

NAXIXMA - Rojane akimaki.

Hatũ hawẽ peshaka numerãnua ramiwakinã,

YUBE – Adaizo Pedro Mariano Kaxinawa akimaki.

Bariã Pixke Rabe inũ, rabeti- 2020

Matsã– 5
 Povos, Povos indígenas e os Huni Kuĩ: o fazer
pesquisa linguística por meio de diálogos e de
rompimentos

Ailton Krenak, em obra na qual se reúnem palestras

produzidas pelo autor no Brasil e no exterior, afirma que
a situação das línguas indígenas no Brasil é difícil¹, tendo
em vista a invisibilidade à qual estão submetidas. Essa
invisibilidade leva à impressão, construída por ações
concretas de enfraquecimento discursivo da ideia de
heterogeneidade linguística, de que as práticas sociais no
Brasil estão envoltas em um monolinguismo natural e por
uma homogeneidade linguageira que impede a
sociedade de olhar, para além, do português². O ideal de
nação, contendo a máxima de que se precisa de uma
língua “para chamar de sua” contribuiu para a promoção
e o fortalecimento de políticas linguísticas reducionistas
que impediu o Brasil de construir um ambiente de
promoção de valoração das diferentes expressões
linguísticas existentes no país. Diferentemente do que
pensam “os menos atentos” à situação linguística do

1. Krenak comenta a importância de se reconhecer que as línguas indígenas

são “deletadas”, o que me leva a entender que o autor está compreendendo
o debate sobre as línguas indígenas no Brasil pelo viés (socio)linguístico, ou
seja, seu olhar, não somente, é direcionado para o que, tradicionalmente,
reconhece-se como “morte de línguas”, mas que o “estado” dessas línguas
representam o que seus falantes são/estão submetidos: processos sócio
históricos de invisibilização e minorização: “Para a Unesco, 2019 é o ano
internacional das línguas indígenas. Todos nós sabemos que a cada ano ou
a cada semestre uma dessas línguas maternas, um desses idiomas originais
de pequenos grupos que estão na periferia da humanidade, é deletada.
Sobram algumas, de preferência aquelas que interessam às corporações
para administrar a coisa toda, o desenvolvimento sustentável” (KRENAK,
2019, p. 12). Referência completa: KRENAK, Ailton. Ideias para adiar o fim do
mundo. São Paulo: Companhia das Letras, 2019.
2. O mercado brasileiro e internacional se beneficia da proposta idealizante
de que nos países, principalmente nos das Américas, das Áfricas e das Ásias,
Brasil, o país é constituindo por línguas e variedades,
variedades e línguas (vai depender da cartilha teórica
seguida), que fazem “cair por terra” qualquer hipótese ou
defesa de uma visão unilateral ou monocromática no que
se refere à situação linguística brasileira.
Compreender as línguas, ou melhor, as língua(gens)
indígenas, somente, como elementos que estão em
estando de obsolescência, a meu ver, também é
problemático e pode ser tão prejudicial, quanto à
popularização histórica do monolinguismo. Digo isso,
porque intrínseco à ideia de que as “línguas morrem”,
fruto de uma proposta de análise linguística em um
contexto de valoração da ciência positivista/evolucionista
per se, exclui-se o fato de que as língua(gens), como
elementos de interconexão socioculturais e históricas, se
misturam, se inter-relacionam, mostrando o não purismo
de suas constituições. A despeito de uma compreensão –
e da importância de se compreender – de que vários
contatos linguísticos se deram, a partir de uma relação
assimétrica de poder (e ainda se forma nessa relação),
forçados por práticas sangrentas, levando à produção da
intervenção bárbara de grupos sobre outros, resultando
em genocídios, o reconhecimento das relações humanas,

apenas um grupo seleto de cidadãos sabem produzir, “corretamente”, a

língua “do país”. Desse modo, é possível produzir compêndios
gramatiqueiros que se beneficiam dos discursos em torno da noção de que
“se escreve e se fala errado”. Esse tipo de material, atendendo ao mercado
ao qual se propôs a prestar contas e do qual se beneficia, haja a vista a
grande quantidade de dividendos que arrecadam a cada ano e do privilégio
social que obtém, principalmente nas escolas, mascaram e impedem
qualquer reflexão sobre os aspectos sócio históricos em torno da
configuração social em que parte da população brasileira, por exemplo, está
inserida, sendo excluída de ambientes de socialização em que variedades
linguísticas, socialmente prestigiadas, são produzidas; ou seja, as
língua(gens) refletem os diferentes de tipos de exclusão pelos quais passam
brasileiros desafortunados.

ekũ - 7
permeadas por conflitos, se torna fundamental³; no
Brasil, mostramos o resultado desses contatos em nossas
falas (e em nossas mãos, no caso de sujeitos surdos), em
nossos corpos e em nossas ações, em diferentes
variedades linguísticas as quais falamos, nas diferentes
traduções culturais que produzimos ou nas diversas
performances as quais desenvolvemos e nos
submetemos, o que levou, a partir da constatação de
variedades de português produzidas por povos
indígenas, ao que os linguistas estão chamando hoje de
“português étnico”, de “português huni kuĩ”, de
“português guarani” etc. Essas nomenclaturas
representam o destaque que os estudos linguísticos –
embora os linguistas já entendam isso há tempos – estão
dando à diversidade de falares e produções que fogem
a uma interpretação única e universal, na busca de um
sistema linguístico idealizado que atenda a elucubrações
teóricas que, em diversas situações, estão deslocadas das
necessidades dos falantes das línguas com as quais os
estudiosos têm contato. Os povos, chamados
colonialmente por indígenas, se (re)fazem em
construções linguageiras que fogem a qualquer
interpretação linguística homogeneizadora. Logrado o
reconhecimento, por uma prática linguística “ingênua”4,

3. A compreensão de que os sujeitos se relacionam, mas em situação de

conflitos, o que atenuam o reconhecimento das alteridades constituidora
das subjetividades é um dos pilares teóricos do que, atualmente, é
conhecido como interculturalidade (BANIWA, 2016, FLEURI, 2012, WALSH,
2010). As Referências completas são, respectivamente: BANIWA, Gersem.
Língua, Educação e Interculturalidade na perspectiva indígena. In:
ALBUQUERQUE, Gerson (Org.). Das margens: Rio Branco: Nepan, 2016;
FLEURI, Reinaldo Matias. Educação Intercultural: decolonizar o poder e o
saber, o ser e o viver, Visão Global, v. 15, n. 1-2, p. 7-22, jan./dez. 2012;
WALSH, Catherine. Estudios (Inter)culturales en clave (de)colonial, Tabula
Rasa, n. 12, jan./jun., pp. 209-227, 2010.
4. O que estou chamando de “prática linguística ingênua” é uma proposta
teórico-metodológica de pesquisa, resultante da ciência positivista,

Bune - 8
de que “as influências do português” sobre as línguas
indígenas levam à morte dessas línguas, a produção que
aqui apresento, o livro Hãtxa Kena Xarabu, de Joaquim
Paulo de Lima Kaxinawá, conhecido como Joaquim
Maná, é contrário a uma visão única das línguas faladas
pelos povos tradicionais no Brasil. O Hãtxa Kuĩ e suas
variedades, língua(s) falada(s) pelo povo Huni Kuĩ5, língua
falada por Joaquim e com a qual “trabalha”, desde à sua
formação quanto linguista6, se mostra representando a
experiência sócio-histórico-cultural pela qual o povo Huni
Kuĩ passa/passava/passou. Dessa forma, embora o livro
Hãtxa Kena Xarabu seja chamado, inclusive por Maná de
dicionário, eu o compreendo como mais que uma
compilação de palavras da língua, com seus verbetes,
mas a representação de um processo no qual o povo
Huni Kui está envolto: a luta pelo reconhecimento socio-
linguístico-cultural e, por extensão, a produção de
estratégias de educação em sua línguas em diálogo com
o português.

influenciada pelo viés evolucionista que sustentou a fundação da chamada

Linguística Moderna. Nesse tipo de proposta de investigação, a língua é tida
como um sistema abstrato, independente dos aspectos sociais nos quais
está inserida e é influenciada pelos mesmos processos de desenvolvimento
pelos quais passam os seres vivos, de acordo com uma perspectiva
essencialista-biologizante: nascem, crescem, se desenvolvem e morrem. Ao
contrário do que postula a escola evolucionista para a língua(gem),
compreendemos que as práticas sociais são atravessadas pela língua(gens)
e com elas se inter-relacionam, produzindo identidades múltiplas, variadas e
híbridas.
5. Para maiores informações sobre os Huni Kui) e a língua Hãtxa Kui), conferir
o texto SOUZA, Shelton Lima; KAXINAWA, Joaquim Paulo Lima.
(Re)existência Linguística. In: ALBUQUERQUE, Gerson; SARRAF, Agenor.
Wakürü – dicionário analítico, volume 4. Rio Branco: Nepan, 2019 e o texto
KAXINAWA, Joaquim Paulo Lima; SOUZA, Shelton Lima. Direitos
Linguísticos. In: ALBUQUERQUE, Gerson; SARRAF, Agenor. Wakürü –
dicionário analítico, volume 5. Rio Branco: Nepan, 2020; os dicionários
analíticos mencionados estão disponíveis no site:
www.nepaneditora.com.br.
6. Joaquim Paulo de Lima Kaxinawá é doutor em Linguística pela
Universidade de Brasília/UnB.
 Nesse ínterim, o leitor de Hãtxa Kena Xarabu logo se
decepcionará caso procure por um dicionário em uma
língua indígena, como tradicionalmente conhecemos nos
estudos linguísticos ou que são apresentados ao
mercado. Este livro é um dos resultados, dos estudos
desenvolvidos por Maná, diante e com o seu povo, para
a produção, em diálogo com a Universidade Federal do
Acre/Ufac, de um currículo escolar Huni Kuĩ, que atenda
às necessidades escolares do povo e que, para tanto, não
se confunda com um currículo que há anos vem sendo
praticado em escolas indígenas: a mera adequação de
currículos escolares – e por aí toda a produção escolar,
como materiais didáticos, formação de professores etc. –
que não dialogam com os modos de viver das
comunidades nas quais estão inseridos. Quer dizer, a
prática de produção de currículos escolares, quando se
refere a povos tradicionais, se verte em uma roupagem
que parece indígena, para se integrar a uma demanda
legislativa, mas que não atende, de fato, ao que ao povo
específico entende por educação/escola. Desse modo e
sobre essa questão, é que Maná, em diálogo com várias
comunidades Huni Kuĩ, vem refletindo sobre o projeto
Formação de professores Huni Kuĩ: uma experiência de
autoria7, no Programa de Pós-graduação em Letras:

7. Nas palavras de Joaquim Maná: “Este projeto consiste na investigação,

sistematização e organização de modos de produção e transmissão de
conhecimentos dos Huni Kuĩ, na forma como os professores têm traduzido
em suas escolas. O projeto resultará em um programa de ensino capaz de
dar suporte ao trabalho, no cotidiano escolar, dos professores envolvidos.
Verificamos que, até hoje, depois de muitos anos de uma Legislação Escolar
Indígena, cujos princípios são o “específico” e o “diferenciado”, a forma de
ensino para os povos indígenas ainda necessita de meios para orientar e
direcionar concretamente os trabalhos que são realizados nas escolas das
aldeias. Assim, proponho, com a participação das comunidades Huni Kuĩ, a
elaboração fundamentada de um Projeto Político Pedagógico para a
formação dos professores, visando uma significativa melhoria na qualidade
do ensino nas aldeias” (Projeto PNPD/CAPES).

Nati - 10
Linguagem e Identidade/PPGLI8 da Ufac e, por extensão,
no Laboratório de Interculturalidade/LABINTER9,
vinculado ao PPGLI – em que Maná é um dos
pesquisadores atuantes – com o auxílio financeiro de uma
bolsa PNPD/CAPES; o projeto consiste, exatamente, na
promoção de diálogos com professores Huni Kuĩ no
sentido de se refletir sobre a produção de um Projeto
Pedagógico escolar consoante às demandas desses
professores, agregando material didático, calendário
escolar, formação de professores, educação linguística e
de língua(gens) às produções socioculturais desse povo.
Os estudos de Maná, junto à sua comunidade, estão em
consonância com o que os outros povos indígenas vêm
desenvolvendo em seus espaços de interação social,
como nos fala Kayapó; Terena; Cancela (2020, p. 3)10;
para esses autores, ao longo do tempo, os povos
indígenas estão conseguindo produzir currículos
escolares que se conectam com suas realidades e
vivências, tendo em vista os diferentes sujeitos
constituintes de suas comunidades, que, como mostram
os autores, não estão desconectados do mundo, vivendo
em um paraíso idílico como querem os adeptos de uma

8. O PPGLI está, atualmente, sob coordenação do Prof. Gerson Albuquerque.

9. O LABINTER é um espaço criado, na Ufac e, mais precisamente, no PPGLI,
para promover o diálogo intercultural entre pesquisadores indígenas e não
indígenas, sob coordenação da Profa. Maria Inês de Almeida. De acordo com
a descrição disponível no site oficial do laboratório – que é o
labintercult.com.br – , o LABINTER “foi criado no Programa de Pós-graduação
em Letras: Linguagem e Identidade para apoiar as pesquisas dos mestres
indígenas, trazê-las para o diálogo com o mundo acadêmico e editar suas
textualidades”.
10. De acordo com Kayapó; Terena; Cancela (2020), chanceladas pela Carta
Magna brasileira, a Constituição Federal de 1988, as práticas
assimilacionistas e integracionistas da educação indígena vêm sendo
questionadas e problematizadas, a partir de ações de reflexão e
enfrentamento: “Ancorados nas garantias constitucionais da Carta Magna
promulgada em 1988, nas últimas décadas os povos indígenas vêm
construindo um modelo de currículo escolar que dialoga com suas
visão indígena romantizada, mas em diálogo com o
diferente, por meio de conflitos, entretanto conseguindo
de uma forma ou de outra, mostrar-se diante de
subjetividades consubstanciadas em interlúdios
linguísticos repletos de traços, roupagens, configurações,
meios que resgatam ancestralidades ao mesmo tempo
que incorporam o “novo”. As ancestralidades não saem
de cena, por quanto, elas se renovam e se reinventam
para atender e para lutar a favor ou contra às demandas
que se interpunham nos desenrolares sociais quaisquer
com os quais os indígenas, sejam eles quem forem,
tenham contato, inclusive com os meios acadêmicos,
pois, como discutem Kayapó; Terena; Cancela (2020),
insistir em uma prática escolar, de fato, indígena é,
também, dialogar, de maneira crítica e em pé de
igualdade, com um modelo eurocêntrico de fazer ciência
e, que, necessita, à maneira de que os povos indígenas
quiserem, estabelecer rompimentos de instituições e de
históricos enlaces colonizadores.
Insisto que a compreensão das língua(gens) e,
sobretudo, de suas culturas dentro de um escopo
paradigmático que se fundamenta na presença ou na
ausência dos tempos de outrora, pode nublar a força das
práticas culturais indígenas contemporâneas,
delimitando-as a estados de “resgate” sofreados por

cosmologias e com os saberes dos pajés, curandeiras, parteiras, benzedeiras

e anciões. É tempo de retomada dos fundamentos ancestrais que foram
subtraídos por séculos, durante o processo de colonialismo e de
colonialidade. A educação escolar indígena diferenciada propõe a ruptura
radical com o currículo eurocêntrico, e traz para a centralidade curricular os
elementos da educação indígena que foram expropriados do cotidiano
comunitário desses povos. A cada conquista fica mais evidente que a escola
colonizadora é absolutamente descontextualizada e imprópria para as
crianças e jovens indígenas” (KAYAPÓ; TERENA; CANCELA, 2020, p. 3).
Referência completa: KAYAPÓ, Edson; TERENA, Terena; CANCELA,
Francisco. Diga ao povo que avance: Avançaremos!!!, Abatirá, v. 1, n. 2, 2020.
ações que, em muitas situações, não se concretizam com
os quereres contemporâneos indígenas. Ainda segundo
Kayapó; Terena; Cancela (2020, p. 2 e 3), as práticas
escolares e curriculares integracionistas não foram
“assimiliadas sem questionamentos”, pois a reflexão em
torno delas sempre existiu, sendo “ressignificadas e
revitalizadas dos milenares saberes e fazeres desses
povos”, o que nos levar a refletir sobre as ações atuais
indígenas para o enfrentamento da escola integracionista
nas terras indígenas.
O livro Hãtxa Kena Xarabu é o resultado de uma ação
coletiva que envolve os professores Huni Kuĩ e a
comunidade acadêmica acreana. Para tanto, o livro está
organizado em forma de verbetes – na língua Hãtxa Kuĩ –,
como os dicionários tradicionalmente conhecidos,
conquanto, a sua estrutura segue uma proposta de
organização semântica que tem relação com a forma
como os Huni Kuĩ compreendem os seus espaços de
interação em conexão com os seres visíveis e invisíveis da
comunidade. Nesse sentido, considero que a obra de
Maná – a partir de vários anos de estudo sistematizado de
sua língua e das formas de interação de seu povo
intermediadas pelas língua(gens) – é um exemplo de
como os povos indígenas estão conseguindo debater,
como dizem Kayapó; Terena; Cancela, em pé de
igualdade com a ciência linguística, ainda fortemente
atrelada a um fazer pesquisa europeu, mostrando outras
possibilidades de se desenvolver propostas
lexicográficas. Como essa obra, e outras publicadas por
Maná – e por outros pesquisadores indígenas
evidentemente –, a Linguística, e por extensão os estudos
lexicográficos, principalmente no Brasil e em outros
países que, até então, importam teorias e propostas
metodológicas, tem a possibilidade de rever postulados

Itã tsamĩ - 13
teóricos e apresentar abordagens que atendam às
necessidades dos povos com os quais dialogam.
Assim, o livro Hãtxa Kena Xarabu é um dos frutos do
projeto escolar de Maná, junto ao seu povo, em diálogo
constante com os espaços acadêmicos, sobretudo, com a
Ufac, que com recursos Proap/PPGLI/CAPES possibilitou
auxílio financeiro para a publicação do livro, tendo em
vista a função de um programa de pós-graduação que, a
nosso ver, é promover pesquisa científica, debatendo e
apresentando os resultados das pesquisas com a
sociedade para a qual se volta.

Shelton Lima de Souza

(Ufac/PPGLI/LABINTER)
Itã metsã - 15
Na nukũ Hãtxa xarabu kenekinã, habia hanu sekẽ
betsa kapukekĩ ẽ abiranimaki, bariã 2001
‘graduação’ kiaki akinã. Haska habuã hãtxa
bestibu ea yuikinã, hatibũ ea axiãbuki: Tene –
Pedro Saloma inũ, Bismani – Erondina sales inũ,
Ixã - Antonio Nacimento. Hatũ yuxinã, na namã
tsamiaki uĩ kawẽ.

Hatũ hãtxa xarabu kenekinã:

Txana Maiti, Maná (Dr.
Joaquim Paulo de Lima
Kaxinawá)

Hatũ hãtxa xarabu ea

yuikinã: Txana Sapa,
Tene Pedro Salomão
ikimaki.
Hatũ hãtxa eskarabes
ea yuimaĩka yushã
Bismani – Erondina
Sales ikimaki.

Kupi:
Alfonço Mateus.

Itã kekũ - 17
 Yui tee ikaina

Enabũ, na kena xarabu eskarabes kene kinã,

habia uĩtã ana unuri betsa xarabu há ẽ akama ixiã
xinãtã, mã ashanai uĩra shãkawẽ. Nukũ hãtxawẽ
kenerã harabes makirã. Narã habia ẽ matu taewa
shuxinaki, hanushũ unuri retxi baĩ shãkawẽ. Habia
matu xinãma katsi besti ẽ taewa xinakirã.
Haska wakinã habianua, kena xarabu uĩtã, meni
kaini inũ, hatu meniwati xinãkĩ ẽ matu taewa shũxinaki
uĩra kawẽ. Haska wakinã, habia nukũ hãtxawẽ na
eskatiã, meni inũ, hatu yusĩti xinã birãki nũ yui
misbukẽ ẽ taewa xinakirã.
Haska xarabu xinãtã nũ keneabumarã, hawa nũ
hatu yusĩ tirumaki, una shubu merãshunã. Nawana
besti hatu yuimakĩ, bari hatu kapukema tãtãkinã,
nukuna ana hãtxai peama inũ, ana keyu xinãma ibirã
kani kiki. Haskaya na unuri habia kenewẽ nũ hatu yusĩ
katsis ikairã, habia nukũ beya xarabu unaki tsamĩtã
hatu abiranaki, nukũ hãtxawẽ hatu beru keneyawa
birãkinã.
Ma huni yusĩnã akũ itxa tãkani kiki, habuwã
nawana inũ, nukũ hãtxa inũ, nukũ beya xarabu hatu
yusĩti kiakirã. Haska biarã, hatiri yusĩnãnã, nukũ beya
inũ, nukũ hãtxarã, meni kaya bumaki, nawana besti
meni xinabuki.
Haskakẽ na unuri, habia rabe yumebu yusĩ
katsirã, meni katsis ikani kiki; hãtxa kaya meni inũ,
hãtxa kenea menirã. Haska meniamarã, haskatã huni
yusĩnã timaki.
 Haskayarã, na habia nukũ mae xarabu anu inũ,
shanẽ tibirã yubakatã xinã birãkawẽ, haskatã inũ,
haskawatã nukũ yumebu habia beya rabe inũ, hãtxa
rabe hatu tapĩma birana mekãinã. Haska xinãma
habia nawana besti hatu yusiãnã, nuku mebi txakabu
kiri nũ beya bãikanai. Hãtxawẽ besti ẽ huni kuĩki itã,
nawã hãtxawẽ iki tsauwarã, haska pemaki uĩra kaya
kawẽ.
Haska matu yuikinã, ma habiaskaibu uĩkĩ ẽ matu
kene shuni ikai, há xinãtã matũ bakebu mã hatu yusĩ
pewa bãishanunã. Haskakẽ na yui tese eskarabes ẽ
matu kene shuni ikai uĩtã, xinãtã ma haskara, mã raya
kirani mekãi, na unuri besti hatube yubakatã xinã
birãkawẽ. Rayarã tsuanamaki, habia matuki repiakirã.

Itã usũ - 19
Nene xarabu

Kene huyu Kene huiya

Fonética Escrita Fonética Escrita

b b a a

h (r) h ɨ/ə e

k k i i

m m u u

n n
Kene rẽka
p p
Fonética Escrita
ɾ r
an ã
t t
ɨn / ən ẽ
ʃ x
in ĩ
w w
un ũ
j y

ʂ sh

tʃ tx

ts ts
 Besti (1)
KENA XARABU
Yauxiku nawa: Yauxiku nawarã, huni yauxi txakama
ipauni kiaki. Hamesti yunu xarabu haya ipauni kiaki.
Naĩbu: Naĩburã nai matsa tanũ iwanã, hi xarabu nesha
kubainaya, niwewã bekĩ hi ma txapuai, sẽke baĩkĩ bẽkũ
nawa hemaĩti tĩ ani kiaki.
Huã karu yuxibu: Huã karu yuxiburã, karu pasna ramitã,
aĩbu bakewani kiaki.
Nete bekũ: Nete bekũnã, hene karabekekĩ, hatu atxikĩ
keyuaya há besti hi kamaki tsautã maikiri kani kiaki.
Basabu keneya: Basabu keneyarã, harukũ hamapai

Rabeti besti - 21
xarabu samaketi hatu meniwani kiaki.
yawa bushka tũturũ: Yawa bushka tũtũrũnã, huni rekuya
txakama ipauni kiaki.
Ĩka miyui: Ĩ ka miyuirã, habia Ĩkabe hiweabu, hatu
haskawa pauni yui misbuki.
Mẽku pata: Mẽku patarã, huni patapa txakama ipauni
kiaki; habiatũ nã piãnã xarabu beru keyuni kiaki.
Bẽkũ nawa: Bẽkũ nawarã, habiatũ Yube teshte xina,
ushe rami kaini kiaki.
Ti ika nawa: Ti ika nawarã, habia nawa betsabu ipaunibu
kiaki. Hatũ hãtxarã, habia ti ikawes ipaunibu kiaki.
Bixku txamini: Bixku txaminirã, habia huni txamini, haki
rakekĩ baxi bainibu, isa hana ruabũ betxishũ rauwẽ
txeshãbu peni kiaki.
Mana rumeya: Mana rumeyarã, habia rume besti aki hiwe
pauni kiaki.
Epaxĩ miyui: Epaxinã huni rauya ipauni kiaki. Hawaira
txakabu uĩmaburã, hatu raũ pauni kiaki.
Nawa paketawã: Nawa peketawãnã, aĩ rebuimakẽ
hanubi pui shaniwã betxitã aĩwãni kiaki.
Shumani: Shumanirã, huni peshe mixtĩ ni merã hiweabu
ipauni kiaki. Haska nuku nabũ betxitã, itxakawakĩ
maraxpeni kiaki.
Ruãkayã, kakã tashu miyui: Ruã kayã Kakã tashurã, hini
yupa betxi mashũ, yuinaka xarabu ashũ pauni kiaki.
Yupã txi miyui: Yupã txirã, huni yupa txakama, hawa aisma,
heu yuxibũ txi besenã, xina hanu rekuyatã yuinaka hatu ashũ
pima baini kiaki.
kana ibari: Kana ibarirã, raya kapa, rekuya txakama ipauni

Rabeti rabe -22

kiaki. Haska tunã, yuinaka xarabu hatu ashũ pima pauni
kiaki.
Shane maru: Shane marurã, bari kaya mitu tanũ ika
kaxiãnã, benuni kiaki. Há benu xinarã yuinaka ewapa
xarabu uĩ ketãni kiaki.
Shamayabi txana: Shama yabi txanarã, hatũ mimawa
xarabu hatu meniwa keyuni kiaki.
bari xini beru txaipa: bari xini beru txaiparã, habia
yushabũ mapu bika, txuta nibu kiaki.
Aya yuxibu: aya yuxiburã, habia hunĩ atsa takuxika, aya
yuxibu atxi birã aĩwani kiaki.
Sina mania: Sina maniarã hatu neshmãika, mãkãwẽ
bexpiwatã risĩ ainitã txutama paunibu kiaki, hawẽ rauki
rakekinã.
Shumani miyui: shumani miyuirã, habia shumaĩ hatũ
yuinaka, birumã biabu hatu biãmis, maraxpe nibu kiaki.
Shãwã bake bini: Shãwã bake bikinã, hi shãki merãnua
bini kiaki. Shãwã bake bikarã, shãwã bakema, huni kuĩ
bake ini kiaki.
isku bake bini: Isku bake bika, haki bune meste nibu
kiaki. Haskawa kinã aĩbu hawẽrua bikẽ, mebĩnũ iwanã aki
ipaunibu kiaki.
Ĩka inũ Huni kuĩ bunibu: Ĩka inũ Huni kuĩ hiweaburã,
nuku kunãtã mipi inũ, sinata paunibu kiaki.
Yawa baini: Yawa kuĩ rami bainirã, kuru pama sheatã
inibu kiaki. Aĩbu ranãnãki rakei inibu kiaki.
Sheta itxawai inibu: Sheta itxawa katsirã, nãta ushai
bupaunibu kiaki. Sheta itxawa tãnã xukishũ teu paunibuki.
Miris pia miyui: Miris piarã, rekuya txakama ipauni kiaki.
Haska kenã aĩ baibũ ea mitu shuwẽ ishũ txibã xinaburã,
hatu yuinaka ashũpauni kiaki.
Hiri xinu: Hiri xinurã xinuwãnẽ Huni kuĩ aĩbu aĩwã bãikĩ
iuni ipauni kiaki.
Napu yuxibu: Napurã huni aĩbu ipauni kiaki. Napunã
habiatũ yumẽki kenea hatu yusĩ taewani kiaki.
Inawã shanu: Inawã shanurã, inu xarabũ shanu ipauni
kiaki. Yushabu pĩtsi txakama, hawẽ bababu pipauni kiaki.
Kapa yuxibu: Kapa yuxibunã, nuku nabũ yunu xarabu
keyu nibu, ana hatu ramiwa shuni kiaki.
Mapu yuxibu: Mapu yuxiburã, kẽtiwa xinabu, hunĩ aĩbu
kenã ẽ mia bikanai abaina, ramikãi haki inani kiaki.
Shãka huni: Shãka hunirã, habia atã mae betsã kakĩ, keyu
tseke bãi paunibu kiaki.
Tsatsa kapetãwãwe pukenibu: Tsatsa kape tawãwẽ
pukeirã, habia manẽ rabanã bui inibu kiaki.
Shuya yuxibu miyui: Shuyanã habiatũ bake kãi haskati
hatu yusĩni kiaki. Haska meni riabumarã Ĩkã hatu puteshu
pipauni kiaki.
Yame binibu miyui: Yame bikinã mexu nimakẽ binibu
kiaki. Na eskatiã yame nũ uĩmisrã, anuna binibu kiaki.
Tua yuxibu miyui: Tua yuxiburã, habiatũ nuku Huni kuĩ
ramiwani kiaki.
Ĩkã txashu: Ĩkã txashurã, huni tsitsubi pixta ipauni kiaki.
Haska bia rekuya ipauni kiaki.
Kana yuxibu miyui: Kana yuxiburã, aĩbu tuya naxika
napeshni kiaki. Haskaya hawẽ bake shakapã yumewani
kiaki.
Shawe bake shubuani: Shawe bake shubuakinã, há
shawe bake betxitã, hawẽ ibu huai bikatsi anibu kiaki.
Awa miyui: Awarã huni shuarãwã pike txakama ini kiaki.
Habiatũ yunu xarabu betxini kiaki.
Awarã runu txutani: Awarã runu txutakinã, nane tupishũ
iãnẽ puku,puku aka, há runuwã aĩbu ramitã tashni kirana
ani kiaki.
Kukix miyui: Kukix nawaburã, mexu merã besti nimisbu
ipauni kiaki. Mexu kainaya tashnitã; miyukĩ, na rayai
ipaunibu kiaki.
Kupĩ naĩ yuxibu txutani miyui: kupĩ naĩ yuxibu betxi
nishũ txuta pauni kiaki.
Peste kaini miyui: peste ramirã Ixã ini kiaki. Haska katxirã
baka sheamaika, hene matakĩ atxishũ ramiwa nibu kiaki.
Hẽ ika txashu miyui: hẽ ika txashurã, habia hawenabu
yuinaka anũ ika, ushai bukĩ habia besti huni baxi bainibu
kiaki.
Raxiru miyui: raxirurã eska pauni kiaki. Aĩbu inã niburã,
txutama ipauni kiaki. Haskayarã, betsabũ besti bakewa
shũpauni kiaki.
Isa tawaka miyui: isa tawakarã, habia inu kena ini kiaki.
Haskarã, aĩbu beneuma iuni kiaki.
Senu mitsa ruabu miyui: senu mitsa ruaburã, habiatũ
bake kaĩ yãibũ hatu puteshũ pipaunibu kiaki.
Pupu tikiri miyui: pupu tikirirã, haska pauni kiaki. Aĩbu
xarabu teke tibi pashka pauni kiaki.
Shunuwã yuxibu miyui: shunuwã yuxiburã, beke
ewapamaya hanãmã tapaima timaki.
Hasĩ inũ buĩ miyui: hasĩ inũ buĩnã, haska nibu kiaki.
Hasinã, ruwe pepa hayakẽ, há buĩmã mebĩ baini kiaki.

Rabeti metsã -25

Kuru kari miyui: kuru karirã, huni paranã txai ipauni kiaki.
Puibu parãkinã, awa kate shau hatu bushũ pauni kiaki.
Pena bixi miyui: pena bixirã, haska pauni kiaki. Hanubi
aĩbake beyawa nishũ mekĩ, rais berumawani kiaki.
Mẽku pata miyui: mẽku patarã, huni yuiya nĩkaisma
ipauni kiaki. Habiatũ hamapai piãnã xarabu beru keyuni
kiaki.
Shẽtsĩ ika miyui: shẽtsĩ ikarã, yuinaka akatsi ushai kairã;
nãta kama, bai tsisumẽ ushawatã apauni kiaki, yuinaka
retekinã.
Yame binibu miyui: yame binikinã, eskawa nibu kiaki.
Mexu nimakẽ, yuinakã yame xarabu binibu kiaki.
Panu miyui: panurã eskani kiaki. Huni betsa piaya kashũ,
panu paya birã betsa parani kiaki.
Txashu senu miyui: txashu senurã, eskani kiaki. Piawai
tsaukẽ, anu kixi pimama inibu kiaki.
Kukix yuxibu miyui: kukix yuxiburã, eska ipauni kiaki.
Kukix yuxibũ aĩbu bimarã, rayairã mexumerã besti ipauni
kiaki.
Ruã kãyã bane inũ, kakã tashu bane miyui: na miyuirã,
bane rabe inibu yui kiki.
Tsai puimani miyui: tsai puima kinã, eskawani kiaki.
Habia bene ushai kaima, ma nukui huki, hatu benimawa
tuxiaya ini kiaki.
Yupã txitxi miyui: yupã txitxirã, huni yupa txakama ipauni
kiaki. Haska kenã, hawenaburã haki kashe paunibu kiaki.
Shãwã rua bakebu miyui: shãwã rua bakeburã,habia
huni kuĩ aĩwani, shunuwãki hiwema pauni kiaki.
Shãwã hina mexu inũ, tete mana miyui: há huni raberã,
rekuya rabe ipaunibu kiaki.
Sanĩ waka bane miyui: sanĩ waka banerã, eska ipauni
kiaki. Betsa betã Mukani aĩwã ipauni kiaki.
Kape txani txakama ipauni miyui: kaperã, txani
txakama, hawẽ hana meshte nibu kiaki.
Tsai inũ, kashte inũ, yawa kunu miyui: tsairã, hawẽ txaita
kunũ, bixa buruki mepĩtã, txutani kiaki.
Txitxi yupa miyui: txitxi yuparã, huni yupa txakama, metu
besti piaya, haki kashe paunibu kiaki.
Xinũ txutai uĩtã, haska riwa nibu miyui: piaya kashũ
xinũ txutai uĩtãnã, hanu txuta namea meni nibu kiaki.
Yapawã ramimis miyui: yapawã ramirã, yawa ramimis
kiaki. Haska kainã, pani heshe inũ, ni bimi xarabu pimis
kiaki.
Ru shau miyui: ru shaurã, habia hatu yuitawẽ ishũ,
yunuabu kashũ, hatu yuiyama ikaya, natiã manabai
maebetsã bunibu kiaki.
Shete paranã miyui: shete paranãnã, yuinaka xarabu
hatu parãshũ pi pauni kiaki.
Shete inũ yaix miyui: shete inũ yaixrã, eska nibu kiaki.
Yaix nuya katsis ikaya, shetẽ parãtã rebuani kiaki.
Huni kuĩbu bai taei haska nibu miyui: huni kuĩ bai taeirã
eskanibu kiaki. Habia huni Ixã rukũ bai mashũ, hatũ hatu
pawani kiaki.
Yube inu inũ, yube shanu miyui: yube inu inũ, yube
shanunã, habia awarã runuwã yuxibu txutai uĩtã. Hatũri
ariani kiaki.
Katxa nawa: katxa nawarã, habia bese betsa imisbuki. Há
beserã, habia sheki patxi tiã imisbuki.

Rabeti kekũ – 27
Nixpu pima: nixpu pimarã, habia bese betsaki. Há ikirã,
yumebu nixpu nakamatiki.
Txirĩ: txirĩnã, habia bese betsaki. Há ikirã, habia nixpu hatu
pimatã; retxi misbuki.
Bene yawa katsi haska paunibu: bene yawa katsirã, eska
paunibu kiaki. Aĩbu txipax xarabu hatũ shebi hana tseka
paunibu kiaki.
Timati xarabu: timati xaraburã, habia shapu turu atã,
mimã xarabu amisbuki.
Mana txakabu: nama txakaburã, habia namai peama
ikabu, yuteka misbu yui imisbuki.
Isĩ habiaska haya: isĩ habiaskarã, habia isĩ xarabu bitã, há
tenei mawa misbuki.
Rebuaya maiwakĩ: rebuaya maiwakinã, habia hawẽ
mabu keyuya amisbuki.
Rauwãbu rebua: rauwãbu rebuirã, habia rau txakabuwẽ
hatu akabu ipaunibuki.
Beneuma kasmai, aĩyuma: beneuma kasmai aĩyumarã,
nanewẽ yura keyu mexu paunibuki.
Aĩbu bene rebu xĩkẽ samakei: aĩbu bene rebu xĩkẽ
samakeirã, nane bishũtanabu, rapushekei keyu misbuki.
Rauya rebuakĩ: rauya rebuakinã, habai hatu raũ xina
menitã, hawenabu haki sinatakĩ amisbuki.
Yuxĩ inũ rauya: yuxĩ inũ rauyarã, hati rebuaburã, hatiri
menukĩ, hatiri maiwa misbuki. Haska mawa xinaburã, hatũ
yuxinã habia mai merã baxiku misbuki.
Mukaya miyui: mukaya miyuirã, habia yuxiã yui imisbuki.
Haskarã, yuxĩ atxia muka, inãni yui imisbuki.
Rete name nibu: rete nameirã, eskai inibu kiaki. Huni
rabe hanubi sinatai, berukutã inibu kiaki.
Yumetsu kuxakĩ: yumetsu kuxakinã, habias yumetsu
miskẽ anibu kiaki.
Shumawakĩ haskawati: shumawakinã, habia ni pei
xarabu itxawatã apaunibu kiaki.
Yushabu yaix ramini: yushabu yaix ramirã, eskani kiaki.
Habia ma yushabui haskawashũ ana hamapai kuxi pitima,
sheki besti pimis, sheki haki yauxiabu ini kiaki.
Aĩbu beneuma shae ramini: aĩbu beneuma shae ramirã,
habia beneuma hawa pitima ini kiaki.
Txãtu shaweni: txãtu shawenirã, habia huni txãtu nikẽ,
haki sinatakĩ hawa pima buma ini kiaki.
Txũtxumã bake ixta ramiwani: txũtxumã bekeixta
ramiwakinã, hamesti hemãiti beyusai iuni kiaki.
Ixtxĩkã yuxibu miyui: ixtxĩkã yuxiburã, habia ixtxĩkã rami
kirã, mabesh inãbu, kẽtxa hirabi shea keyuni kiaki.
Huni kuĩ mãnã heũ yuxiã wani: huni kuĩ nãmã heũ yuxiã
wakinã, habia hawa reteisma, kashũ payai ani kiaki.
Txashũ baiwa hatu yusĩni: txashũ baiwa hatu yusĩkinã,
hanu baiwa meni buma hatu ani kiaki.
Rei inũ kũsh ika: rei inũ kush ikarã, há rei besti rayaya, há
kũsh ika txikixi, beruki metash usũni kiaki.
Binã shete parãni: binã shete parãkinã, habia binã nami
tũkuabãi, apauni kiaki,
Inu keneya ixtxua menini: inu keneya ixtxua menirã,
eskani kiaki. Utsã ani kiaki, inu keneya ixtxua meniwakinã.
Awa inũ shawe inũ, inu: awa inũ shawe inũ, inurã eska
nibu kiaki. Habia awarã shawe keshaki txuta, há shawẽ
hawẽ hina keyua, awa rebuni kiaki.

Rabeti usũ - 29
Shuya kaxi ramini: shuya kaxi ramirã, habia shuya ewanai
imis kiaki.
Kunu hukũinã eskani kiaki: kunu hukũinã eska miski.
Tara txapu raka, hanua kunupa ika ixi, ixi tã kunu ramimis
kiaki.
Shae ana ramini: shae ana ramirã, habia shau mania
betxitã, beshũ rauwẽ txeshãbu, ana shae ramini kiaki.
Rei inũ mashe: rei inũ masherã, rei yuxibũ huni kuĩ, rauwẽ
txeshãshũ iã pukema baini kiaki.
Tsunã kẽti: tsunã kẽtirã, habai nuku nabu kẽtiwa meni
bumakẽ, tsunã hatu meniwani kiaki.
Inu maustamea tsekani: inu mastamea tsekakinã,
eskawani kiaki. Txashu bishũ shau kepeshi, maustameni
tsekani kiaki
Rãtã ika: rãtã ikarã, birũ metsapaya ipauni kiaki. Haska
tunã, nuku nabu bini kiaki.
Huni kape ramini: huni kape ramirã, habia atsa tashu
bika, binã pia, iãnẽ pukua haribi ramini kiaki.
Huni kuĩ kuni ramin: huni kuĩ kuni ramirã, habia huni
naxisma, henẽ pukua ramini kiaki.
Kena kuĩ akurua: kena kuĩ akuruarã, aĩ rasia ipauni kiaki.
Haskarã, aĩ tibi yunu bawama pauni kiaki.
Aĩbu iaya:iayarã, haska pauni kiaki.Bene piaya kakẽ,
maraxpeketã ia siri pauni kiaki.
Huni kuĩ runuwãnẽ sheani: huni kuĩ runuanẽ sheakinã,
eskawani kiaki.
Runuwãnẽ shea rebuama, há runuwã huĩti nasa rebuni
kiaki.
Hunĩ yuxĩ uĩni: hunĩ yuxĩ uĩkinã, habai hawẽ ati rebuima,
uĩni kiaki. Paskũ hukĩ tamã kubiranai uĩni kiaki.
Ĩkã miyui: ĩkã iyuirã, eska ipauni kiaki. Bushku rũti inuwe
ishũ hatu yuba pauni kiaki.
Shetẽ bari bini: shetẽ bari bikinã, eskawani kiaki. Barirã
ĩkana bini kiaki, shetẽ hune bikinã.
Hene karabekeni: hene karabekeirã, eskani kiaki.
Haskairã, habia ui beruku xina, yane heneama, bai matakĩ
hatu atxi keyuni kiaki.
Rume kuru miyui: rume kururã, huni rekuya txakama
ipauni kiaki. Haska piaya kashunã, yuinaka xarabu hehe,
hene apauni kiaki.
Mai nawa miyui: mai nawa miyuirã, habia nawa betsabu
mai merã hiweabu ipauni kiaki.
Nai ter nawa: nai tare nawarã, habia huni txãpa xarabu
hiweabu, nai rerai ipaunibu kiaki.
Yushabu pĩtsi: yushabu pĩtsirã, habia hawa nami piama,
rayakĩ ixã kuxa biranabu, há pinũ ika kashani kiaki.
Bai kuati miyui: bai wai mashũ kua katsirã, samake
misbuki. Samake xĩshũ kuaburã, hawa rakaismaki.
Naĩbu samũ ruabu, naĩbu samũ bitash pixta: naĩbu
samũ bitashrã, piska shashuya ipaunibu kiaki.
Kuxu ika ramini: kuxu ika ramirã, habia yushbũ rais raũtã,
ini kiaki.
Tetepã banĩ inãni: tetepã banĩ inãnirã, mitui kashũ,
yuinaka xarabu ramiwa pauni kiaki.
Shawã hina mexu: shawã hini mexurã, huni metsapa bia,
yura txakabu txai ipauni kiaki.
Hepe heshe kanabu: hepe heshe kanaburã, huni rekuya
ipauni kiaki. Haska piaya kairã, aĩ bakẽ yunua kapauni kiaki.

Tsamĩti besti - 31
Ixã yumetsu: ixã yumetsurã, habia usha tãkĩ nami beabu,
yumetsushũ aĩ pima pauni kiaki.
Kuma txianã: kuma txianãnã, huni rayakapa inũ, rekuya
biakẽ aĩnĩ ranã pauni kiaki.
Runu nawa: runu nawarã, hanu piaya karã, runu xarabu
atã, yuinaka xarabu ramiwatã bepauni kiaki.
Kaka taibu: kaka taiburã, huni txuxa txai ipauni kiaki. Huti
itãnã, habia hamebi hawẽtsais huti iki nipauni kiaki.
Miris pia: miris piarã, raisbe ushai karã, haskani kiaki. Rais
txikix txakama iuxinarã, ũpash manukĩ yunuarã, kemu itxa,
itxawatã awe, ani kiaki.
Ti iaka nawa: ti ika nawarã, eskanibu kiaki. Bari kaya kuma
ushãtanũ ika kashũ, nawa betsabu hi shãkĩ merã hiweabu
hatu betxinibu kiaki.
Yushabu yumetsu: yushabu yumetsurã, habia yuinaka
atanabu inũ, mabesh wabu hune bitã apauni kiaki.
Tetepã banĩ inãni: tetepã banĩ inãkinã, habia huni hawa
reteisma ani kiak.
Haska inãimarã, hanu yuinaka reteshũ hatu pima pauni
kiaki.
Aĩ pixkĩkĩ reteni: aĩ pixkĩkĩ retekinã, habia aĩbu
shumushwẽ patu kumei tsauw
 Rabe (2)
INA RANIA XARABU INŨ PEIYA
Basi awa: basi awawa kinã, habia basi besti pimiskẽ
amisbuki. Mashũ haxi benebuki.
Hene awa: hene awarã akinã, habia manãnã ibai, kayã
kasmai iayẽ pukua nunu misbukẽ amisbuki. Mashũ yuxtu
benebu manitximea buki.
Txashuwã: txashuwãnã akinã habia txashu keska bia, rani
txuka txaibukẽ aki imisbuki. Hawẽ pitirã habia basi inũ,
mibã xarabu pei pimiski, mipi txaka txakamaki.
Ina yawa: ina yawarã habia hunu yawa keska bia, hinaya
benebuki.

Tsamĩti tsamĩ - 33
Nunũ: nununã habia henẽ nunushũ pimiskẽ amisbuki.
Hawẽ pitirã habia sheki inũ, ni pei xarabu pimisbuki.
Takara: takararã habia hiwe kuma aki imisbuki, hawẽ
pitirã sheki inũ, nisa pei pimisbuki. Takararã habiatũ pena
una miski.
Inu ina: hiwe inurã habia hatũ shuya binũ amisbuki
inawakinã.
Hawẽ rani sheaburã, huĩti shã imisbu kiaki.
Kamã: kamã inawakinã, habia hawẽ yuinaka xarabu amati
amisbuki. Kamã rekuya inawarã pĩtsi tirubumaki.
Serewã: serewãnã, habia ina betsaki. Mexupa inũ,
hushupa hayaki, retxaya shenirã. Hanu sinatairã ratxubush
shenia, hina peta sheni kawã miski.
 Tsamĩ (3)
NI MERÃ NUA YUINAKA EWAPA RANIA
XARABU
Baka awa: ni awarã mexupa txiburush txãkã sheni,
maxinu txara, rẽpãyã sheniki. Hawẽ pitirã nisa pei inũ, bimi
xarabu bestiki.
Mane awa: ni awarã mexupa txiburush txãkã sheni,
maxinu txara, rẽpãyã sheniki. Hawẽ pitirã nisa pei inũ, bimi
xarabu bestiki. Mane awarã akinã, hatiuma ruakabikẽ aki
imisbuki.
Bari awa: bari awerã mawaira ewapama, nũkupa

Tsamĩti metsã - 35
ruakabiki, habia bariã nia tsaka misbuki.
Ĩkã txashu: txashurã rani taxipa txaiki, sheta keyu
hayamaki, shebepã besti hayaki. Ĩkã txashurãakinã, yura
ewapa txaikẽ amisbuki.
Yame txashu: yame txashurã akinã, hatiuma ruakabi, rani
bemex txai ruakabi aki imisbuki. Haska inũ mexu mera
nimiskẽ aki imisbuki.
Kuru txashu: kuru txashurã ewapama pixtaki, rani kuru
pixtaki. Haska uĩmis aki imisbuki.
Hunu yawa: hunu yawarã rani sese mixtĩ inũ, texiã mixtĩki.
Shukua mapu misbuki, pani heshe pira unu tsã tsãki
imisbuki.
Pãka yawa: pãka yawarã, yawakuĩ akũ mapua yane bua
buma aki imisbuki. Hatũ yurarã habia hunu yawa keska
bia, ewapabuki. Hanu mapuaburã bibiski iki mapu
misbuki.
Tama yawa: tama yawarã akinã, habia yawa kuĩ betsa yura
txuri mixtĩ aki imisbuki. Hatũ yurarã habia hunu yawa
keska bia, ewapabuki. Hanu mapuaburã bibiski iki mapu
misbuki.
Kuxi yawa: kuxi yawarã, habia yawa kuĩ betsa kuxipa
txakama yui imisbuki. Beai berua burã, hatu beama baĩ
miskẽ aki imisbuki.Hatũ yurarã habia hunu yawa keska bia,
ewapabuki. Hanu mapuaburã bibiski iki mapu misbuki.
Awa shae: awa shaerã, ewapa rani txuka sheniki. Hina
txuka sheni bushka mesi txaiki. Hawẽ pitirã hanĩ inũ, mai
tsipu pimiski.
Shae: shae yura nũkupa, rani siũ siũpa txuka sheniki.
Bushka mesi txairã, hawẽ pitirã: hanĩ inũ, mai tsipu pimiski.
Mashe amẽ: mashe amẽ rani taxi sheni aki imisbuki.
Hawẽ pitirã basi inũ, sheki bana betxitã inũ, tawa bana
betxitãnã keyu misbuki.
Mapu amẽ: mapu amẽnã akinã, yura kuru shenikẽ aki
imisbuki. Hawẽ pitirã basi inũ, sheki bana betxitã inũ, tawa
bana betxitãnã keyu misbuki.
Bi: birã habia shae keska bia yura ewapama inũ, há rani
txuka maki, hina mesi txaiki. Hawẽ pitirã hanĩ inũ, mai tsipu
inũ, nakash pimiski.
Inu bi: inu birã yura xiwaya txai inũ, pexiwaya txaikẽ aki
imisbuki. Hawẽ pitirã hanĩ inũ, mai tsipu pimiski.
Naĩ yuxĩ shetaya: naĩ yuxĩ sheya akinã, rani txuka sheni,
xiwaya betu tuya shekikẽ amisbuki. Naĩnã mawa nia
beshnema sheniki. Pikinã nisapei inũ, bimi besti amiski.
Bume naĩ: bume naĩnã ewapama pixtaki. Naĩnã mawa nia
beshnema sheniki, pikinã nisapei inũ, bimi besti amiski.
Mari: marirã biski bikerã txasha txaiki, txitũku rani siũ
siũpa sheta piash txaiki. Hawẽ pitirã shebũ inũ, habia ni
bini xarabu pimiski.

Tsmĩti kekũ - 37
 Ketash (4)
YUINAKA EWAPAMA RANIA KENA
XARABU
Tsanas: tsanasrã habia mari keska bia, yura
ewapamaki.Hawẽ pitirã shebũ inũ, habia ni bini xarabu
pimiski.
Mashu: mashurã kuwe pisi txakamaki. Hawẽ yurarã
eskaki: remesĩ pabĩki txaipa, hina yẽkẽ txaiki. Hawẽ pitirã
nami amiski, takara kene mera irutãnã, takara batxi inũ,
hawẽ bake pikĩ, na habia ibu atxia bis, bis ikaya kuxa
bisbuki.
Ixã: ixãnã habia mashu keska bia, yura ewapamaki.
Remesĩ pabĩki txaipa, hina yẽkẽ txaiki. Hawẽ pitirã, nami
amiski, takara kene mera irutãnã, takara batxi inũ, hawẽ
bake pikĩ, na habia ibu atxia bis, bis ikaya kuxa bisbuki.
Ixã pakeyu: ixã pakeyurã, habia ixã yura peshe pixtakẽ
amisbuki. Remesĩ pabĩki txaipa, hina yẽkẽ txaiki. Hawẽ
pitirã nami amiski. Takara kene mera irutãnã, takara batxi
inũ, hawẽ bake pikĩ, na habia ibu atxia bis, bis ikaya kuxa
bisbuki.
Utsa: utsarã,pabĩki txaipa restu sheniki. Hawẽ pitirã basi
inũ, nisa pei besti amiski pikinã.
Paka tara: paka tararã rani kurupaki, habia paka shuku
ikaiyanu hiwe miski. Hawẽ pitirã habia paka mashu
ibiranai pimiski.
Ubĩ: ubĩnã rani kurupa restu sheni hina yẽkẽ sheni kirã.
Hawẽpitirã habia basi inũ, piti teshe sa akabu pi hiwe
miski.
Maka: makarã habia masputũ hiweshũ piti teshe sa akabu
pi hiwea kiki.
Hawẽ yurarã rani bemex remesĩ, hina yẽkẽ pixtakirã.
Shuya: shuyarã habia maka yura keska bia, ewapama
pixtaki. Habia rasibis pi hiwe miski; sheki pikĩ, tama
pimiski. Hiwetã iruimashunã.
Maitũku shuya: maitũku shuyarã, habia shuya peshe
pixta aki imisbuki. Habia rasibis pi hiwe miski; sheki pikĩ,
tama pimiski. Hiwetã iruimashunã.
Nishu: nishurã hawẽ yurarã, habia bi yura keska pixtaki. Hi
mebiki ni pei shukuanu beti ipixta tsaumiski.

Tsamĩti usũ – 39
 Metsã (5)
YUINAKA EWAPAMA HINAYA XARABU
Ewa ika isu: ewa ika isurã, nukũ miyui besti anu yui
misbuki. Habia atanũ iwanã txibãburã, hatu benua rebu
pauni kiaki.
Isu: isurã akinã; rani mexupa inũ, pabu txaipa txaibuki. Isu
shenirã habia yukã hua tiã imisbuki.
Isu kuru: isu kururã, rani kuru sheni inũ, pustu benebuki.
Isu kuru shenirã habia yukã hua tiã imisbuki.
Ru: rurã rani taxi benebu inũ, benerã tetũ benebuki. Penai
shaba kiranaya, pena unãi rũku isheni miski.
Rukawã: rukawãnã rani txuka benebuki. Hawẽ rani yabi
uĩyãnã, natiu sheni rabanẽ mĩ itiruki.
Xinu kuĩ: xinu kuĩnã, rani mexu ruakabi xarabuki. Mia
betxitã kairã: txitũ, txitukũ itxai kaĩmiski.
Abu xinu: abu xinurã, rani huxĩ txaibuki. Betũku bemarash
txaibuki. Nukũ miyui yanurã, nuku nabu pitã rami bainibu
imisbu kiaki.
Paka ruka: paka rukarã, rani betaxi xarabuki, habia paka
shukuanu mapu misbukẽ amisbuki paka rukawa kinã.
Niru: nirurã rani kurupa xarabuki, mexu merã besti mapu
misbuki. Ushairã tupãwẽ imisbuki.
Basa: basarã, rani paxĩ mixtĩki. Mapuirã akũ imisbuki; hatũ
keurã: bĩs! bĩs iki mapu misbuki.
Xipi hushupa: xipi hushuparã, akinã habia hatũ rani
hushupa xarabukẽ aki imisbuki.
Xipi txixiã: xipi txixiãnã, hawẽ ranirã siũ siũpa xarabukẽ
aki imisbuki. Keshni hushu xarabu, haya buki.
Isu xipi: isu xipirã, hawẽ ranirã mexu mixtĩkẽ aki imisbuki.
Habia isu rani keskaki.
Huxĩ kapa: huxĩ kaparã hawẽ ranirã taxipaki, hina tupã
pixtarã. Hawẽ pitirã shebũ rapu inũ, hawẽ heshe sheru
kubãikĩ hawẽ beru pimiski.
Kuru kapa: kuru kaparã, hawẽ ranirã kuru pixtaki. Hawẽ
pitirã shebũ rapu inũ, hawẽ heshe sheru kubãikĩ hawẽ
beru pimiski.

Ketashti besti - 41
 Sĩti (6)
YUINAKA KINI MERÃ HIWEMIS XARABU
Panu: panurã shaka kuxi txakama, mẽtsis ewapabuki,
hiweirã mai kini merã imiski.
Kana yaix: kana yaixrã, shaka kuxi, sekẽyã sheniki,kini
merã imiski hiweirã. Hawẽ kinirã tepaketi rabeyaki.
Beã rebu: beã rebu yaixrã, shaka kuxi, sekẽyã sheniki. Kini
merã imiski hiweirã. Hawẽ kinirã pashku rebu anu amiski.
Baka yaix: baka yaixrã akinã, habia beã rebu yaix kena
betsaki, shaka kuxi, sekẽyã sheniki, kini merã imiski
hiweirã. Hawẽ kinirã pashku rebu anu amiski.
Nusta yaix: nusta yaixrã shaka kuxi, sekẽyã pixtaki, kini
merã imiski, hawẽ kinirã, mawaira maikiri besuamaki.
Tetxukiri yaix: tetxu kiriyaixrã, sekẽyã pixtaki, kini merã
imiski, hawẽ kinirã maikiri besua, hanubis shekia kakeaki.
Maspu yaix: maspu yaixrã akinã; habia maspuatã hiwe
miskẽ amisbuki.
Pãku: pãkurã habia yaix betxaki, haska bia hawẽ hinarã
shakayama bitxi sheniki. Pãkurã mai basã meri txakamaki.
Anu: anurã yura xiwaya sheniki Hawẽ ranirã betaxi
sheniki. Anu hiweirã, kini mera, beba rasiwatã imiski.
Piti kamã: piti kamãnã akinã, hewẽ yurarã habia anuna
keskaki. Haska bia hinaya sheniki. Hiweirã kini merã imiski,
bestitxai ikama akũ hiwe misbuki.

Ketashti tsamĩ - 43
 Kekũ (7)
YUINAKA SHAKAYA XARABU
Shawewã: shawewãnã, shaka kuxi, teshu txaipa sheniki.
Há nimerã nua betxi tãnã, sai atiki habu mia ruama
ishanunã.
Ixmĩ shawe: ixmĩ shawerã akinã, shawe ewapa aki
imisbuki. Shawerã shakaya inũ, shaka kuxi sheniki.
Xiwẽ shawe: xiwẽ shawerã akinã, habia shawe ewapama
aki imisbuki.
Txana shawe: txana shawerã, habia xiwẽ shawe tiú bia,
hawẽ shaka taxipakẽ aki imisbuki.
Neshuwã: neshuwãnã, shaka kuxi sheni, habia shawe
keskaki, hene merã hiweaki. Batxi pakearã bishũ
pimisbuki.
Neshu: neshurã, habia neshuwã yura keskaki. Haska bia
yura ewapamaki, hene merã hiweaki. Batxi pakearã bishũ
pimisbuki.
Kimĩ mawã: kimĩ newanã, shakaya shaka kuxi sheni,
habia neshu keskaki. Haska bia, bushka ewapa sheni inũ,
yura pisi sheniki.
Kimĩ: kimĩnã iãnẽ inũ, pashkũ hiwe miski. Habia neshu
yura keskaki. Haska bia bushka ewapa sheni inũ, yura pisi
sheniki.
Rãpã: rãpãnã, iãnẽ inũ, pashkũ hiwe miski. Habia neshu
yura keskaki. Haska bia bushka ewapa sheni inũ, yura pisi
sheniki.
Pitsu shawe: pitsu shawerã nuteke miski. Iãnẽ inũ, pashkũ
hiwe miski, habia neshu yura keskaki, haska bia bushka
sheburush txãkã sheniaki.
Nesa: nesarã, habia rapa yura keska bia, yura nũku
ruakabiki. Bushka keneya pixta pisi pixtaki.

Ketashti metsã - 45
 Bune (8)
INU KENA XARABU

Awa papi inu: awa papi inurã, yura sãkã sheniki. Awa
papi inu wakinã, habia awa bishũ pimiskẽ amisbuki.
Inu keneya: inu keneyarã akinã, habia hawẽ yura sãkã
shenikẽ aki imisbuki. Hatũ pitirã namiki, yuinaka xarabu
bishũ pimisbuki.
Mexu inu: maxu inurã akinã, habia inu keneya pexupa aki
imisbuki. Hawẽ ranirã mexu biarã, sãkã sheniki.
Txashu inu: txashu inurã, yura taxi sheniki. Txashu rani
uĩyã sheniki. Haskakẽ aki imisbuki txashu inu wakinã.

Ketashti sĩti - 46
Matxi inu: matxi inurã, yura sãkãki, habia inu keneya yura
keska bia, yura ewapamaki.
Bixi inu: bixi inurã, habia matxi inu yura keskaki; haska bia
yura ewapama aki imisbuki.
Tsiste inu: tsiste inurã, rani mexupakẽ aki imisbuki. Habai
bixi inu yura keska bia rani mexu paki.
Shupu inu: shupu inurã akinã, hawẽ rani shupu shenikẽ
aki imisbuki.
Ketsĩ inu: ketsĩ inurã akinã, habia bixi inu betsaki. Yuinaka
atxi katsi ketsĩ kũkãi atximiskẽ aki imisbuki.
Hene inu: hene inurã, rani kurupaki. Hene namaki tamãkĩ,
baka xarabu atxishũ pimiski.
Shãtxu hene inu: shãtxu hene inurã, hene namaki tamãkĩ
baka xarabu atxishũ pimiski. Shãtxu bishũ pi heweaki.
Yawa kabia inu: yawa kabia inurã, rani kuru sheni siũ
sĩupaki. Hanu niarã keuirã su, su isheni miski.
Xixi kabia inu: xixi kabia inurã, yura mexu sheni hina
pukeya sheniki. Yura itsa txakamaki, hanu kawanarã hawẽ
itsa shetei mĩ txikix xai.
Shemẽ: shemenã rani kuru sheniki, habia inu betsaki,
nami pi hiweaki.
Busa: busarã, rani mexupaki, nirã mexu mera besti imiski.
Mari kabia inu: mari kabia inurã, rani kurupa txaiki. Habia
mari rani uĩ yãki, haskakẽ mari inuwai imisbuki.
Bara bara ika inu: bara bara ika inurã, rani taxi mixtĩki.
Habia kamã uĩyã mixtĩki. Hawẽ kena betsarã: ui, ui, ika
kamãnã amisbuki.
Bimi pia: bimi pia inurã, rani mexupa buska kuru txaiki.
Hawẽ pitirã bimi xarabu inũ, barã pimiski.
Texĩ inu: texĩ inurã akinã, habia bimi pia inu aki imisbuki.
Hawẽ pitirã bimi xarabu inũ, barã pimiski.
Kapa inu: kapa inurã rani taxi pixtaki. Haskakẽ habiaki
ramiwakĩ, kapa inuwai imisbuki.
Maka inu: maka inurã, rani kuru pixtaki. Habia maka yura
keskakẽ aki imisbuki, maka inuwa kinã.
Metũ inu: metũ inurã, habia inu betsa aki imisbuki. Mekẽ
shuru shenikẽ aki imisbuki.
Metũ raka: metũ raka inurã, habia inu kena betsa xarabu
aki imisbuki. Mekẽ shuru shenikẽ aki imisbuki.
Himi xiru inu: himi xiru inurã, habia inu kena betsa xarabu
aki imisbuki. Mekẽ shuru shenikẽ aki imisbuki.
 Usũ (9)
PEIYA XARABU

Hasĩ: hasĩnã, pei mexupa, sheta taxi sheniki. Hawẽ retxarã,

habia hawẽ mane beisiti kiaki, hawẽ nãta uĩyãinã.
Kushu: kushurã, bushka hushupa, tetxu taxipaki. Hawẽ
peirã mawaira mexumaki.
Kebu: keburã, pei mexupaki, tetxu taxi txaiki. Betximabu
kairã: kebũ!, kebũ! ikãimiski.
Hana: hanarã, pei kurupa xarabuki. Naweanu mapu
misbuki. Hawẽ keurã: harakã!, harakã! imisbuki.
Kaĩ: kaĩnã, hawẽ peirã, penãke inũ, nutaxi bushkatawã

Ketashti usũ - 49
sheniki. Hawẽ keurã: ash!, ash! isheni miski.
Shawã: shawãnã, pei nãke, hawẽ pei rebuanu pei betaxi
sheniki. Hawẽ keurã: ash!, ash! isheni miski.
Kana: kanarã, pei nãke, shupaxĩ sheniki. Hawẽ keurã: ash!,
ash! isheni miski.
Shuke: shukerã, sheta txaipa txaiki hawẽ keurã eska miski:
txash kuã!, txash kuã!, imiski.
Bawa kuru: bawa kururã, pei nãke sheni benebuki. Hawẽ
keurã eska miski: kuresh!, kuresh! Isheni misbuki.
Bawa rexĩ: bawarexĩnã, pei nãke, hawẽ bushka mamaki
pei paxĩ tsamiaki. Hawẽ keurã eska miski: kuresh!, kuresh!
Isheni misbuki.
Tumi: tumirã, habia bawa yura keskaki. Hawẽ keu besti
betsaki: tuix!, tuix!, imisbuki.
Banĩ tumi: banĩ tumirã, hawẽ peirã nãke bemex ruakabiki.
Keuirã eska misbuki: tuix!, tuix! imisbuki.
Aya: ayarã, pei nãke tapa xarabuki. Hawẽ keurã eska
miski: aya!, aya! imiski.
Shane: shanerã, habia aya yura keska bia, hawẽkeu besti
betsaki.
Txaya: txayarã, habia aya inũ, shene yura bia ewapama
ruakabiki. Hawẽ keurã eska miski: txaya!, txaya! imiski.
Txĩ keyu: txĩ keyurã, habia bawa yura keska bia, ewapama
inu, texiã pixtaki.
Teske: teskerã habai txĩ keyu keska bia, pei nãke bemex
mistĩki. Haska keuirã tes!, tes! Imisbuki.
Txere: txererã pei nãke tapa inũ, sheta mexu inũ, beru
keush sheniki. Hawẽ keurã eska miski: txe!, txe!, txe!
imiski.
Pitsu txikũ: pitsu txikũnã, pei nãke mixtĩki. Hawẽ keuirã
eska miski: txarĩ!, txarĩ! imisbuki.
Pitsu rexĩ: pitsu rexĩnã, habia pitsu txikũ keska bia;
mapaxĩ pixtaki. Hawẽ keuirã eska miski: txarĩ!, txarĩ!
imisbuki.
Pitsũ txuyũ: pitsũ txuyũnã, habia pitsu betsabu keska bia,
yura ewapama pixtaki.
Huru: hururã, pei kuru inũ, pei bestibu nãke tsami
tsamipaki. Hina txaipa txaibuki. Hawẽ keurã eska miski:
hurũ!, hurũ! imiski.
Shawã huru: shawã hururã, hawẽ peirã betaxi xarabuki,
haskakẽ shawã huru wai imisbuki. Hawẽ keurã eska miski:
hurũ!, hurũ! imiski.
Shane huru: shane hururã, pei benãke xarabu hayakẽ aki
imisbuki. Hawẽ keurã eska miski: hurũ!, hurũ! imiski.
Baĩ pira: baĩ pirarã, pei benãke xarabu inũ, sheta txaipa
mesi txaiki. Haska tsauirã, hi metashki imiski.
Turawã: turawãnã pei mexupabu hina txaipa xarabuki.
Hatũ keurã sha isheni mani misbuki, akũ mapu misbuki.
Txeshẽ pisa: txeshẽ pisarã sheta txaipa xarabuki.
Hawẽ keurã eska misbuki: pisã!, pisã! imisbuki.
Nawa pisa: nawa pisarã sheta txaipa, sheta bemex
mixtĩki. Hawẽ keurã eska misbuki: pisã!, pisã! imisbuki.
Matxũ pisa: matxũ pisarã, hawẽ bushkanu matxũpi
xarabuki. Sheta bemex mixtĩki. Hawẽ keurã eska misbuki:
pisã!, pisã! imisbuki.
Yuxĩ pisa: yuxĩ pisarã, habia pisa betsabu keska bia;
peshe pixtaki.
Tãpash: tãpashrã habia pisa yura keska bia, rani

Metsãti besti - 51
nãketapaki. Hawẽ keurã eska misbuki: rash!, rash!
imisbuki.
Piã piã ika: piã piã ikarã, hawẽ peirã; mexupa siũ siũpaki.
Hawẽ keurã eskaki: piã!, piã! iki hawẽ hina peta petawai
tsaumiski.
Neshesh: nesherã, rani betuxĩ txai, matxara txaibuki.
Hawẽ keurã shã!, shã! itxai misbuki.
Hene shuke: hene shukerã, pei mexupa, sheta txaipa
mesi txaiki. Hawẽ pitirã baka bestiki, henẽ puku kãi baka
atxishũ pimiski.
Tura: turarã, rani mexupa, sheta txaipa txaiki. Hawẽ keurã
eska miski: tura!, tura! Imiski. Há keuirã ui ruai imisbuki.
Taku: takurã rani betaxi txaibuki. Bikerã txaxiki, hawẽ
keurã eska miski: takũ!, takũ! imiski.
Tsĩsturu taku: tsĩstururã habia taku betsaki. Hawẽ keurã
eska miski: tsĩstururu!, tsĩsturur! imiski.
Shei shei ika taku: shei, shei ika takurã, beru taxi bikerã
taxipaki. Hawẽ keurã eska miski: shei, shei imiski.
Basi taku: basi takurã, mexu pixta inuĩra txakamaki. Habia
basi merã iru, iru ikai mĩ uĩyãnã, hani raki kamiski.
Iã taku: iã takurã, habia iãnẽ besti nimiski. Hawẽ peirã
bemex ruakabiki, bikerã mesitxaiki.
Takuwã: takuwãnã, pei bemex teshu txaipa txai, sheta
txaipa kuru txaiki.
Txixkawã: txixkawãnã, pei kurupa hina txaipa txaiki.
Habia naweanu mapu misbuki.
Txixka: txixkarã, pei betaxi, hina txaipaki. Hawẽ keurã
eska miski: txixkã, txixkã imiski.
Bapa: baparã, pei kurupaki beses, beruwã hashpa

Metsãti rabe - 52
txakamaki. Mexu merã besti nimiski. Hawẽ keurã eska
miski: bau!, bau! imiski.
Nawa kanu: nawa kanurã, pei kurupa, beruwã sheni,
hashpa txakamaki. Hi mebiki teskã txaiya tsaumiski.
Kumã isku: kumã iskurã, pei kuru txai, sheta betaxi txaiki.
Hatũ narã kumã mebiki rũtã misbuki.
Baka isku: baka iskurã, pei kuru txai, sheta paxĩ txaibuki.
Bene keuirã eska miski: isku tũkũ! Imiski.
Bui isku: bui iskurã, pei mexu txai, sheta hushupa
txaibuki. Hawẽ keurã eska miski: Txash!, txash! imiski.
Barash barash isku: barash barash ika iskurã, pei
mexupa, betũku txasha benebuki. Hatũ keurã eskaki:
rash!, rash! imiski.
Merũ isku: merũ iskurã, pei mexupa, sheta hushupa
txaiki. Hawẽ narã habia merũki amiski.
Txana: txanarã, hawẽ peirã; mexupa inũ, paxĩnipa
kasteyaki. Hawẽ keurã eskaki: txã!, txã! imiski.
 Nati (10)
SHETE XARABU
Ixmi hushupa: ixmĩ hushuparã, beru sãkã retxa taxi sheni
paniãki. Nami txapu betxitã pimibuski.
Ixmĩ mexupa: ixmĩ mexuparã, beru sãkã retxa muxu sheni
paniãki. Nami txapu betxitã pimisbuki.
Shete kuĩ: shete kuĩnã, pei mexupa, mãku taxi txaiki. Nami
txapu betxitã pimisbuki.
Peikũ: peikũnã, pei mexupa, bushka bemex txaiki. Nami
txapu betxitã pimisbuki.
Xã ika: xã ikarã, pei mexupa shutxi rani hushupaki. Hawẽ
keurã eska miski: xã!, xã!, besha tau!, tau! Imiski.
Nawa xaxa: nawa xaxará, pei mexupa sheta taxi txaiki.
Hawẽ keurã eska miski: xã!, xã! imiski.
Benu: benurã, pei kuru txaiki, sheta shashu txairã. Hawẽ
keurã eska miski: rush!, rush! imiski.

Metsãti metsã - 55
 Itã besti (11)
KUMA KENA XARABU
Kumawã: kumãwãnã, pei kurupa sheni, beruwã sheniki.
Hawẽ keurã, eska miski: shu!, shu! imiski.
Kuma kuĩ: kuma kuĩnã, pei kurupaki. Hawẽ keurã eska
miski: shũkuru!, shũkuru! imiski.
Huxĩ kuma: huxĩ kumarã, pei kurupaki. Manãnã besti
nimiski. Hawẽ keurã eska miski: shũkuru!, shũkuru! imiski.
Shu ika kuma: shu ika kumarã, pei kurupaki. Hawẽ keurã
eska miski: shu!, shu!, shu! imiski.
Sẽ ikawã: sẽ ikawãnã, rani bemex txaiki. Hawẽ keurã eska
miski: sẽ, sẽ imiski.
Bapãshua: bapã shuarã, pei kurupaki. Hawẽ keurã eska
miski: bapã shua!, imiski.
Kuarũ: kuarũnã, pei beskũ inũ, bikerã taxipaki. Hawẽ
keurã eska miski: kuarũ! Imiski.
Sẽturi: sẽturirã, pei sese pixtaki. Hawẽ keurã eskaki:
sẽturi!, turi! imiski.
Sene patxi: sene patxirã, pei besku inũ, kuru txakamaki.
Ashũ mĩ mesharã, mekẽ kuru miski. Hawẽ keurã: sẽ!, sẽ!
imiski ma bari kayarã.
Bixta kuma: bixta kumarã, pei kuru pixtaki. Hawẽ keurã
eska miski: presh!, presh! imiski.
Xuri: xurirã, pei kuru pixtaki. Hawẽ keurã eska miski: xurĩ!,
xurĩ! Imiski.
Rei kuru: rei kururã, pei kuru pixta, besu kura pixtaki.
Haskarã, txãpa pixtaki.
Bẽkũ: bẽkunã, pei beskũ sese pixtaki. Hawẽ keurã eska
miski: benerã husturu!, husturu! Imiski. Yushãnã; kurã!,
kurã! imiski.
Paka bẽkũ: paka bẽkũnã, ewapama ruakabiki, pei sese
mixtĩki.
Rei huxĩ: rei huxĩnã, pei huxĩ pixta, beru taxi pixtaki.
Haskarã, txãpa pixtaki.
Shawã rei: shawã reirã, pei betaxi pixtaki, beru taxi
pixtarã. Haskarã, txãpa pixtaki.
Nisa rei: nisa reirã, pei bemex pixtaki. Haskarã, txãpa
pixtaki.
Bepushkũ: bepushkũnã, pei kuru pixtaki. Habia rei yura
keska bia hawẽ keu betsaki. Keuirã eska miski:
bepushukũ!, bepushkũ! imiski.

Metsãti kekũ - 57
Mãpu: mãpurã, biski pixta beruwã pixtaki.Haskarã, keuirã
huni aka besti imis kiaki.
Yawã masẽ: yawã masẽnã, pei mexu pixtaki. Hawẽ keurã;
riri, riri ipixta miski.
Matash: matashrã, pei mexupa txaiki. Hawẽ keurã eska
miski: tash!, tash! imiski.
Teis kiriri: teis kirirã, pei bemex pixta, hina txãkã pixta,
nisa pei urẽ, urẽ aki nimiski.
 Itã rabe (12)
BITXU KENA XARABU

Bitxuwã: bitxuwãnã, pei hushupa, bikerã mexupa, sheta

mexupa txaipa sheniki.
Atsa hua bitxu: atsa hua bitxurã, pei kuru txaiki. Hawẽ
kena betsarã: shenã karurã amisbuki.
Baka bitxu: baka bitxurã, pei hushupa keyatapa txaiki.
Haskarã, habia hene kesha nia uĩ misbuki.
Bitxu kuĩ: bitxu kuĩnã, pei hushupa sheta hushu txaibuki.
Haskarã habia hene kesha besti nia uĩ misbuki.
Maspã bitxu: maspã bitxurã, pei hushupa txai, bushkaki
pei niaki. Hawẽ maspã tsãka txaiyaki.

Metsãti usũ - 59
Inu haka: inu hakarã, pei sesepa sheni yui imisbuki. Sheta
txaipa, teshu txaipa txaiki.
Abukũ: abukũnã, yura ewapa shenuki. Haska hiweirã, iã
kesha imisbuki.
Hakawã: hakawãnã, pei kurupa, sheta txaipa, teshu
txaipa txaiki.
Haka: hakarã, iãnẽ imisbuki. Rabeki hakarã: betsa pei
kurupa inũ, betsa sesepa txaiki.
Taki: takirã, pei kuru pixtaki. Baka atxinũ ika hene kesha
tukuama nimiski.
Sere: sererã, pei sesepa, hina pexawa nimiski. Hawẽ keurã
eska miski: serẽ!, serẽ! Iki txiuxki, txiuxki iki nimiski.
Txarash: txarashrã, pei nãketapa shupaxĩ, sheta mexu
txaipa xarabuki.
Pashku txarash: pashku txarashrã, pei bemex shupaxĩ,
sheta txaipa xarabuki.
Hene bixawã: hene bixawãnã, pei mexupa, shutxi
hushupa, sheta txaipaki. Nuya kaĩkĩ shetawẽ hene bixa
bãimiski.
Bakaxã: bakaxãnã, pei hushu pixta, sheta hushu pixtaki.
Hanu baka bikatsirã sabi, sabi itã, nũku kirã baka txatxi
miski.
Ruwe ruwe ika: ruwe ruwe ikarã, pei sesepa, beru ketaxi
biski txaiki. Hawẽ keurã eska miski: ruwe!, ruwe! iki
nimiski.
Maxi tupi: maxi tupirã, pei kuru ruakabiki, bikerã mesi
pixtaki. Habia niayabi maxi tupi, tupi aki mimiski.
Ruruĩ: ruruĩnã,pei kuru txai, bikerã mesi txaiki. Hawẽ keurã
eska miski: ruĩ!,ruĩ! iki nimiski.
 Itã tsamĩ (13)
TETE KENA XARABU

Nawa Tete sãpuani: nawa teterã, tete ewapaki. Pei

bemex ruakabi, bushka kuru sheniki. Shurani hushupa
hũtsis exu sheniki.
Tete maspã txaipaya: tete maspã txaiparã, pei bemex
sheni shutxi hushupaki. Tae paxĩ hũtsis mexu sheniki.
Tete hushu: tete hushurã, pei hushupa sheniki. Tae paxĩ,
hũtsis mexupa sheniki.
Tete yupukunã: tete yupukunãnã, pei kuru sheni, shutxi
hushupa inũ, tae paxĩ, hũtsis mexupaki.

Sĩtiti besti - 61
Tete tsanas kawa: tete tsanas kawa ikarã, pei sese sheta
mexu pixtaki. Hawẽ keurã eska miski: tsanas kawa! imiski.
Kuma tete: kuma teterã, pei kurupa sheta tuxĩ pixtaki.
Kuma inũ, takara bishũ pimiski.
Nai tete: nai teterã, pei kuru pixtaki.
Nuyairã, sabiake, sabiake kũkaini, nai yanu nixma kãimiski.
Tete ĩx ika: tete ĩx ikarã, pei kuru pixta, shutxi hushu
pixtaki. Hawẽ keurã eska miski: ĩx!, ĩx! imiski.
Hasĩ hina tete: hasĩ hina teterã, pei mexupa hina txai
sheniki.
Shãtxu tete: shãtxu teterã, pei kuru pixta, habia shãtxu
besti bishũ pimiski.
Bai tete: bai teterã, pei kuru sese pixtaki. Habia bai yanu
inũ, hene kesha tsauwa imiski.
Teũ teũ ika: teũ teũ ikarã, pei beskũ pixta, nuya kuku
miski, hina txixa pixtaki. Hewẽ keurã eska miski: teũ!, teũ!
imiski.
Basikũ: basikũnã, pei kuru hina txixa xakaya, nuya kuku
miski. Barikaya mexu mexuayarã.

Sĩtiti rabe - 62
 Itã ketash (14)
ISA KENA XARABU

Kaya Isa: kaya isarã, pei beskũ shutxi paxĩ, sheta mexuki.
Haska uĩkinã, kaya kesha inũ, iãnẽ anua amisbuk.
Tsuna: tsunarã, pei betaxi pixta imiski. Hawẽ narã mai
amiski, ni texparãnã.
Kũsh ika: kũsh ikarã, pei kurupa nuĩ bishũ pimiski.Hawẽ
keurã eska miski: kũsh!, kũsh! imiski.
Baix baixxu: baix baixxurã, pei kuru pixtaki. Hawẽ keurã
eska miski: baix baixxu! imiski.
Kurẽ ika/paka rũke: kurẽ ikarã pei kurupaki. Hawẽ keurã
eska miski: kurẽ!, kurẽ! imiski.
Banĩ shemĩ kurupa: banĩ shemĩnã, pei kuru pixtaki. Hawẽ
keurã eska miski: shemĩs!, shemis! iniski.
Banĩ shemĩ nãketapa: banĩ shemĩ nãkerã, pei nãke
pixtaki. Hawẽ keurã eska miski: shemĩs!, shemis! iniski.
Txũtxũ: txũnã, pei kuru pixta, hina txãkãwã nimiski, inuĩra
txakamaki. Hawẽ keurã eska miski: ixkiri! Ixkiri! imiski.
Basi isa: basi isarã, pei kuru pixta, sheta paxĩ, basi heshe
pinũ ika niri imisbuki.
Basi isa: basi isa betsarã, pei bemex, shestu mixtĩki, basi
heshe pi niri ibubu misbuki.
Pinu: pinurã, pei kuru pixta, sheta mesi pixtaki. Hawẽ
keurã eska miski: pĩs!, pĩs! imiski.
Shane pinu: shane pinurã, pei benãke mixtĩki. Hawẽ
keurã eska miski: pĩs!, pĩs! imiski.
Paxpĩ ika: paxpĩ ikarã, pei kuru mixtĩki. Hawẽ keurã eska
miski: paxpĩ!, paxpĩ! imiski.
Baĩ pira: baĩ pirarã, pei benãke sheta txaipa pixtaki.
Haskarã hi metashki tsaumiski.
Bũtux: bũtuxrã, pei paxĩ xarabuki. Hawẽ keurã eska miski:
tuĩx!, tuĩx! imiski.
Pirush: pirushrã, pei hushupa inũ, mexupa kasteya
xarabuki. Nawe anu mapua imisbuki.
Txana isa: txana isarã, pei paxĩ inũ, mexupa kasteya
xarabuki. Haskarã, mimawa nikaki.
Shane: shanerã, pei nãke mixtĩki. Hawẽ keurã eska miski:
pirũ!, pirũ! imiski.
Tikũ: tikũnã, pei mexupa, sheta taxi pixtaki. Hawẽ keurã
eska miski: tiush kururu!, tiush kurur! imiski.
Mai kesh keshpã: mai keresh kereshpãnã, pei kurupa
sheparux pixtaki. Ma bariã ikiranayarã, keuirã eska miski:
mai keresh! kereshpã!, mai keresh! kerspã! imisbuki.
Isa hana: isa hanarã, harabesma, akũ mapu misbuki Pei
haskasma, betsa betsapaki. Ma bariã kema tanaya, yutã
txani kiaki bemisbuki.
Txirekẽ isa: txirekẽ isarã, pei taxi pixtaki. Hatirirã bushka
taxi pixta, yura mexu pixtaki.
Mais isa: mais isarã, pei mexupa, beru keush xarabuki.
Habia mais bukĩ, hũku inũ xini xarabu betxima, pinũ ika
mais txibã misbuki.
Piririx: piririxrã, pei mexu pixta, betxi nãnãtãnã, keuirã
eska miski: piririx!, piririx!Ipixtamiski.
Rua Isa: rua isarã, pei kuru pixtaki. Ni mera kashunã,
hamapai ruai mĩ nĩka tiruki. Hamapai ruairã, “txã ikasmai,
hãhãrã imiski.
Bũta: bũtarã, pei kuru pixtaki.Peshe pixta hi mebiki
tsaumiski. Haska biarã, inuĩra pixtaki.
Nisa puta: nisa putarã, pei mexupaki. Hawẽ keurã eska
miski: pix, pix imiski.
Kamã tiri: kamã tirirã, pei kuru pixtaki. Hawẽ keurã eska
miski: rere, rere imiski.
Yawã masẽ: yawã masẽnã, hawẽ keurã eska miski: manã
kãyã nua riri riri imiski.
Maxpibuĩ: maxpi buĩnã, pei mexupa, shutxi hushupaki.
Hawẽ bushkanu maxpi taxipa txai, sheta txaipaki. Hawẽ hi
rutush misrã.
Xinu buĩ: xinu buĩnã, pei paxĩ txaiki. Sheta txaipa txaiki,
hawẽ hi txapu babe, babe amisrã.
Txũ ika buĩ: txũ ika buĩnã, pei beskũ pixtaki. Sheta txaipa
txaiki. Minabu txabu kenã, mia rapi hi niawẽ bitsami,
bitsami, bitsami iki: txũ!, txũ! iki nemiski.
Tawa buĩ: tawa buĩnã, pei kuru txaiki. Tawa shena betxitã
bashne kubãi, bishũ pimiski.
Shekerẽ: shekerẽnã, pei sese pixtaki. Hiki tsamia sheke,
sheke iki imiski.
Beyũx ika: beyũx ikarã,pei kuru pixtaki. Kaya namaki hi
metashki tsauwa keumiski. Hawẽ keurã eska miski: beyũx!
iki inũ, pexari!, pexari! imiski.

Sĩtiti metsã - 65
 Itã metsã (15)
SHARA KENA XARABU

Bui: buirã mexu mixtĩki. Hi shãkianu hiweabu, hanu

tashniti kini haxpa sheni saweaki. Mĩ beruarã, mĩ buki
matatã senu misbuki.
Meshti bui: meshti buirã, mexu mixtĩki. Hatũ hiwetã hanu
tashniti xarabu, kini txaipa txai, yuxtu txai wamisbu. Haska
tsekatã txashka misbuki. Yumẽ ranẽkatã hamapai
neshatirã.
Txashkũ: txashkunã rabeki: betsa mexupa inũ, betsa
taxipaki. Hatiri hi shãki merã inũbũ, hatiri mai kini mera
imisbuki.
Shara bata: shara batarã, rabe hayaki: taxipa inũ,
mexupaki. Txuri mixtĩ, hi shãkĩki inũ, nakashki inũ, bukũ
mebiki batawa misbuki.
Nawa Baku: nawa bakũnã, mexu pei reush benebuki. Hi
ewapa mebiki inũ, hatiri putsami misbuki. Hawẽ bata
akatsi rerashũ pusaburã, buki niri itã, senu misbuki.
Mebakũ: mebakũnã, rabe hayaki: mexupa inũ, taxipaki.
Hi mebiki nawatã batawa misbuki.
Pusebũ: pusebũnã, txuri mixtĩki. Hanu nawakinã hi ewapa
putxinĩ tsamĩ misbuki.
Hasĩ mane bakũ (arapua menor): hasĩ mane bakũnã,
ewapa pei reush benebuki. Hatũ narã; habia hi keya
tapama xarabu anu amisbuki.
Shara: shararã, mexu mixtĩ, berubu txakamaki. Rayai
niskãi ikaibũ haki itxatã, nuyai imisbuki.
Kuru buna: kuru bunarã, ewapabu inũ, kurupa xarabuki.

Sĩtiti sĩti - 66
Batawakinã, hi shãki merã amisbuki, nixu shãkĩ anurã.
Buna bisu: buna bisurã, ewapa mexu benebuki.
Hanu batawakinã, hi shãkĩ merã amisbuki. Habuwã bata
akũwã misbuki.
Shawã puĩki buna: shawã puĩki bunarã, ewapa taxipa
xarabuki. Batawakinã, hi shãkĩ mera amisbuki.
Samũ buna: samũ bunarã, ewapa kuru benebu txiusha
xarabuki. Hi shãkĩ merã inũ, habia hawaira shãkĩ betxitã,
nawatã batawa misbuki.
Samũ ewapa: samũ ewapa xaraburã, taxipa pei reush
benebuki. Txiusha tekanã xarabuki.
Samũ ewapama: samũewapamarã, betaxi xarabu,
txiusha tekanã xarabuki. Haskarã isũ xinabuki, shuku
imisbuk
 Itã sĩti (16)
BINA KENA XARABU

Nawa bina: nawa binarã mexupa xarabu inũ, pubẽ buki.

Haska inũ, hatũ hiwerã ewapaki.
Txĩtsush bina: txĩtxush binarã, taxipa benebuki. Hatũ
hiwerã habia txĩtxush anu amisbuki.
Busca bina:bushka bunarã, mexupa xarabuki. Há mĩ
berua mia pikĩnã, habia bushkaki niri ishũ txatxi misbuki.
Yaix bina: yaix binarã, rabeki: taxipabu inũ, mexupa pei
reush xarabuki. Hawẽ hiwerã habia yaix sekẽ keska
xarabuki.
Ushe bina: ushe binarã, paxĩ benebu, sinatais bumaki.
Hatũ batxirã turu sheni, habia ushe keskarã.
I bina: I binarã, mexu benebuki. Hatũ narã, namã
amisbuki, na turu sheniki. Hatũ mia txatxiarã mia heneama
habia miki tsamia nei kiki.
Mari bina mexupa: mari binarã mexuparã, hi shãki anu
imisbuki hiweira.
Mari bina: mari bina tuxĩ txaiburã, hi shãki mera inũ,
hawaira shãkĩ betxitã imisbuki. Habia hiwetã shukua runu
misbuki.
Nixmĩ bina: nixmĩ binarã, taxi txaibu inũ, mexupaki. Hatũ
hiwerã tũtu kuru txaibuki.
Shapu bina: shapu binarã, mexupa pei reush benebuki.
Hawẽ hiwerã tũku hushupa sheniki.
Mapu bina mapu binarã, bepaxĩ benebuki. Hawẽ hiwerã
mai turua amisbuki.
Maxi bina: maxi binarã, tũku paxĩ mixtĩki. Ma bariã
rebuaya hiwetã itxa misbuki.
Tũku bina: tũku binarã, mexu tũku benebuki. Hawẽ
hiwerã tũku kuru benebuki.
Banĩ pese bina: banĩ pese binarã, mexu txuri mixtĩki.
Hawẽ shubuanurã habia banĩ beshashũ mãtxiã keska
mani misbuki.
Shaba bina: shaba binarã, paxĩ mixtĩki. Hawẽ hiwerã
nisapei nunãmã tsamĩ misbuki.
Tese bina: tese binarã, kuru mixtĩki. Hawẽ hiwerã habia
teseai keska xarabu runu misbuki.
Xumu bina: xumu binarã, taxi benebuki. Hawẽ hiwerã
habia xumu keska benebuki.
Awa hina bina: awa hina binarã, bushka paxĩ inũ, txita
mexu txai buki. Hawẽ hiwerã awa txiburush kesta txãkãki.
Bexpi bina: bexpi binarã, kuru mixtĩki. Hawẽ hiwerã
kurupa, bexpia xarabuki.
Shane bina: shane binarã, benãke mixtĩki. Hiwetã besti
bea tsami bãumisbuki.
Tabi bina: tabi binarã, kuru mixtĩki. Hawẽ hiwerã; hi anu
kasmai hiwe txibuanu nũku pixta huyũ misbuki.

Sĩtiti usũ - 69
 Itã kekũ (17)
RUNU KENE XARABU
Inu runu: inu runurã, hawẽ yurarã, habia inu yura keskaki.
Harã pae hayamaki.
Hene runu: hene runurã akinã, habia hene merãs hiwe
miskẽ, aki imisbuki. Hawẽ yurarã kene turu, turupa sheniki.
Runuwã mexupa: runuwã mexuparã, habia hene mera
hiwe riamiski. Habia runuwã bitxi mexupaki.
Yube sheni: yube shenirã, yura keneya sheniki. Habia
manãnã hiwe miski.
Siri ika: siri ikarã habia yube sheni yushã aki imisbuki.
Hawẽ yurarã sãkã pixtaki.
Exe ika: exe ikarã, habia yube sheni peshe pixtaki. Hawẽ
yurarã sãkã pixtaki.
Manã ibu: manã iburã akinã, habia yube sheni aki
imisbuki. Habia yube sheni manãnã hiwe miskẽ aki
imisbuki.
Kamush: kamushrã, yura kurupa inũ, mexupawẽ keneya
sheniki. Runu paepaki.
Yawa shea runu: yawa shea runurã, mexupa sheniki.
Hatunã runu betsa shea miski.
Baka xanu: baka xanurã, yura kuru sheniki. Mexu tutuya
xarabuki. Ewapa txaipa miski. Runu paepaki, hene kesha
inũ, habia manãkã hiwe misbuki.
Manã xanu: mãnã xanurã, kurupa mesi txaiki. Mexu
tutuya xarabuki. Hiweirã habia manã kãyã imiski.
Bawarũ kurupa: bawarũ kuruparã, hawẽ yurarã kuru
sheniki. Bawarũ hiweirã ni mebiki imiski.

Kekũti - 70
Bawarũ nãketapa: bawarũ nãke taparã, hawẽ yurarã nãke
turu turupa sheniki. Há hiweirã; ni mebiki imisbuki.
Pitsu runu: pitsu runurã, mesi nãke pixtaki. Pitsu runu
hiweirã ni mebiki imiski.
Isarũ: isa runurã, hawẽ yurarã mexupa inũ, hushupa
pukeya txaiki. Isa runurã há pae maki.
Pixĩrũ: pixĩ runurã, hawẽ yurarã paxĩ txaiki. Pixĩ runurã há
pae maki.
Piska kurupa: piska runu kuruparã, rate txaiki. Piska runu
kuruparã há pae maki.
Piska nãketapa: piska nãketaparã, rate txaiki. Piska runu
nãke taparã há pae maki.
Sese runu: sese runurã, yura sese txaiki. Sese runurã há
pae maki.
Masherũ: masherũnã, hawẽ yurarã pukeya txaiki. Hushupa
inũ, taxipawẽ pukeya xarabuki.
Kana runu: kana runurã, yura nãke txaiki, teshu mesi txaiki.
Há runu pae maki, hawẽ shetarã shekere txaiki.
Nai runu: nai runurã, mesi txai yura nãke txai kirã. Há runu
pae maki, hawẽ shetarã shekere txaiki.
Tashkãrũ: tashkã runurã, yura kuru, mesi txakama txaiki. Há
runu pae maki, hawẽ shetarã; shekere txaiki.
Basi runu: basi runurã, yura kuru pixtaki. Há runu pae maki,
hawẽ shetarã shekere txaiki.
Mai runu: mai runurã, peshe íxta yura txasha pixtaki.
Hatũnã musha shuiki hatu amiski pikinã.
Shaku runu: shaku runurã, yura kurupa inũ, hushupa
sheniki. Há tashnirã ui ika metxakẽ imiski. Hatũ kukuarã
shau niri imis kiaki. Há betxitãnã beshmi meshatiki
 Itã bune (18)
SHAKARA BETSA XARABU

Isu Kãpũ: kãpũnã, yura nãke txaiki. Kãpũ shukuwẽnã,

txushu tiki. Hawẽ shukuwẽ txushu xinarã rekuya miski.
Ru kãpu: ru kãpũnã, yura nãke txaiki. Kãpũ shukuwẽnã,
txushu tiki. Hawẽ shukuwẽ txushu xinarã rekuya miski.
Pashpa: Pashparã yura nãke pixtaki. Hawẽ shuku bitã,
hawẽ txushu tiki, hanã katsirã.
Puya puya ika: puya puya ikarã, shakara ewapa yui
imisbuki. Hawẽ yurarã kuru sheniki.
Manã shakara: manã shakararã, yura kuru petxi besha
pixtaki.
Kaya shakara: kaya shakararã, yura kuru, petxi besha
sheniki. Bariã keuirã, hawatiã nũ kai tara ika imis kiaki.
Pashku shakara: pashku shakarãrã, bemex pixta, bexpi
kerã pixtaki.
Manã heu: manã heurã, yura keneya pixtaki. Manã kayã
kini kesha tsauwa keui: mu! mu! Imiski.
Baka heu: baka heurã, yura sãkã baxa, baxaya sheniki. Ma
bariã reskeaya besti keu misbuki. Há keuirã, atsa banai
imisbu kiaki. Habu keu riama atsa banarã, pusi ewapabu
mis kiaki, ma keui maĩ xinabukẽ, atsa banarã, mawaira pusi
ewapabu isma kiaki.
Tua: tuarã, yura betsa betsapa xarabuki: kurupa inũ,
bemex txaibuki. Bariã tae kirãnũ, keu tae kirã misbuki.
Habu keuirã eska misbuki: tua! tua! Imisbuki.
Txashush: txashushrã, yura betsa betsapa txaibuki:
kurupa inũ, bemex inũ, tuxĩ txaibuki. Ma bariã reskeaya,
kana ta ikĩ hatu niri aka, shukutã keu misbuki. Hatũ keurã
eska misbuki: uash! uash! Imisbuki.
Panu: panurã, yura mexu mixtĩki. Ui iki pãtu matanu, itxatã
keu misbuki. Hatũ keuirã eska misbuki: ĩ!, ĩ! Imisbuki.
Shuna: shunarã, bexpi kerã sheniki. Hawẽ yurarã sãka
sheni, mia keyunũ ika hashpa shenia raka miski.
Kara: kararã, yura kuru sheni, iã kesha hiwe miski. Kara
keu xinayarã, bari pe miski.
Upi: upirã, hene merã hiwe miski. Hawẽ yurarã, kuru tua
tuapa sheni, sapa sheniki. Hupestã shũ akaburã, yura nũku
sheni miski, niwe matawa burã.
Ixtxĩkã: ixtxĩkãnã, kuru pustu pisxtaki. Ixtxĩkã hiweirã; hi
ewapaki imisbuki. Há keuirã ui ruai imiski.

Kekũti tsamĩ - 73
Huwe: huwerã, yura kuru mixtĩki. Pashku kesha hiweabu,
keuirã eska misbuki: huwẽ!, huwẽ! imisbuki.
Teãx ika: teãx ikarã, yura keneya mixtĩki. Ui iki pãtu
matanu, itxatã keui xãxãki imisbuki.
Kana txãkesh: kana txãkeshrã, betsa betsapa txuri
mixtĩki. Ui iki pãtu matanu, itxatã keui xãxãki imisbuki.
Birix ika: birix ikarã, betsa betsapa txuri mixtĩki. Ui iki pãtu
matanu, itxatã keui xãxãki imisbuki.
Ui piri: ui pirirã, yura keneya xarabuki. Ui ikẽ tashniabu
mapu misbuki.
Nẽkati: nẽkatirã, yura mexu pustu mixtĩki. Hawẽ yurarã
mexu txasha mixtĩki.
Tãix tãix ika: tãix tãix ikarã, yura mexu pustu mixtĩki. Hawẽ
yurarã mexu txasha mixtĩki. Hawẽ keurã eska miski: tãix!,
tãix! imisbuki.
Buãtãtã: buãtãtãnã, hi shãki merã kasmai, paka shãki
merã hiwea keu miski. Hawẽ keurã eska miski: tãtãtã!,
tãtãtã!, imiski.
 Itã usũ (19)
SHAKAYA BETSA XARABU
Shãtxuwã: shatxuwãnã, ewapa inũ, mebi ewapa hushu
sheniki. Hene mera hiwea, mashash kiniwẽ inũ, tara shãki
merã hiwe miski.
Shãtxu: shãtxurã, hene merã hiwea, mashash kiniwẽ inũ,
tara shãki merã hiwe miski.
Usha shãtxu: usha shãtxurã, ewapama hushu pixtaki.
Hene mera hiwea, mashash kiniwẽ inũ, tara shãki merã
hiwe miski.
Nustu shãtxu, anibũ kemu: nustu shãtxurã, peshe pixta
hene mera hiwea, mashash kiniwẽ inũ, tara shãki merã
hiwe miski.

Kekũti metsã - 75
Shaka: shakarã, hawẽ yurarã habia shãtxu keska bia, petxi
keshka txaiki. Hene mera hiwea, mashash kiniwẽ inũ, tara
shãki merã hiwe miski.
Shaka pãtu: shaka pãyurã, hawẽ yurarã habia shãtxu
keska bia, petxi keshka txaiki.
Hene mera hiwea, mashash kiniwẽ inũ, tara shãki merã
hiwe miski.
Xai: xairã, yura taxi pixtaki. Xai hiweirã hene merã ikama,
manãnã imisbuki.
Manã xai: manã xairã,yura taxi pixtaki. Xai hiweirã hene
merã ikama, manãnã imisbuki.
 Rabeti (20)
NUTXU KENA XARABU

Pau: paurã, iãnẽ inũ, kaya pãtu anu imisbuki. Hawẽ yurarã;
shaka kuxi bekesh rabeyaki.
Mutũ: mutũnã shakaya, mananã hiweaki. Timaburã habia
hawẽ shaka merã hiki kãimiski.
Nũpush: nũpushrã, shakaya hene merã hiwe miski.
Nũpush yumekĩ pipaunirã isũ txakamis kiaki.
Nubu: nuburã, shakaya hene merã hiwe miski. Nũpush
yumekĩ pipaunirã, isũ txakamis kiaki.
Nutxu: nutxurã, ewapama mixtĩki.Shakaya hene merã
hiwe miski. Nutxu yumekĩ pipaunirã isũ txakamis kiaki.
Txãpix: txãpixrã, shaka nũku txaibuki, mashash bexuru
ikai yanu usu bainaki.
Nai sãkã: nai sãkanã, shaka kuxi manãnã hiweaki. Hawẽ
yurarã sãkã xarabuki.
Ketxu: ketxurã, shakaya hene merã hiwe miski. Hawẽ
shakarã kupa xarabuki.
Txabush: txabushrã, shakaya hene pãtu merã imisbuki.
Txabush hãtse tanã, hawẽ keshni mesha misbuki.

Kekũti kekũ - 77
 Rabeti besti (21)
BEPUKURU KENA XARABU
Awa bena kurupa: awa bena kuruparã, kuru sheni pei
tutuya sheniki. Awa bena hiwe natãi nuya kawanirã, rua
nãnãi imiski.
Awa bena nãketapa: awa bena nãketaparã, nãke sheni
pei tutuya sheniki. Awa bena hiwe natãi nuya kawanirã,
rua nãnãi imiski.
Bepukuru: bepukururã, betsa betsapaki: ewapabu inũ,
peshe mixtĩki. Bepukuru itxairã huaki inũ, isũki
imisbuki.
Husuwã: husuwãnã, kurupa sheniki. Husuwã nirã mexu
merã besti imiski.
Husu: husurã, kuru mixtĩki. Husu nirã mexu merã besti
imisbuki.
 Rabeti rabe (22)
HŨKU, XINI
Hũkuwã: hũkuwãnã, ewapa pei nãke sheniki. Hũkuwã
nirã, mexu merã besti imisbuki.
Hũku: hũkurã, pei nãke xarabuki. Hũku mapuirã mexu
merã besti imisbuki.
Hũku kistsekemis: hũku kistsekemisrã, yura nãke tapaki.
Mexu merã huai tsumaburã, ma kistsekea imiski.
Hũku nuĩyã: hũku nuĩnakanarã, yura nãke tapaki. Mexu
merã huai tsumaburã, nuĩ mesi txai pui miski.
Bari xini: bari xinirã, nãketapa inũ, kurupa xarabuki. Hatũ
keurã tsu!Tsu! imisbuki.

Kekũti usũ - 79
Tawa xini: tawa xinirã, mexupa xarabuki.
Tawa xini tashnirã, ma bariã reskeaya imisbuki.
Kuru xini: kuru xinirã, hatũ yurarã kurupa xarabuki. Kuru
xini mapuirã bari keya besti imisbuki.
Xini kixtaxi: xini kixtaxirã, yura kuru hawẽ; kixi uke betsa
taxipaki. Ha xini mapuirã, nawe mashuanu imisbuki.
Txãpu tsakanã: txãpu tsakanãnã, yura kuru xarabuki. Bai
tana bãikĩ betximaburã, hatu pustuki tsaka bãi miski.
Mai txãpu: mai txãpurã, mai merã kiniwa hiwe misbuki.
Mai txãpu henẽ pukuarã, nuna kuxipa txakamaki.
Mai txãpu bepaxĩ: mai txãpu bepaxinã, mai merã kiniwa
hiwe misbuki. Mai txãpu henẽ pukuarã, nuna kuxipa
txakamaki.
Henẽ tũtũ: henẽ tũtũnã, mexu tũku pixtaki. Haska uĩkinã,
henẽ tara bekixkuanu amisbuki uĩkinã.
Yutxi meshte: yutxi meshterã, yura kuru txaiki. Yura mesi,
mebi txaipa txaibuki.
Sate: saterã, bushka tushku, tsimesĩ pei txaipa txaiki.
Haska uĩkinã, bari kaya besti uĩ misbuki.
Senu mitsa: senu mitsarã, pei nãke teshu mesi txaiki. Hi
mebi xarabu nisa miski.
 Rabeti tsamĩ (23)
HISIS KENA XARABU
Hisis taxipa: hisis taxiparã, ni mebiki nawa hiwe misbuki.
Haska mĩ beruarã, nanashaki imisbuki.
Hisis mexupa: hisis mexuparã, ni mebiki nawa hiwe
misbuki. Haska mĩ beruarã, nanashaki imisbuki.
Yawa hisis: yawa hisisrã, yura sapa musha penitxime
xarabuabuki. Haki pai yaburã hutis imisbuki.
Txashu hisis: txashu hisisrã, yura taxipa sapa musha
penitxime xarabuaki. Haki pai yaburã hutis imisbuki.
Hisis shetaya: hisis sheyarã, ewapa txikũ benebuki. Haska
beruaburã hatu kepeshkĩ himi sa amisbuki.
Nĩtu: nĩturã, ewapa mexu benebuki. Haskatũ hatu
kepeshkinã hatu himi sa amiski. Nami nane betxitãnã,
keyu pimisbuki.
Unã maspuya: unã mai merã hiweaburã, taxi benebuki.
Haska tunã mibã betxi tanã, keyu meshte misbuki.
Unã nisa pei maspuwa: unã nisa pei maspuyarã, taxipa
xarabuki. Hanu hiwe katsirã, nisa pei xarabu meshtetã, na
ewapawa hiwe misbuki.
Bunawã: bunawãnã, yura beskũ sheniki. Haskatũ hatu
txatxiarã, isĩ ua kayamaki. Hametsa katsirã, hanaki txatxima
misbuki.
Buna: bunarã, yura mexu pixtaki. Haskatũ hatu txatxiarã,
isĩ yane maĩs maki. Haska hiweirã hi namã kiniwa hiwe
misbuki.
Banĩ buna: banĩ bunarã, mexu hatiuma xarabuki. Haskatũ
hatu txatxiarã, shuwa isĩ tene misbuki.
Buna kuru: buna kururã, yura kuru peshe mixtĩki. Haskatũ
hatu txatxiarã, shuwa isĩ tene misbuki.

Buneti besti – 81
Ruka mebi, mais: ruka mebi kasmai maisrã, yura betaxi
xarabu, akũ sĩti misbuki. Ruka mebi tashnirã, ushe bena tiã
imisbuki.
Shea maru: shea marurã, yura betaxi xarabuki. Akũ mapu
misbuki, bene ewapatũ hatu kepesharã, hatu heneismaki.
Hashũ: hashunã, mexupa inuĩra pixtaki. Mai kini merã
hiweaki. Hatũ hatu txatxikinã, rabiabuma ikabu hatu
amiski.
Pui miti: pui mitirã, mexupa tiruma pixtaki. Mai merã
hiweabuki. Haska biarã, txatxinãki.
Hana biri: hana birirã, mexupa inuĩra pixtaki. Mai merã
hiweaki. Haskatũ hatu txatxi kinã, haki paiyabu besti
amiski.
Kũtix mexupa: kũtixrã, mexupa sheta txai mixtĩki. Hiweirã
nisa maspuanu imisbuki. Hatũ mia txatxiarã, mawaira isĩ
uwa kayamaki.
Txashũ kũtix: txashũ kũtixrã, taxipa sheta txai mixtĩki.
Hiweirã nisa maspuanu imisbuki. Hatũ mia txatxiarã,
mawaira isĩ uwa kayamaki.
Bukũ iá: bukũ iarã, habia hima peshe mixtĩ, txaba ibaũmi
yui imisbukirã.
Bukũ ewa: bukũ ewarã, habia kũtix keska txaiki.
Haskatũ hatu txatxi xinarã, yane pix ika heneismaki.
Mai tsipu: mai tsipurã, habia mai merã hiweabuki. Haska
mai pukĩkĩ beruaburã, hatu kepeshkĩ himi sa amiski.
Mai hanĩ: mai hanĩnã, mai merã hiweabuki. Taxipa inũ,
mexupa hayaki. Hatũ hatu txatxiarã, shua isĩ bestiki.
Hanĩ: hanĩnã mexu mixtĩ, hi shãkĩ merã hiweabuki. Hatũ
hatu txatxiarã, shua isĩ txakamaki.
Teka hanĩ: teka hanĩnã, mexupa inũ, taxipa hayaki. Hatũ
hatu txatxiarã shua isĩ pixtaki.

Buneti rabe - 82
 Rabeti ketash (24)
HIMA KENA XARABU
Hima mexupa: hima mexuparã, mai maspua hanu itxa
hiwe misbuki. Hawẽ maspuki paiyaburã, akũ shuku birã
hatu txatxi miski.
Hima taxipa: hima taxiparã, mai maspua hanu itxa hiwe
misbuki. Hawẽ maspuki paiyaburã, akũ shuku birã hatu
txatxi miski.
Mai hima: mai himarã, mai kiniwa hiwe misbuki. Há pianã
isĩ maki.
Pui pisi: pui pisirã, tara txapu anu hiwe misbuki. Kepe
shenãki. Mia kepeshaya biuwaburã, habia pui biuwa keska
mĩ shete tiruki.
Ixã pakeyu: ixã pakeyurã, hima ewapabu yura betaxi
xarabuki. Kepeshenã isĩki.
Txaba: txabarã, hima kuru mixtĩki. Txaba hiweirã, tara
txapu anu imisbuki. Haska mĩ beruarã, mĩ taeki ina birani
mia bitxaba abirã misbuki.
Tara hima: tara himarã, mexu mixtĩki. Haska hiweirã, hi
bitxi bexanu mata misbuki.
He mexupa: he mexuparã, hima txuri mixtĩki. Piti tesheki
inũ, hawaira bataki bea unu shuku misbuki.
He taxipa: he taxiparã, hima txuri mixtĩki. Piti tesheki inũ,
hawaira bataki bea unu shuku misbuki.
He mexupa: he mexuparã, hima txuri mixtĩki. Haskatũ mia
txatxiarã, isĩ txakamaki.
He taxipa: he taxiparã, hima txuri mixtĩki. Haskatũ mia
txatxiarã, isĩ txakamaki.
 Rabeti metsã (25)
NÃPE KENA XARABU
Nãpewã: nãpewãnã, ewapa sheni, pei beshnã beru tuku
sheniki. Mani inũ, nami txapuki itxamisbuki.
Nãpe shupu: nãpe shupurã, habia nãpewã keska, shupu
sheniki. Mani inũ, nami txapuki itxamisbuki.
Nãpe pitibu: nãpe pitiburã, peshe pixta xarabuki. Piti
xarabu pikatsi tsaũ tanaibunã, unu haki shuku runu
misbuki.
Nãpe tsiwanã: nãpe tsiwanãnã, yura nãke sheniki.
Haskarã namiki inũ, puiki tsiwa misbuki.
Txupewã: txupewãnã, ewapa sheta txai sheniki. Haskatũ
hatu txatxiarã, haki shena misbuki.
Txupe kaya: txupe kayarã, yura nũkupa xarabuki. Txupe
itxairã ma bariã reskei kaya imisbuki.
Txupe txuri: txupe txurirã, hene kesha shubĩ tinĩ tinĩ isanu
imisbuki. Haskanu mĩ kayarã mia bikawa tirubuki.
Txupe nimerã nua: txupe nimerã nuarã, betsa betsapaki:
mexupa inũ, taxipa inũ, sesepa xarabuki. Haska xaraburã,
yuinakaki shuku runu misbuki.
Peste mexupa: peste mexuparã, peshe pixta inuĩra
txakamaki. Habia hiwetã kashũ hatu txatxi misbuki.
Peste taxipa: peste taxiparã, peshe pixta inuĩra
txakamaki. Habia hiwetã kashũ hatu txatxi misbuki.
Txashu bi: txashu birã, ewapa taxi txaiki. Txashu bi miki
nukuirã, nimerã, napãpãna imisbuki.
Nea bi: nea birã, ewapa sese txaiki. Haska miki nukuirã
nimerã napãpãnã imisbuki.

Buneti ketash - 84
Miti bi: miti birã, yura nũku txaiki. Haskatũ hatu txatxikinã,
hatu isiwã miski.
Shupu bi: shupu birã, yura shupu txaiki. Haskatũ hatu
txatxikinã, hatu isiwã miski.
Bi nũkupa: bi nũkuparã, beshnema mexã mixtĩki. Haska
miki tsaminũ ikarã, unu nuya baũ misbuki.
Miũsh: miũshnã, txuri mixtĩki. Miũsh itxairã yaix kiniki
imisbuki. Haskatũ hatu txatxiarã, yura taxi raka misbuki.
 Rabeti sĩti (26)
NAKA KENA XARABU

Naka rexiã: naka rexiãnã, txuri mixtĩki. Bimi kasmai, huaki

itxa misbuki. Haska mĩ betximarã unu pua ibaũ misbuki.
Naka: nakarã, txuri mixtĩki. Ma bariã reskeaya itxa misbuki,
baka batxiai tiãnã. Haskairã, habia piti xarabuki unu shuku
runu misbuki.
Xiu: xiurã, txuri mixtĩki. Haskatũ mia txatxiarã; himi tuxmu
mixtĩ shua miski. Shuakĩ raxki, raxki akaburã, haki tuxmui,
txami misbuki.
Xiu taxipa: xiu taxiparã, txuri mixtĩki. Haskatũ mia
txatxiarã; himi tuxmu mixtĩ shua miski. Shuakĩ raxki, raxki
akaburã, haki tuxmui, txami misbuki.
Xiu pese: xiu peserã, hawẽ kena betsarã: bushka xiuki.
Haskarã txuri mixtĩki. Haskatũ hatu txatxiarã; shua
txakamaki.
 Rabeti kekũ (27)
SHAKU KENA XARABU
Bashu Shaku: bashu shakurã, sapa sheni, sekẽ xarabu
retxi kainaki. Tae akũbia beshnema sheniki.
Shaku rexiã (imbuá monor): shaku rexiãnã, sapa txaiki,
sekẽ xarabu retxi kainaki. Tae akũbia beshnema sheniki.
Tara shaku: tara shakurã, nũku sekẽ, sekẽya txaipa txaiki.
Tae akũyã bia, beshnema txaiki.
Shaku txumi: shaku txumirã, mexu babu mixtĩki. Hanu
buirã, akũ bumisbuki. Haskairã, kayãwã pukei imisbu kiaki.
Awawa: awawarã, sekẽyã xarabu tae rasiaki. Haskatũ hatu
kepesharã, isĩ txakamaki. Haska uĩkinã, tara txapu anua uĩ
misbuki.

Buneti kekũ – 87
 Rabeti bune (28)
SHENA XARABU

Shunu shena: shunu shenarã, kurupa ewapa benebuki.

Haskatũ hatu kesharã, hatu heneisma kiaki.
Isũ betũ iti shena: isũ betũ iti shenarã, ewapabu taxi
benebuki. Habia nixpurũki kekua taxi raka misbuki.
Pinubĩ shena: pinubĩ shenarã, ewapabu sãkã benebuki.
Bari kuaya butuaburã, unu sãkã raka misbuki.
Sheshe shena: Sheshe shenarã, kuru sãkã benebuki. Bari
kuaya butuaburã, hanus kekua unu sãkã raka misbuki.
Yuxĩ puru: yuxĩ pururã, betsa betsapaki: kurupa inũ, nãke
tapa inũ, mexupa betuya benebuki. Haska uĩkinã, atsa
peiki ramiabu uĩmisbuki.
Bukũ shena: bukũ shenarã, txuri bepaxĩ tsisapa mixtĩki.
Hawẽ kemuwẽ kenea burã, yane tushkuis bumaki.
Baki shena: baki shenarã, hushu benebuki. Haska uĩkinã,
baki txapuaiki bashneshũ bitiki.
Shuki shena: Shuki shenarã, habia nisa pei shuki watã
hiwe misbuki. Hatũ yurarã kuru benebuki.
Shenã shena: shenã shenarã, shupu xarabuki. Haki txã
ikaburã shua misbuki.
Pui shena: pui shenarã, mesi mixtĩki. Haska mia puima
katsirã, mia txitxaba akĩ, mia puima katsis imiski.
Nai nixi shena: nai nixi shenarã, nãke sheniki. Haska mĩ
betximarã, beni shenia nimiski.
Beyu shena: beyu shenarã, nãke sheniki. Haska mĩ
betximarã, nixiki rukua beyu beyu isheni miski.
Pani shena: pani shenarã, rabeki: pani pei shukua hiwe
misbu inũ, pani reraimabu natxapui shena hushu mixtĩ
imisbuki.
Isã shena: isã shenarã, hushu benebuki. Isã reraimabu
raka, natxapu kaini imiski. Shui benebu sawea tsiũ isheni
misbuki.
Kũta shena: kũta shenarã, hushu benebuki. Kũta
reraimabu raka, natxapu kaini imiski. Shui benebu sawea
tsiũ isheni misbuki.
Xiwa shena: xiwa shenarã, habia hawẽ yura xiwaya
benebukẽ aki imisbuki.
Karu shena: karu shenarã, habia hi txapu kainaiki imiski.
Haska pesha kũbãikĩ, mĩ betxiai, txaipa hushu beneburã.
Kũta beru shena: kũta beru shenarã, habia kũta sẽkekĩ uĩ
misbuki.
Tawa shena: tawa shenarã, rani taxi benebuki. Haskaki
pai yaburã, mushaki paiya keskaki. Haskarã hawẽ paerã, isĩ
txakamaki.
Katsis shena: katsis shenarã, rani benãke benebuki.
Haskaki pai yaburã, musha keskaki. Hawẽ paerã, mawaira
isĩ maki.
Heshku shena: heshku shenarã, rani kuru sheniki. Haskaki
pai yaburã, musha keskaki. Hawẽ paerã mawaira isĩ maki.
Shena naĩ: naĩnã, habia shena rani shupu sheniki. Haskaki
pai yaburã, musha keskaki. Hawẽ isĩnã uwa kayaki, rauwa
bumarã tene kaya misbuki.
Tara naĩ: tara nãinã, habia shena rani shupu sheniki.
Haskaki pai yaburã, musha keskaki. Hawẽ isĩnã uwa kayaki,
rauwa bumarã tene kaya misbuki.
Shena sanu: shena sanurã, bepuru kasmai, husũ batxi

Buneti usũ - 89
pake xina, ana rami katsi imisbuki.
Nami shena: nami shenairã, habia bi kasmai, txupẽ hatu
txatxi xina imisbuki. Hatu haskawa xina shena ewakinã,
shuwa isĩwakĩ, mia senu, senu atiruki.
Yuinaka xarabũ shena: Hati yuinaka xaraburã, habiati
shenai keyu misbuki. Haska shenairã, habia bi kasmai
txupẽ hatu txatxia imisbuki.
 Rabeti usũ (29)
NI SHEKE XARABU

Henẽ bushtiwã: henẽ bushtiwãnã, kuru nupaxĩ sheniki.

Haska betximaburã, henẽ puku sheni kaĩmiski.
Hene keximawã: Henẽ kexĩmawanã, yura nãke sheni,
katxara, kutxu runu sheniaki.
Ni shekewã: ni shekewãnã, kuru baxa, baxaya sheniki. Bai
mata xina netsuaya, barĩ yui mani misbuki.
Ni sheke: ni shekerã, pake rabeyaki: bushka kiri beskũ,
hina kiri nãke txaiki.
Shabũ: shabunã, habia ni sheke nimerã nua yui imisbuki.
Hawẽ yurarã beskũ ixiwaya txaiki.
Kexĩ: kixinã, kuru txai, hãpaxĩ katxara txaiki. Hiwẽ ina
tsamia, mia betxitã sheke, sheke itxai miski.
Mẽpash: mẽpashrã, yura hushu txaibuki.Haska uĩkinã,
habai hiwetã nua amisbuki.
Teu: teurã, kurupa inũ, nãke tapaki. Hawẽ ruwe kikairã,
tetxu taxi txaiki. Haska betxitã ea ruwe uĩmawe akaburã,
tewe, tewe ikĩ tetxu taxi txai hatu uĩma miski.
Mẽpash metxurã: mẽpashrã, yura kurupa baxa, baxaya
txaiki. Hawẽ mekẽnã metxurã metei txakamaki.
Shukerũ: shukerũnã, habia nisheke yura keska, xiwaya
xarabuki. Haska mia uĩma kinã, rua nãnãi imis kiaki.
Haskaya ha betxitanã, beshmi mesha tiki.
Runu shena: runu shenarã, habia nisheke keska bia,
taxipa inũ, mexupawẽ pukeyaki. Hatũ mia uĩmakinã, ruakĩ
mia uĩmai imiski. Haskaya ha betxitanã, beshmi meshatiki.

Usũti besti - 91
Texka runu: texka runurã, yura betuxĩ pixtaki. Tara txapu
kasmai, hi txapu bitxiki hunea raka miski.
Ari runu: ari runurã, nisheke yura keska bia, nũku txai,
yura txasha txaiki. Haskatũ mia uĩmakinã, isĩ tenei mĩ ari,ari
ishanũ mia ruai imiski.

Usũti rabe - 92
 Tsamĩti (30)
PETUSHKU KENA XARABU
Barĩ tayã: barĩ tayãnã, shaka kuxi sheni, txasha, txasha
imiski. Há uĩkinã bariã besti amisbuki.
Manu: manurã, petushku shaka kuxi, mashuyã sheniki. Há
uĩkinã bariã reskeaya besti amisbuki.
Bũpa: bũparã, shaka kuxi reta txaipa sheniki. Bũpa akũ
uĩkinã, tau rerashũ natsa xinabu anu uĩ misbuki.
Xeke xeke ika: xeke xeke ikarã, shaka kuxi sheniki. Há
uĩkinã, tara txapu anua uĩ misbuki.
Kunu ewa: kunu ewarã, huxĩ shemesĩ txaiki. Haska uĩkinã,
tara txapu anua uĩ misbuki.
Tara petushku: tara petushkurã, shaka kuxi mixtĩki. Haska
uĩkinã, habia tara txapuki sere bauna uĩ misbuki.
Petushku keneya: petushku kenetarã, shaka kuxi mixtĩki.
Haska uĩkinã, habia tara txapuki sere bauna uĩ misbuki.
Yutxi petushku: yutxi petushkurã, habia yutxiki neshũ,
yutxi pikĩ, hawẽ pei inũ, bimi pimiski.
Mutuwã: mutuwãnã, ewapa mexã sheniki.
Haska uĩkinã, niwe mashu anua uĩ misbuki.
Mutu: muturã, mexupa mexã txaiki. Haska tsĩkiaburã,
hatuki tsisi imiski. Miki haskarã pisi txakamaki.
Petushku kukunã: petushku kukunãnã, mexupa sapa
remesĩ txaiki. Haskatũ hatu kukuarã, tubĩ sheni huyui, shua
txakayama miski.
Metxãti, xinashuku: metxãti xinashukurã, kena betsa yui
imisbuki. Metxãti tashnirã mexuaya besti imisbuki.
Xinashuku meshupu: xinashuku meshupurã, kurupa yura
shupu sheniki. Haskatunã hatu keyu miski, hatu keyuarã isĩ
txakamaki.
Xinashuku mexupa: xianashuku mexuparã, hawẽ yurarã
mexu sheniki. Haskatunã hatu keyu miski. Hatu keyuarã isĩ
txakamaki.
Naxix maka: naxix makarã, bemex mebi txaipa txaibuki.
Naxix maka uĩkinã; tãpe anu kasmai, tara ewapa hene
namaki niaki uĩ misbuki.
Basnẽ puru: Basnẽ pururã, txikushku mebia xarabuki. Bari
kayarã hiwẽ hisĩ pũte miski, hanu petushku xarabu
yabukua pikatsirã.
Basnẽ puru petxasha: banẽ puru petxasharã, inuĩra
txakamaki. Haska uĩkinã, habia hiwe shubu txipanã
kawananu uĩ misbuki.
Mepustu nibu: mepustu niburã, mexupa mebia, hina kiri
txiush tsamiaki. Haskatũ hatu txatxiarã, isĩ, hatiri hãtxa
benu misbuki.
Basa nibu: basa niburã, hushupa mebia, hina kiri txiush
tsamiaki. Hakatũ hatu txatxiarã, isĩ beshmas sa, sa imiski.
Txitxi sapa: txitxi saparã, yura ewapa pei beshnã sheni,
matutuya sheniki. Haska biuwaburã pisi sheni.
Mãpã: mãpãnã, yura betaxi txai, pei beshnã pisi
txakamaki. Haska tashnirã mexu merã besti imisbuki, piti
teshe pinũ ikarã.
Basi mãpã: basi mãpãnã, nãke pei beshnã txaiki. Haska
uĩkinã, basi merã hiwea uĩ misbuki.
Mãpã mashtekenã: mãpã mashtenãnã, yura kurupa
txaiki. Haska mexu merã kashũ, ushabu hatu mashte miski.
Mãpã yẽkẽ: mãpã yẽkẽnã, há pei hayamaki. Haska uĩ
kinã; maspua nua uĩ misbuki.
Hene mãpã: hene mãpãnã, mexu tushku mixtĩki. Haska
uĩkinã, iãnẽ kasmai, kayã basiwã hene merã mapuanu uĩ
misbuki. Haskatũ hatu kepesharã isĩ misbuki.

Usũti metsã - 95
 Tsamĩti besti (31)
YANÃ KENA XARABU

Awarã yanã: yanãnã, tũku taeya petxi txasha mixtĩki.

Haska yuinakaki tsamitanã, himi kukui ewapa sheni miski.
Yawa yanã: yawã yãnãnã, mexupa xarabuki. Haska hawẽ
bitxiki tsamia, himi kukui ewapa misbuki.
Shawẽ yanã: shawẽ yanãnã, sapa txasha, peberu
xarabuki. Haska hawẽ shakaki tsamishũ himi kuku
misbuki.
Txashũ yanã: txashũ yanãnã, hatiuma sapa betaxi
xarabuki. Haskarã, mawa inuĩra xarabu.
Txãpa yanã: txãpa yanãnã, mexu tũtu mixtĩki. Haska
nimerã kashũ bitã xinaburã; yuraki tsami xina, hatu shua isĩ
wamiski.
Yanã metsa: yanã metsarã, tũku txashari mixtĩki. Ni merã
kashũ bixiãburã, unu mexu raka misbuki. Hatũ yuraki
buxiãburã.
Masã: Masãnã, ina yawa kia sa ikima, hatũ taeki irutã
ewamiski. Haska ewa xinarã, shua isĩkĩ, betxitã tseka
misbuki.
Masã: masã betsarã, kamãki itxa misbuki. Haska itxa
xinaburã, hatu rashuatã amisbuki.
Hi masã: hi masãnã, habia hi babupa xarabuki, petushu
mixtĩ hikitã, pibaina imiski. Kuru niri, niri iki, bawasha
ibainirã.
Sheki masã: sheki masãnã, petushu mixtĩ hikitã, pibaina
imiski. Kuru niri, niri iki, bawasha ibainirã.
Tama masã: tama masãnã, petushu mixtĩ hikitã pibaina
imiski. Kuru niri, niri iki, bawasha ibainirã.
Ia: iarã, mexu sapa mixtĩki. Haska buki itxai maburã, hatu
mashuatã amiski. Haskairã. matxã misbuki.
Ia heshe: ia hesherã akinã, habia iã batxi pake xinabu
amisbuki. Haska batxi pake xinaburã, unu txasha raka
misbuki.

Usũti kekũ - 97
 Tsamĩti rabe (32)
NUĨ KENA XARABU

Nuĩ newã: nuĩ newãnã, mai merã hiweabuki. Hawẽ

yurarã, txaipa nũku sheniki.
Mai nuĩ: nuĩnã, mai merã hiweabuki. Hawẽ yurarã, txaipa
nũku txaibuki. Ui ikaya tashniabu isapã hatu shea misbuki.
Puku nuĩ: puku nuĩnã, hushupa txaipa remesĩ xarabuki.
Haska puku mata kinã, hatu puku isĩwã miski.
Yura nuĩ: yura nũnã, tsuã uĩsmaki. Yuraki besti hiki xina,
hatu rashuatã amisbuki. Rauwa marã, habias shuai yura
txuxi misbuki.
Nea: nearã, yura kuru sheni, tae hayama bia shara
kaĩmiski. Há shara kainai yanurã, txasha tapi kãimiski.
Hene nea: hene nearã, hene merã hiweabuki, iãnenã.
Haskanu puku bainabu, hatuki tsamitã hatu himi kuku
miski.

Usũti bune - 98
 Tsamĩti tsamĩ (33)
YUNU KENA XARABU

Taxi sheki: taxi shekirã, beru taxipabu xarabuki. Haska

mabesh waburã taxi pe miski.
Hushu sheki: hushu shekirã, beru hushupa xarabuki.
Haska mabeshwaburã, hushu pe miski.
Mexu sheki: mexu shekirã, beru mexu benebuki. Haska
mabesh waburã, paxĩ pemiski.
Sese sheki: sese shekirã, beru sese benebuki. Haska
mabesh waburã, paxĩ pemiski.
Bunã itsu: bunã itsu shekirã, beru txumi babu mixtĩki.
Haska mabesh waburã, bata pe miski.
Ĩku sheki: Ĩku shekirã, heshku txixte benebuki. Haska
mabesh waburã, paxĩ pemiski.
Kuxi sheki: kuxi shekirã, heshku txixte benebuki. Haska
mabesh wakinã, patxi besti amisbuki, tashka xinarã beru
kuxi benebuki.
Nawã atsa tatxuxa: nawã atsa tatxũyãnã, habia hawẽ
tashu tatsus xarabukẽ aki imisbuki.
Yuri atsa taxipa: yuri atsa taxiparã, hawẽ tashu yuri txai
inũ, hawẽ pusi taxipakẽ aki imisbuki.
Yuri atsa hushupa: yuri atsa hushuparã, habia hawẽ tashu
yuri txai inũ, pusi hushupa aki imisbuki.
Pesi atsa taxipa: pesi atsa taxiparã, pei txuri inũ, pusi
taxipakẽ aki imisbuki.
Pesi atsa hushupa: pesi atsa hushuparã, pei txuri inũ, pusi
hushupa aki imisbuki.
Nea bake atsa: nea bake atsarã, pei xiwaya xarabukẽ aki
imisbuki. Haska huaburã hushu metu peki.
Xuri bake atsa taxipa: xuri bake atsa taxiparã, txãpa pei
txuri mixtĩ, pusi taxipa muru xarabukẽ aki imisbuki.
Xuri bake atsa hushup: xuri bake atsa hushuparã, txãpa
pei txuri mixtĩ, pusi hushupa muru xarabukẽ aki imisbuki.
Rei atsa: rei atsarã, txãpa pei txuri xarabukẽ aki imisbuki.
Haska betseaburã, keyu betse keama, sẽkei keyu miski.
Shawã atsa: shawã atsarã, pei shãku taxi xarabukẽ aki
imisbuki. Haska hawẽ pusirã, txaipa xarabuki.
Shane atsa: shane atsarã, pei nãke xarabukẽ aki imisbuki.
Haska banaimaburã unu pei nãke raka bãimiski.
Iã atsa: iã atsarã, pei tashu hushu benebuki. Haska banai
maburã, unu pei hushu raka bãimisbuki.
Pei turu atsa: pei turu atsarã, pei turu xarabuki. Haska
banai maburã, unu pei turu, turu isa raka misbuki.
Kushu atsa: kusha atsarã, hawẽ shaka betaxi xarabuki.
Haska betseshũ shukaburã, unu betaxia raka miski.
Bari xini atsa: bari xini atsarã, shãtxuku mexupa xarabuki.
Haska banai maburã, unu shãku mexu raka misbuki.
Haxi atsa: haxi atsarã, pusi txaipa, remesĩ txaibu aki
imisbuki. Haska betsekĩ tekeabuma ikaburã, natia txaibua
mani miski.
Shepãtxu atsa: shepãtxu atsarã, hawẽ pusi sapa benebu
aki imisbuki. Haska betseaburã, sapa benebua mani miski.
Ruski atsa: ruski atsarã, muru xarabukẽ aki imisbuki.
Haska betseaburã, keyu betse keama sẽkei keyu miski.
Hepe atsa: hepe atsarã, hawẽ pusi paxĩ xarabukẽ, aki
imisbuki. Haska hua burã, paxĩ xarabuki.
Isu hina atsa: isu hina atsarã, tashu mexupa xarabukẽ aki
imisbuki. Haska hua burã, hushupa metu xarabuki.
Kakã binua atsa: kakã binua atsarã, pusi txaipa xarabu aki
imisbuki. Haska betseaburã, txaipa xarabu mani miski.
Awa tae atsa: awa tae atsarã, pusi tũku benebu aki
imisbuki. Haska betseaburã, tũku benebu mani miski.
Kape batxi atsa: kape batxi atsarã, huabu hushu
xarabukẽ aki imisbuki. Haska huashũ yuinaka nami nai
misbuki.
Bawa kuru atsa: bawa kuru atsarã, pei kuru xarabukẽ aki
imisbuki. Haska banaimaburã, unu kuru raka miski.

Bushte inũ besti - 101

Huxĩ atsa: huxĩ atsarã, pei huxĩ xarabuki. Haska
banaimaburã, unu huxĩ raka miski.
Muka atsa: muka atsa pusi huaburã, muka miski. Haskakẽ
tsuã huashũ pisbumaki.
Atsa bene: atsa benerã, há huashũ pitimaki; pasha besti
amisbuki pikinã. Haska inũ, hayabi mabesh watiki.
Nia yuxu: nia yuxurã, há huashũ pitimaki; pasha besti
amisbuki pikinã. Haska inũ, hayabi mabesh watiki.
 Tsamĩ ketash (34)
MANI KENA XARABU

Tete pei mani: tete pei manirã, mani ewapa txaipabu yui
imisbuki. Haska tuwe benarã, mani ewapabu imiski.
Bekã mani:: bekã manirã, mani ewapa txaipabu yui
imisbuki. Haska tuwe benarã, mani ewapabu imiski.
Shawã pei mani: shawã pei manirã,shaka taxipabu, mani
ewapa txaipabu yui imisbuki. Haska tuwe benarã, mani
ewapabu imiski.
Sĩti mani txaipabu: sĩti manirã, taxiparã, shukashũ
huaburã, taxi pixta imiski. Haska huxiãi mutsaburã, taxi
txakamaki.
Txarũ awa pixi sĩti mani: awa pixi sĩti manirã, txaipa mesi
txaibuki. Haska tuwe benarã, teshu keyatapa imiski.
Tsiste mani: tsiste manirã, habia sĩti mani nũkupa xarabu
aki imisbuki. Haska hawẽ peirã mexupa xarabuki.
Sĩti mani hushupa: sĩti mani hushuparã, hawẽ napurã
hushu xarabuki. Haska mutsaburã, atsa mutsa keska
imiski, hushupairã.
Shane sĩti mani: shane sĩti manirã, pei benãke xarabuki.
Haska manirã nũkupa xarabuki.
Sĩti mani rẽtu mani: sĩti mani rẽtu manirã, mani betsabu
keska rebu hayamaki. Rebepu xarabuki.
Himi mani: himi manirã, habia mani inũ, peirã taxipabuki.
Huxĩnã tuash, tuash imisbuki.
Himi mani hushupa: himi mani hushuparã, hawẽ yura
inũ, manirã habia himi mani keska bia há taxipamaki.

Bushte inũ tsamĩ - 103

Shawã pei mani, bitsitsi: shawã pei manirã, habia shu
biarã, hawẽ shakarã bepaxi xarabuki.
Ĩka mani, kuti mani: Ĩka manirã, teshu ewapama
xarabuki. Haska huxiãi raxkitã pikinã, hane ruakabi shete
misbuki.
Babu mani: babu manirã, keyatapa miski, haskaya teshu
keya tapa xarabu misbuki. Huxiã astekĩ yaniwaburã, tsisi
itxakayama misbuki.
Maniwã, babu mani: maniwã babu manirã, há keya
tapama, txãpa pixta tuwe misbuki. Huxiã astekĩ
yaniwaburã, tsisi itxakayama misbuki.
Hãtsu mani: hãtsũ manirã, tushpi mixtĩki. Haska pikinã
huxĩ txakayama besti amisbuki. Huxĩ pe riama piaburã,
hãtsũki.
Kuru mani: hãtsũ mani betsarã, teshu teyatapa, meshkã
akũ imisk. Haska huxiã piarã, bata txakamaki.
Bixtũ mani: bixtũ manirã, sapa benebuki. Huxiã
raxkiaburã bixtũ benebuki.
Pani mani: pani manirã, hawẽ yurarã rases xarabuki.
Hawẽ bimirã txuri xarabuki.
 Tsamĩ metsã (35)
KARI KENA XARABU

Awa kari: awa karirã, hushupa ewapa benebuki. Pei

texpaya xarabu beshe bainaimiski.
Nanu kari: nanu karirã, shaka betaxi xarabuki. Pei texpaya
xarabu beshe bainaimiski.
Isku hina kari: isku hina karirã, hushupa napaxĩ xarabuki.
Pei texpaya xarabu beshe bainaimiski.
Mexu kari: mexu karirã, shaka bemex xarabu, napaxĩ
xarabuki. Pei texpaya xarabu beshe bainaimiski.
Minã kari: minã karirã, hawẽ shaka benãke xarabuki. Pei
texpaya xarabu beshe bainaimiski.
Kariwã: kariwãnã, tũku ewapa benebuki. Napu hushupa
xarabuki. Pei texpaya xarabu beshe bainaimiski.
Hushu kari: hushu karirã, shaka hushupa xarabuki. Napu
hushupa xarabuki. Pei texpaya xarabu beshe bainaimiski.

Bushte inũ metsã- 105

 Tsamĩti sĩti (36)
PUA KENA XARABU

Mexu pua: mexu puarã, hawẽ napu mexu xarabuki.

Haska banakinã, maspu xarabuatã amisbuki.
Tana pua: tana puarã, mexupa xarabuki. Haska banakinã,
maspu xarabuatã amisbuki.
Minã pua: minã puarã, hawẽ napurã, mexu hushupa
kapãmana xarabuaki. Haska banakinã, maspu xarabuatã
amisbuki.
Hushu pua: hushu puarã, hawẽ napurã hushupa xarabuki.
Haska banakinã, maspua xarabuatã amisbuki.
Puawã: puawãnã, ewapabu napu mexu benebuki. Haska
banakinã, shãtu ewapabuwatã atiki.
Mebi pua: mebi puarã, habia hawẽ nixiki runu bãimiski.
Haska huashũ piarã muka ruakabiki.

Bushte inũ sĩti - 106

 Tsamĩti kekũ (37)
YUBĨKENA XARABU

Patxi yubĩ: patxi yubinã, tushku rebuya xarabuki. Haska

banakinã maspuashũ amisbuki.
Hushu yubĩ: hushu yubinã, tushku rebuya xarabuki.
Haska shuka burã hushupaki. Haska banakinã maspuashũ
amisbuki.
Kapã yubĩ: kapã yubinã, mebia xarabuki. Haska shuka
burã paxĩ xarabuki.Haska banakinã maspuashũ amisbuki.
Shane yubĩ: shane yubinã, tashu benãke xarabuki. Haska
shuka burã, benãke xarabuki. Haska banakinã maspuashũ
amisbuki.
Maspa yubĩ: maspa yubinã, pusi ewapa sapa benebuki.
Haska banakinã maspuashũ amisbuki.
Pusa yubĩ: pusa yubinã, pusi tushku xarabu, shaka kuxi
xarabuki. Haska banakinã maspuashũ amisbuki.
Mebi wati yubĩ: mebi wati yubinã, mebi xarabu txãkã
xarabuki. Haska banakinã maspuashũ amisbuki.
Txashu teka yubĩ: txashu teka yubĩnã, tushku xarabu,
shaka betaxi xarabuki. Haska banakinã maspuashũ
amisbuki.
Siu: siurã, pusi tũku benebuki. Haska shui kasmakĩ,
huaburã metu sheniki. Haska banakinã maspuashũ
amisbuki.
 Tsamĩ bune (38)
TAMA KENA XARABU

Tama: tamarã, pei nãke turu xarabuki. Banai maburã pusi

shaka kuxixarabu imiski. Haska banakinã, maxianu inũ,
mai kuĩ yanu amisbuki.
Kene tama: kene tamarã, beru ewapabu keneya
benebuki. Banai maburã pusi shaka kuxixarabu imiski.
Haska banakinã, maxianu inũ, mai kuĩ yanu amisbuki.
Taxi tama: taxi tamarã, rabitxi taxi xarabuki. Banai maburã
pusi shaka kuxixarabu imiski. Haska banakinã, maxianu
inũ, mai kuĩ yanu amisbuki.
Hua tama: hua tamarã, rabitxi kuru benebuki. Banai
maburã pusi shaka kuxixarabu imiski. Haska banakinã,
maxianu inũ, mai kuĩ yanu amisbuki.
Mexu tama: mexu tamarã, rabitxi mexupa xarabuki. Banai
maburã pusi shaka kuxixarabu imiski. Haska banakinã,
maxianu inũ, mai kuĩ yanu amisbuki.
Txuri tama: txuri tamarã, rabitxi beskũ xarabu, beru txuri
xarabuki. Banai maburã pusi shaka kuxixarabu imiski.
Haska banakinã, maxianu inũ, mai kuĩ yanu amisbuki.
Mãku tama: mãku tamarã, shaka yẽkẽ xarabu, rabitxi taxi
xarabuki. Banai maburã pusi shaka kuxixarabu imiski.
Haska banakinã, maxianu inũ, mai kuĩ yanu amisbuki.
Paxĩ tama: paxĩ tamarã, rabitxi kurupa nami paxĩ xarabuki.
Banai maburã pusi shaka kuxixarabu imiski. Haska
banakinã, maxianu inũ, mai kuĩ yanu amisbuki.
Rau tama: rau tamarã, rabitxi mexupa, nami paxĩ
xarabuki. Banai maburã pusi shaka kuxixarabu imiski.
Haska banakinã, maxianu inũ, mai kuĩ yanu amisbuki.
Hushu tama: hushu tamarã, rabitxi hushupa xarabuki.
Banai maburã pusi shaka kuxixarabu imiski. Haska
banakinã, maxianu inũ, mai kuĩ yanu amisbuki.
Huxĩ tama: huxĩ tamarã, rabitxi huxĩ xarabuki. Banai
maburã pusi shaka kuxixarabu imiski. Haska banakinã,
maxianu inũ, mai kuĩ yanu amisbuki.

Bushte inũ usũ - 109

 Tsamĩti usũ (39)
MASHE KENA XARABU

Mashe taxipa: mashe taxiparã, shaka taxipa inũ, hawẽ

napu taxi xarabuki. Yura kene katsi inũ, hamapai kene
katsirã, tuash atã kene misbuki.
Mashe shaka taxipama: mashe shaka taxiparã, hawẽ
napu taxi xarabuki. Yura kene katsi inũ, hamapai kene
katsirã, tuash atã kene misbuki.
Mashe shaka bepaxĩ: mashe shaka bepaxĩnã, shaka
bepaxĩ inũ, hawẽ napu taxi xarabuki. Yura kene katsi inũ,
hamapai kene katsirã, tuash atã kene misbuki.
Mashe tãta: mashe tãtarã, habia mashe akũ tuash ashũ
txashka amisbuki. Haska watanã, habiawẽ kene misbuki.
 Ketashti (40)
SHAPU KENA XARABU

Shapu hushupa: shapu hushuparã, bai kuatãs harukũ

banatiki. Haskawai maburã, yumetã huayatã, bimia
misbuki. Haskatã bimi ewapabui tuash itã shuru misbuki.
Mexu shapu: mexu shapurã, hawẽ pei inũ, tashu betunã
xarabuki. Hawẽ bimi tuash itã shuru xinarã, hushupa
xarabuki.
Huxĩ shapu: huxĩ shapurã, hawẽ bimi ewapatã, peshetã
shuru xinarã, tuxĩ xarabuki.
Teshpã shapu: teshpã shapurã, bimi ewapatã peshetã
shuruarã, hushupa teshpã xarabuki.

Bushte itã besti -111

 Ketashti besti (41)
PEI KAMÃ KENA XARABU

Pei kamã: pei kamãnã, shushu banaimashũ, ewa tanaya,

siritã, rututã, pashkuki inũ, kayaki mutsabu, baka ixtxu
baunai bimisbuki.
Pesmĩ: pesmina, pei txuri xarabuki. Haska siritã, rututã,
baka mapua buanu mutsaburã, ixtxu bãumisbuki.
Sika: sikarã, baineki banaimabu, ewa tanaya betsetã,
hawẽ tatxa txaka misbuki. Haskawarã, bakarã unu kushpa
bãumisbuki, nunu bãukanirã.
Asha: asharã, ni merã mapua, nixpurũ sapa txaibuki.
Haska sharatã meshete, meshte akĩ akuãtã, sebishũ henẽ
kasmai, pashkũ bushũ txaka misbuki. Haskawabu baka
ibaunai bimisbuki.
Takũ pei kamã, nĩpiri: takũ pei kamã kasmai, nĩpirirã, ni
merã mapua betxitã, siritã, rututã, pashkũ mutsa misbuki.
Haskawaburã, baka ibaunai bimisbuki.
 Ketashti rabe (42)
YUTXI KENA XARABU
Yutxiwã: yutxĩwãnã, yutxi ewapa taxi benebuki. Haskarã
xiama itsa benebuki.
Yura yutxi taxipa: yura yutxi taxiparã, xia txakamaki. Hatu
hãpaya kinã hawẽ hatu atiki.
Yura yutxi paxĩnipa: yura yutxi paxĩnimparã, xia
txakamaki. Hatu hãpaya kinã hawẽ hatu atiki.
Sanĩ yutxi: sanĩ yutxirã, taxi mixtĩ xia txakamaki. Haska
tuxãshũ piti naiyaburã, hatu ketxixi amiski.
Tũtu yutxi taxipa: tũtu yutxi taxiparã, tũku taxi mixtĩki.
Haska tuxãta piti nai misbuki.
Tũku yutxi paxĩnipa: tũku yutxi paxĩniparã, tũku paxĩ
mixtĩki. Haska tuxãta piti nai misbuki.
Baka beru yutxi: baka beru yutxirã, bepaxĩ tũku mixtĩki.
Haska tuxãta piti nai misbuki.
Yutxi heneya: yutxi henerã, habai yutxi tsekatã, atsa
heneki aka xia itsa pemiski.

Bushte itã tsamĩ - 113

 Ketashti tsamĩ (43)
PITI KUĨ
Sheki patxi mabesh: sheki patxi mabeshrã, sheki teke
tãshũ, nisatã kẽtiki bawa misbuki. Haskawatã akĩ
yaniwaburã, isũ txakayama misbuki.
Hushu mabesh: hushu mabeshrã, sheki txuxi shemetã,
pasha tamayabi renetã amisbuki. Haskawaburã, hushu
nue pe miski.
Tubã mabesh: tubã mabeshrã, sheki shemetã, tubãtã,
renetã patsa misbuki. Haskawa burã mexu nunu, nunupa
tsaumisk.
Mani mutsa: mani mutsarã, mani huxiã huashũ, tush
akasmakĩ rene misbuki.
Mani mutsu tamaya: mani mutsa tamayarã, mani
mutsatã tama metu kapã misbuki.
Mani mutsa ruruya: mani mutsa ruruyarã, mani
mutsatã ruru kapã misbuki.
Mani mabesh: mani mabeshrã, mani shu nisatã, sheki
kasmai tama yabi renetã patsa misbuki.
Atsa nukũ: atsa nukũkinã, atsa pusi bena atãshũ, huatã
bĩtiwẽ nukũtã, tama metu kapã misbuki.
Mamã: mamãnã, atsa hua metu xarabu tush atã; sheki
pasha yabi rabukũ naka misbuki. Haskawaburã, paxĩpe,
bata pe miski.
 Ketashti ketash (44)
HASKA METI XARABU
Tãki: tãkirã, habia metu renetã uĩ imisbuki. Haska inũ,
habia sheki inũ, tama renetã uĩ imisbuki.
Tei: teirã, habia mabesh kasmai, mani musakĩ teiwa
misbuki. Haska akarã, kuresh, kuresh akĩ pewa timaki.
Neyũ: neyũnã, habia mabesh kasmai, mani mutsakĩ,
henewabu ui imisbuki.
Ũpash: ũpashrã, habia mabesh wakĩ inũ, mani mutsakĩ
hene txaiwabu yui imisbuki.
Bixtũ: bixtunã, habia mabesh inũ, mani mutsarã, mayũkẽ
yui imisbuki.
Beshke: beshkerã, habia mabesh wakĩ, rene mesiwama
ikabu yui imisbuki.
Nuwe: nuwerã, habia piti wakĩ pewabu yui imisbuki.
Haska mekinã, tama metu yabi akabu me misbuki.
Kuru itsa: kuru itsarã, habia natiã ruruima tsauwa, mabesh
watã akĩ mei imisbuki.
Bata: bata mekinã, habia mani huxiã mutsabu mei
imisbuki. Haska akaburã, unu bata tesu kainaya mei
imisbuki.
Paisma: paismarã, habia bawakĩ hawaira kapãkĩ pewa
buma ikabu mei imisbuki.
Sheni: shenirã, habia mani kasmai, mabesh wakĩ, tama
kapã txakayamabu, sheni besua uĩ imisbuki.
Betxu: betxurã, habia mabeshwabu, matsi kaini imiski.
Haska piarã, kupi namemis kiaki.

Bushte itã metsã - 115

Txitaru: txitarurã, habia mabesh wakĩ, txituwẽ pewama
ikabu imiski.
Bepatsa: bepatsakinã, habia atsa huatã, tama metu
kapãkĩ amisbuki.
Patsa: patsakinã, habia mabesh wakĩ, sheki yabi tama
renetã akabu yui imisbuki.
Buea:buekinã, habia mabesh akũ wakĩ, há harukũ aka ma
ba tanaya, rabukũ bia yui imisbuki.
 Ketashti metsã (45)
BETẼ KENA XARABU

Atsa rene betẽ: atsa rene betẽnã, atsa nisa kasmai, rene
xĩshũ tsaũ xina. Hayabi yuinaka nami kasmai hawẽ puku
yabi, kukatsa amisbuki.
Mani betẽ: mani betẽkinã, mani shu shukatã, nisatã baka
yabi kukatsa amisbuki.
Sheki betẽ: sheki ruru betẽnã, sheki pasha renetã.
Yuinaka pukuyabi kasmai, hawẽ tũku xarabu yabi kukatsa
amisbuki.

Bushte itã kekũ - 117

 Ketashti sĩti (46)
YUTXI KENA XARABU

Bure yutxi: bure yutxirã, tau kasmai, pani buretã, yuinaka

nami inũ, hawẽ puku yabi txashka amisbuki.
Paka yutxi: paka yutxirã, paka mashu sẽke, sẽke ashũ
kukiki rũtã xinabu. Hanu yuina kasmai, baka beabu, hayabi
txashka amisbuki.
Nuki yutxi: nuki yutxirã, tawa mashu sẽke, sẽke ashũ
kukiki rũtã xinabu. Hanu yuina kasmai, baka beabu, hayabi
txashka amisbuki.
Tawa yutxi: tawa yutxirã, tawa mashu xarabu sẽketã,
shukakĩ hawẽ pei babu xarabu bimisbuki. Haska bitã hua
misbuki, hawa kapãmarã, habia tawa pei bestirã.
Barã puku yutxi: barã puku yutxirã, nixi barã napu
naweshtã, tama inũ, sheki renetã txashka amisbuki.
Nawãti yutxi: nawãti yutxirã, nawãti pei nisatã, sheki inũ,
tama renetã, txashka amisbuki.
Yawa puku betẽ: yawa puku betẽnã, sheki inũ, tama
renetã yawa puku yabi txashka amisbuki.
Shawe betẽ: shawe betẽkinã, sheki inũ, tama renetã
shawe nami yabi txashka amisbuki.
Baka betẽ: baka betẽkinã, mani shu nisatã, baka yabi
txashka amisbuki. Haskawarã nuwe txakayama miski.
Kunu betẽ: kunu betẽkinã, sheki inũ, tama renetã kunu
yabi txashka amisbuki.
Yubĩ pei yutxi: yubĩ pei yutxirã, habia yuinaka nami
kasmai, puku amisbuki. Habia sheki inũ, tama kapã
misbuki.

Bushte itã bune - 118

 Ketashti kekũ (47)
NI EWAPABU KENA XARABU

Tirĩ hi, shunuwã: tirĩ hirã, habia shunu kena betsaki.

Shunurã hi ewapa meã sheniki. Bema bitã, tasa kenãwa
misbuki.
Bui: buirã, hi ewapa meã sheni, mebi mushayaki. Hua taxi
benebu miski, há huaitiãnã, tama bana misbuki.
Nai shapu: nai shapurã, hi ewapa keya tapaki. Hawẽ
bimirã shapu beshnã xarabu niwẽ nuyã miski.
Ana: anarã, hi ewapa keyatapa mushayaki. Hawẽ shuku
bitã iãnẽ hukaburã, baka mawai bimisbuki.
Kumã: kumãnã, hi ewapa keyatapa, naesh kuxipaki. Hawẽ
bimirã kaĩnẽ besti tuash ashũ pimisbuki.
Bari kumã: bari kumãnã, hi naesh kuxipaki. Hawẽ naeshrã
paxĩ sheniki. Haska bishũ hiwe txibua misbuki.
Buxix: buxixrã, hi ewapa keyatapaki. Buxixrã sheni hayaki.
Sheni tei benebu hayaki.
Buni: bunirã, hi keyatapa nũki benebuki. Hiwewa katsirã,
hawẽ naesh bena misbuki, txibua katsirã.
Hi kumã: hi kumãnã, ewapa keyatapaki. Hawẽ bimirã,
kuru mixtĩki. Haska pusashũ piarã, hane mixtĩki.
Hi kumã ewapabu: hi kumã ewapaburã, bimi ewapabu
nũku benebuki. Haska pusashũ piaburã, bata hane
benebuki.
Ixtxinãti: ixtxinãtirã, hi ewapa keyatapa benebuki. Yumẽ
mexupawa katsirã, hawẽ bitxi bitã txakatã, yumẽ haki
pukuarã, mexu miski. Haska inũ, habia shashu hawẽ niti
amisbuki.
Kusha: kusharã, hi keyatapa nũku xarabuki. Hawẽ bitxirã,
muka txakamaki. Haska inũ, habia shashu hawẽ niti
amisbuki.
Aku: akurã, hi keyatapa nũku, bitxi txasha benebuki.
Habia nanĩtiwa misbuki. Haska inũ, habia shashu hawẽ niti
amisbuki.
Bashawa: bashawarã, hi ewapabu keyatapabuki. Haska
hawẽ bimirã, nãke xarabu yuinaka xarabũ pimisbuki.
Bixa: bixarã, hi ewapabu keya tapabuki. Haska rerakinã
nami umĩnaya amisbuki.
Ashu: ashurã, hi ewapabu keya tapabuki. Haska hawẽ
bitxirã taxi txasha xarabuki.
Bakush: bakushrã, hi ewapa nũku benebuki. Hawẽ bimi
mexu benebuki. Há hi kuxipamaki, babu benebuki.
Kana nixu: kana nixurã, hi ewapabu keya tapabu, hua
paxĩ benebuki. Naesh kuxipa benebuki, haskakẽ hiwe
wakĩ txibua katsi há bena misbuki.
Nixu bisu: nixu bisurã, hi ewapabu keya tapabu, hua
betaxi benebuki. Naesh kuxipa benebuki, haskakẽ hiwe
wakĩ txibua katsi há bena misbuki.
Nishu: nishurã, hi ewapa keyatapa benebuki. Biabu rauki,
mashu betxitã meskeshũ usũtiki, barikaya yume ushai
penũ kua shũtirã.
Piu: piurã hi ewapa nũku keyatapa benebuki. Piurã,
shukuya, naesh paxĩ benebu, bimi taxi xarabuki.
Piu patxi: piu patxirã, hi ewapa nũku keyatapa benebuki.
Piu patxirã, shukuya, naesh paxĩ ewapama benebu, bimi
taxi xarabuki.
Tawa: tawarã, hi ewapa nũku keyatapa benebuki. Tawarã
hi kuxipama, babu benebuki.
Yawã mabã: yawã mabãnã, hi ewapa txãpa meã sheniki.
Haska hawẽ bimirã musha kuxi xarabuki.
Hĩs: Hĩsnã, hi bemaya txãpa sheni, mebi meã benebuki.
Hawẽ bimirã isapã besti shea misbuki.
Ruwe ewa, patxu: ruwe ewarã, kena betsarã patxurã
amiasbuki. Ha hirã, keya tapa ewapa xarabuki.
Inu hi: inu hirã, hi ewapa keyatapa benebuki. Há hirã
habia shashuwa misbuki.
Isũ rewe: isũ rewerã, hi ewapa keyatapa benebuki. Hawẽ
bimirã ewapa haxpa benebu, rume puãwa misbuki.
Awarã txũpa: awarã txũpãnã, hi ewapa keyatapa
benebuki. Hawẽ bimirã, taxi bũkax xarabuki.
Mãpãtxi: mãpãtxirã, hi ewapa keyatapa miski. Mashurã,

Bushte inũ rabeti besti - 121

nixi rashnutã mene shekeaburã, txuru miski, menua
keskairã.
Yuxi: yuxirã, hi ewapa keyatapa xarabuki. Haska bai wakĩ
rerakinã, kuxi txakama amisbuki.
Mei: meirã, hi keyatapa nũku xarabuki. Haska hawẽ bitxirã
keshtu kuxi benebuki.
Bua itsa: bua itsarã, hi ewapa keyatapa benebuki. Há hi
kuximaki. Pei buis itsa benebuki.
Txutxu bẽpũ:txutxu bẽpũnã, hi ewapa keyatapaki. Hawẽ
naeshrã kuxipaki. Bimi taxi xarabu niri imiski.
Yawa hubu: yawa huburã, hi ewapa keyatapaki. Hawẽ
bimirã habia yawa hubu keskaki.
Shubĩ: shubĩnã, hi ewapa meã sheniki. Há hi kuxipamaki.
Shukuyaki, shuku hatuki buyakarã, shua txakamaki.
Yumẽ: yumẽnã, hi ewapa pei ewapa xarabu meã sheniki.
Bimi niri ikai pemaburã, hushuatã imisbuki.
Ami: Amirã, hi ewapa keyatapa benebuki. Bitxi keshtu
nami paxĩ benebuki.
Awa teranã: awa teranãnã, hi ewapa keyatapa benebuki.
Nami kuxi txakamaki. Hanu rerakinã, yane aisbumaki.
Banĩ tsĩtsis: banĩ tsĩsisrã, hi ewapa keyatapa xarabuki. Pei
txuri xarabu, nami kuxi txakamaki.
Huwã: huwãnã, hi keyatapa, kerã, kerãpa xarabuki. Ruwe
bake katsi, kerã betsa babetã amisbuki.
Txatxi rau: txatxi raurã, hi keyatapa shukuya, kerã, kerãpa
xarabuki. Ruwe bake katsi, kerã betsa babetã amisbuki.
Huwã naweanua: huwã naweanuarã, hi nũku txaibu,
kerã, kerãpa xarabuki. Há akũ mapua uĩkinã; nawe neki uĩ
misbuki.

Bushte rabeti rabe - 122

 Ketashti bune (48)
NI BIMIA SHEATI XARABU
Yae: yaerã, hi ewapa keyatapa xarabuki. Hawẽ bimirã,
ewapa tũku benebu, bata xarabuki.
Humush: humushrã, hi ewapa keyatapa xarabuki. Hawẽ
bimirã, tũku bata xarabuki.
Sheshũ: sheshunã, hi ewapa keyatapa xarabuki. Há hi
kuxipamaki. Hawẽ bimirã, tũku tuxĩ, bata bũkax xarabuki.
Sheshũ mawã: sheshũ mawãnã, hi ewapa keyatapa
xarabuki. Há hi kuxipamaki. Hawẽ bimirã, ewapa xarabu
tũku tuxĩ, bata bũkax xarabuki.
Shana: shanarã, hi ewapa nũkupa meã xarabuki. Hawẽ
bimirã tũku paxĩ, bata xarabuki.
Pama kaya: pama kayarã, hi nũkupa mebi meã xarabuki.
Hawẽ bimirã, tũku taxipa, bata bũkax xarabuki.
Kuru pama: kuru pamarã, hi nũkupa mebi meã xarabuki.
Hawẽ bimirã, há shea timaki.
Xaxa bẽpũ: xaxa bẽpũnã, hi nũkupa xarabuki. Bimi paxĩ
xarabu niri imiski.
Tũ iti bẽpu: tũ iti bẽpũnã, hi nũkupa xarabuki. Hawẽ
bimirã, tũku paxĩ xarabu, henewã xarabuki.
Hasĩ txita bẽpũ: hasĩ txita bẽpũnã, hi nũkupaki. Hawẽ
bimirã paxĩ xarabu niri imiski.
Keu: keurã, hi keyatapa nũkupa xarabuki. Hawẽ bimirã,
mexu tũku xarabuki. Haska niri ikai yuinakapã shea
misbuki.
Bana shenã: bana shenãnã, keyatama bimiai tae miski.
Hawẽ bimirã, txaipa txaibuki.
Ru hina shenã: ru hina shenãnã, hene kesha inũ,
naweanu imisbuki. Hawẽ bimirã nũku txaipa xarabuki.
Patxi shenã: patxi shenãnã, hene kesha mapu misbuki.
Hawẽ bimirã txixte nũku benebuki.
Mari birũ shenã: mari birũku shenãnã, hene kesha inũ,
nawe neki mapu misbuki. Hawẽ bimirã, nũku txixte mixtĩki.
Pixĩ shenã: pixĩ shenãnã, hene kesha mapu misbuki.
Hawẽ bimirã, paxĩ txaipa xarabu, beru tuku xarabuki.
Kape beru shenã: kape beru shenãnã, hene kesha
mapuaki. Hawẽ bimirã, nãke txaibu, beru tuku xarabuki.
Keshni shenã: keshni shenãnã, keya tapama xarabuki.
Hawẽ bimirã betuxĩtxai shupu xarabuki.
Yawa hana shenã: yawa hana shenãnã, ni kaya merã
mapu misbuki. Hawẽ bimirã, nãke sapa benebuki.
Muka shenã: muka shenãnã, nimerã mapu misbuki. Bimi
nũku mixtĩki, haska sheaburã temuka memisbuki.
Hene shenã: hene shenãnã, habia hene kesha mapu
bainaki. Hawẽ bimirã, nũku txixte xarabuki.
Matxa xekex: matxa xekexrã, hi nũkupa xarabuki. Hawẽ
bimirã, paxĩ txari bata bũkax xarabuki.
Puya istuku xekex: puya istuku xekexrã, hi nũkupa
xarabuki. Hawẽ bimirã, paxĩ yẽkẽ bata bũkax xarabuki.
Matsi rau xekex: matsi rau xekexrã, keya tapama bimi ikũ
pixta raka miski. Hawẽ bimirã, tũku paxĩ mixtĩ, bata
xarabuki.
Biũsh: biũshnã, hi naesha kuxipaki. Hawẽ bimirã, hushu
bũkax xia xarabuki.
Ixtxibĩ: ixtxibĩnã, hi nũkupa xarabuki. Há hi kuxipama
xarabuki. Hawẽ bimirã, tũku kuru benebuki. Haka tuash
akaburã, taxi bata benebuki.
Putxabĩ: putxa bĩnã, hi keyatapama txãpa xarabuki. Hawẽ
bimirã, shaka txari, bata bũkax xarabuki.
Maxã: maxãnã, hi keyatapama, bimi txari xarabuki. Hawẽ
bimirã há tsuã sheaismaki. Haskarã, yuinakã besti
amisbuki.
Txashũ reshã: txashũ reshãnã, hi keyatapama babupa
xarabuki. Haska bimiairã, tatsami bãimiski. Haska bishũ
tuash ashũ sheaburã, bata bixtũ txaibuki.
Nubĩ: nubinã, hi nũku txaiki. Haska bimiairã, ratsami
bãimiski. Haska bishũ tuash ashũ sheaburã, bata bixtũ
txaibuki.
Nesã paubĩ: nesã paubĩnã, hi nũku txãpa pixtaki. Haska
bimiairã, tatsami bãimiski. Haska bishũ tuash ashũ
sheaburã, bata bixtũ txaibuki.
Nanewã: nanewãnã, hi babu txãpa meã pixtaki. Haska
hawẽ bimirã, tũku paxĩ mistĩ, heshe txasha xarabuki.
Anũ barã: anũ barãnã, hi txãpa meã sheniki. Haska
bimiairã, ratsami bãimiski, bepaxĩ xaraburã. Haska
sheaburã, bata henewãki.

Bushte inũ rabeti metsã - 125

 Ketashti usũ (49)
NI BIMIA SHEATIMA XARABU

Bĩ kuĩ: bĩ kuĩnã, hi nũkupa shukuya xarabuki. Shuku bishũ,

tãkiwatã, rakushũ, ketiwatã hawẽ shabawa hiwe
paunibuki.
Shaubĩ: shaubĩnã, hi nũkupa keyatapa xarabuki. Há hirã,
shukuyaki, hawẽ shukurã beshnã hushu xarabuki. Haska
bishũ ea bĩwa shuwẽ ishũ, nawabũ hatu rayama
paunibuki.
Shawẽ xiwẽ: shawẽ xiwẽnã, hi babupa nũkupa xarabuki.
Bimi taxi bepaxĩ xarabu niri imiski.
Makã piti bĩ: makã piti bĩnã, hi keyatapa ewapa xarabuki.
Bimi betaxi xarabu niri ika, makã pimisbuki.
Niwã: niwãnã, hi ewapabu keya tapabuki. Bimi ewapa
tũku benebu niri ika, mari inũ, tsanasẽ pimisbuki.
Niwã huxĩ: niwã huxĩnã, hi ewapabu keya tapabuki. Bimi
ewapa tũku huxĩ benebu niri ika, mari inũ, tsanasẽ
pimisbuki.
Nane: nanerã, hi babupa nũkupa xarabuki. Hawẽ bimi
shu tsekatã, nisatã, tsinitã, kene misbuki. Haskaburã, mexu
sãkã xarabu mapu misbuki.
Shawẽ ixtxibĩ: shawẽ ixtxibinã, hi babupa xarabuki.
Hawẽ bimirã taxi xarabuki. Haska sheakinã, yuinaka
xarabũ besti amisbuki.
Shuma: shumarã, hi nũkuma keyatapa xarabuki. Bimi niri
ikarã, yuikã pia betxitã, shubuatã yuinaka amisbuki.
Txumi: txumirã, hi ewapabu keyatapabuki. Shaka beshke
sheni, nami paxĩ xarabuki. Pese miki sa ikarã, rashuatã
imiski.
Kuri: kurirã, hi ewapa keyatapa xarabuki. Bimi niri ikai
betxitã, yuinakapã pimisbuki. Haska betxitã, shubuashũ
yuinaka amisbuki.
Nibĩ: nibĩnã, hi nũkupa bitxi txasha txaibuki. Bimi niri ikarã,
yawã kepeshshũ pimiski.
Katsis: katsisrã, hi nũkupa, nami bepaxĩ xarabuki. Bimi niri
ikarã, txashũ pimisbuki.
Baki: bakirã, tatxa kiri ewapa, mebikiri mesi, musha
ratsami bainaki. Hawẽ bimirã, taxi nũku txaibuki, barã bimi
keskarã.
Tui: tuirã, hi nũkupa meã xarabuki. Hawẽ bimirã, tũku paxĩ
xarabu niri imiski.
Shai: shai xaraburã, harabesmaki. Hi nũkupa xarabuki.
Hiwewa katsi, habiabu bimisbuki, kanu inũ, teweti watirã.
Xiwẽ: xiwẽnã hi kuxi txãpa xarabuki. Haskatũ peirã txuri
mixtĩki, bimi tũkuri mixtĩki.
Pakawã: pakawãnã, pei mesi besha xarabuki. Haskarã,
keyatapa sekeyã xarabuki.
Paka: pakarã, pei mesi inũ, besha xarabuki. Haska yarã,
sekẽyã txaibu, mushaya xarabuki.
Mishash paka: mishash pakarã, beshnã ruakabi xarabuki.
Pia yuinaka tsakatirã, há atiki.
Shẽtsĩ paka: shẽtsĩ pakarã, pei mishash txaipa txaibuki.
Haskarã, musha txaipa txaibuki.
Txĩ pia: txĩ piarã, pei mesi, txaipa xarabuki. Haska
meshtetã, pesa, pesa atã shũ akaburã, sĩ, sĩ imiski.

Bushte inũ rabeti kekũ - 127

 Metsãti (50)
HI HABU HIWEWATI XARABU

Butxũ: butxũnã, hi keyatapa nũpa xarabuki. Naesh paxĩ

kuxipa xarabuki. Hiwewakĩ, habia bena misbuki, txibua
katsirã.
Sheta shãkĩ: sheta shãkinã, hi ewapabu keyatapabuki.
Hawẽ naeshrã, bemex nãke xarabuki.
Pesi shai: pesi shairã, pei txuri mesi mixtĩki. Hiwe kanuwa
katsi inũ, tewetiwa katsi habia bena misbuki.
Muka shai: muka shairã, pei txasha txaipabu xarabuki.
Hiwe kanuwa katsi inũ, tewetiwa katsi habia bena misbuki.
Kana shai: kana shairã, pei nũku txaipabu xarabuki. Hiwe
kanuwa katsi inũ, tewetiwa katsi habia bena misbuki.
Isũ bũ akai shai: isũ bũ akai shairã, pei txuri bemex txasha
xarabuki. Hiwe kanuwa katsi inũ, tewetiwa katsi habia
bena misbuki.
Bia shai: bia shairã, pei ewapabu keshtu benebuki. Hiwe
kanuwa katsi inũ, tewetiwa katsi habia bena misbuki.
Maĩ tamu shai: maĩ tamu shairã, pei nãke turu benebuki.
Hiwe kanuwa katsi inũ, tewetiwa katsi habia bena misbuki.
Tama shai: tama shairã, pei nãke txuri xarabuki. Hiwe
kanuwa katsi inũ, tewetiwa katsi habia bena misbuki.
Hexi: hexirã, hi shasha txaibu, peiwã benebuki. Hiwe
kanuwa katsi inũ, tewetiwa katsi habia bena misbuki.
Yunu: yunurã, hi nũkuma yuxtu xarabuki. Haskatũ bimirã
peiya xarabũ besti shea misbuki.
 Metsãti besti (51)
NI EWAISMA XARABU

Niwe: niwerã, nimerã inũ, nawe neki mapu misbuki. Hawẽ

peirã, nũku txaipa xarabuki.
Niwe huxĩ: niwe huxĩnã, hene kesha besti mapuabuki.
Haskatũ yurarã, bitxi betaxi xarabuki.
Matxã bimi: matxã bimirã, keyatapama meã pei besha
xarabuki. Hawẽ bimirã, tũku mexu mixtĩki.
Txuxti: txuxtirã, hi keya tapamaki. Txuxti mashurã, bimi
bemex mixtĩ inũ, hawẽ pei, runũ aka rauwa misbuki.
Txuxtiwã: txuxtiwãnã, hi keyatapama txãpa xarabuki. Hi
babupa xarabuki, há tsuã hawa waisbumaki.

Bushte inũ rabeti usũ - 129

 Metsãti rabe (52)
NIXPURŨ XARABU

Nixi pae: nixi paerã, nixpurũ beshe kãimiski. Haska

betxitã bishũ txakatã, kawayabi kukatsa abaikĩ, matsi tanai
amisuki.
Shuni nixi bexpia: shuni nixi bexpiarã, nixpurũ mexupa
bexpia xarabuki. Haska bishũ shashu neshatiwa misbuki.
Shuni nixi mesi: shuni nixi mesirã, nixpurũ mesi xarabu
panĩ xarabuaki. Haska nasatã, baka kawa teneatiki.
Hushu nixi: hushu nixirã, habia nixpurũ betsa hushu
benebuki. Há nixpurunã, meshtetã hawẽ hene amisbuki.
Nai nixi: nai nixirã, nixpurũ pei nãke xarabu, babu
xarabuki. Haska meshtei maburã, rebuama ana taku
birãmiski.
Asha: asharã, nixpurũ hushupa sapa xarabuki. Hawẽ bimi
peshearã, taxipa xarabuki.
Kakã tashu: kakã tashurã, nixpurũ mesi kerã xarabuki.
Haska bitã kaki wakĩ inũ, kakã shamawatã shewa misbuki.
Mari puku: mari puku nixpurunã, habia nixpurũ betsaki.
Haska bitã kaki wakĩ inũ, kakã shamawatã shewa misbuki.
Shani shupã: shani shupãnã, nixpurũ nãke, pei ewapa
xaxa xarabuki. Haska hukũ tãnã, hiki inatã, bueshe miski.
Kape mekẽ: kape mekẽnã, habia shani shupã betsa, pei
mexu txakamaki. Haska sepakĩ meshte xinaburã, mekẽ isĩ
misbuki.
Ipu mashaka: ipu mashakarã, nixpurũ mesi xarabu, bitxux
shaka taxi txaibuki. Hawẽ rebu panĩ, panĩ isa, haki tere
ikaburã, hatu bitxi raxki miski.
Nixpurũ katũku paku: nixpurũ katũku pakurã, hushupa
hiki beshe kainaki. Haska hawẽ yurarã, katũku napaku
xarabuki.
Kumã nixi: kumã nixi nixpurũnã, hiki ina bainama,
habianus shukua beshe bainaki.
Kapa naush: kapa naushrã, nixpurũ pei natxasha
xarabuki. Há hiki ina bainama, habianus beshe misbuki.
Inu shua: inu shuarã, nixpurũ pei turu shupu xarabuki.
Hawẽ peiki sikuaburã, rashuatã imisbuki.
Bume sheu: bume sheurã, hawẽ peirã, habia bume pei
keskaki. Haska tesatã, shukatã kuki xarabu inũ, matsutiwa
misbuki.
Sheta sheu: sheta sheurã, pei nũkupa kuxi xarabuki.
Haska nasatã kukiwakĩ, matsutiwa misbuki.
Bashu taka sheu: bashu taka sheurã, sapa txaibuki. Haska
nasatã kukiwakĩ, matsuki wakĩ, na hawẽ hiwe wakĩ nea
misbuki.

Bushte inũ tsamĩti besti - 131

 Metsãti tsamĩ (53)
RAU KENA XARABU

Aku kabia: akau baiarã, pei nũkupa kuxi xarabuki. Aku

kabia uĩkinã, nawe nekia amisbuki.
Utsi bata pei hushupa: utsi bata pei hushuparã, pei
ewapa benebuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Utsi bata pei nãke tapa: utsi bata pei nãke taparã, pei
ewapa nanãke benebuki. Haska betxikinã, pashku kesha
kasmai, manãkãyã nua amisbuki.
Bata pei rẽtupa: bata pei rẽtuparã, pei nũkupa rẽtu
xarabuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Xinu hina bata: xinu hina batarã, pei nũkupa keshtu
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Xinu inĩ nia: xinu inĩ niarã, pei nũkupa beshnã xarabuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Xinu inĩ nea: xinu inĩ nearã, pei nũku txaipa txaibuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Shaẽ tsamati: shaẽ tsamatirã, pei ewapa txaita xarabuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Manã hãis: manã hãisnã, pei beshnã turu benebu, hashu
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Yawa kasiã: yawa kasiãnã, pei nũkupa remesĩ, itsa xia
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Matsi pei tarunua: matsi pei tarunuarã, pei turu beshnã
xarabuki. Haska betxikinã, pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Bawe: bawerã, pei mexu turu xarabuki. Haska bitã hatu
betxesh misbuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Bĩush kabia: biũsh kabiarã, pei nũkupa beshnã xarabuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Himi kãis: himi kãisnã, rabeki: pei nataxi inũ, pei nãke
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Make sheta: make shetarã, rabeki: pei shupu inũ, pei
shupuma hayaki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Hane bata: hane batarã, pei txuri mixtĩ itsa xarabuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Nai tatxa: nai tatxarã, pei nũkupa beshnã xarabuki. Haska
betxikinã pashku kesha kasmai, nawe mashu manãkãyã
nua amisbuki.
Bawa rexĩ hana: bawa rexĩ hanarã, pei turu keneya
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Kuru nixpu: kuru nixpurã, pei nũkupa naskũ xarabuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Bũpa pei taxipa: bũpa pei taxiparã, pei turu xarabu,
nataxi xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.

Bushte inũ tsamĩti tsamĩ - 133

Nesa kate: nesa katerã, pei mesi txaipa muru xarabuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Anu maspu: anu maspurã, pei ewapa remesĩ, petutuya
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Batumã piti rau: batumã pitirã, pei nũkupa txaipa
xarabuki Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã
nua amisbuki.
Bashawa kabia: bashawa kabiarã, pei nũku hatiuma
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Runu nami metxa pei mesi: rune nami metxa pei mesirã,
pei nũkupa mesi xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha
kasmai, manãkãyã nua amisbuki.
Runu nami pei keshtu: runu nami pei keshturã, pei
ewapa txaipa keshtu benebuki. Haska betxikinã pashku
kesha kasmai, manãkãyã nua amisbuki.
Txuxti: txuxtirã, pei turu keshtu xarabu, shãku taxi
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Amitsã aka: amitsã akarã, pei nũkupa txaipa keshtu
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Yuna xia: yuna xiarã, pei turu remesĩ besheaki. Haska
betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua amisbuki.
Itsamĩ: itsamĩnã, pei ewapa txaipabu pãkãyã xarabuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Niru bushka: niru bushka matsirã, pei turu remesĩ beshnã
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Runũ makẽ: runũ makẽnã, pei txuri nũku pekeneya
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Ru rani tese rau: ru rani tese raurã, pei ewapa txaipa
shupu benebuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Ĩ tabi: Ĩ tabirã, beshea pei turu remesĩ keshtu xarabuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Bashu taka: bashu takarã, beshea pei nũkupa keshtu
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Punu txiwa: punu txiwarã, pei txaipa beshnã xarabuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Shaku txiwa: shaku txiwarã, pei mesi txaipa beshnã
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Nena utsi: nena utsirã, beshea pei beshnã xaxa kaya
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Awa punu nena utsi: awa punu nena utsirã, pei ewapa
txaipa keshtu benebuki. Haska betxikinã pashku kesha
kasmai, manãkãyã nua amisbuki.
Nea pei nena utsi: nea pei nena utsirã, pei mexupa,
nũkupa xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Bixa kabia: bixa kabiarã, pei turu beshnã xarabuki. Haska
betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua amisbuki.
Butxũ kabia: butxũ kabiarã, pei mesi beshnã xarabuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.

Bushte inũ tsamĩti metsã - 135

Nuĩ kabia: nuĩ kabiarã, pei nãke mexupa beshnã
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Nuĩ rebuma: nuĩ rebuyarã, pei ewaska rebuya keshtu
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Kuĩ xia: kuĩ xiarã, pei nãke txasha, itsa xia xarabuki. Haska
betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua amisbuki.
Bũpa pei hushupa: bũpa pei hushuparã, pei petuya
nũkupa beshnã xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha
kasmai, manãkãyã nua amisbuki.
Bũpa mẽtsisa: bũpa mẽtsisarã, hiki beshea, pei txuri
mixtĩki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã
nua amisbuki.
Shani kasha: shani kasharã, txãpa meã xarabuki. Bimi
paxĩ tũku bata xarabuki.
Xaka pai: xaka pairã, nixi beshea, hi betsaki beshe
kainaki. Hawẽ bimiã tũku txuri xarabuki. Heshe mexupa
xarabu, habia pauwa misbuki.
Txashu hana: txashu hanarã, hiki tsamia pei txaipa keshtu,
shãku betaxi xarabuki.
Teka: tekarã, hiki tsamia pei txaipa beshnã shupu
xarabuki. Haska betxitãnã, kuxiskawã metimaki.
Nia mukãi: nia mukãinã, txãpa pei ewapabu turu
xarabuki. Haska tupitã nisuĩ hawẽ naxi misbuki.
Shaẽ banĩ kabia: shaẽ banĩ kabiarã, keya tapama, pei
nũku remesĩ xarabuki.
Yuxinĩ mani: yuxĩ manirã, txãpa tashu mushaya, pei txaipa
keshtu xarabuki.
Inawã barã: inawã barãnã, txãpa pei xaxa xarabu
tsamiaki. Haska hawẽ bimirã, tũku xarabuki. Haska
hesheyabi shea xinaburã, puku merã shuru xina, puiyama
rebu misbuki.
Kapa hutxa: kapa hutxarã, keya tapama, pei returu
benebu, shãku taxi xarabuki.
Tunũ sese: tunũ seserã, mai beãpa, pei turu petuya, nataxi
xarabuki. Haska tupitã bake ixta naxima misbuki.
Bĩkũ: bĩkũnã, txãpa pei mesi keshtu, shãku bepaxĩ
xarabuki. Haska bimiairã, shãku anu tũku sheni tsami
miski.
Nixi bata: nixi bata pei hushuparã, nixi beshe kainaki. Pei
turu benebu, natxasha xarabuki.
Txanã kãkã: txanã kãkãnã, pei txaipa keshtu, hiki tsamia
inũ, mai bemaki mapuabuki.
Shabumã rakati: shabumã rakatirã, pei nũku xarabuki.
Haska uĩkinã, habia kaya kesha amisbuki.
Bũkixkũ: bũkixkũnã, tashu mesi pei ewapa xarabuki.
Haska pei nataxi xarabuki.

Bushte inũ tsamĩti kekũ - 137

 Metsãti ketash (54)
RAU TXAKABU KENA XARABU
Na hati rau kena mã uĩyãinã, habu xarabu tupitã,
itxakanikakĩ hatu rete paunibu kiaki. Haskaya haskawashũ
ati xarabu meni bumakẽ hatũ kena besti tsamĩ xinabuki.
Beru hushupa
Isũ muka
I beru
Shãwã taka
Besti beru
Ipu pui
Mapi bushka
Kape hana
Ibũ shuku
Mae rũke
Tua bushka
Inu hubu
Inu shua
Pustu rau
I puku
Tepixn
Tũtux
Sheki pustu
 Basã mashe
Iskuã rani
Ibũ buku
Yutxiwã
Hana rani
Bawa nami
Muka ketxa ketxapa
Txãpix kabia
Hepe pei
Ruka sheni
Awa bitxi
Shawewã rãtũku
Shupu rispiwã
Shete tae
Taku txita beru
Aya beru
Mashu kuwe
Yaix mekẽ
Ixkĩ pui
Herepã rauwati
Nixi pustu
Mapi bushka

Bushte inũ tsamĩti usũ - 139

 Metsãti metsã (55)
BAKE BIKATSI HABUWẼ ITI XARABU

Na hati rau xaraburã mã uĩyãinã, aĩbu bake bisma, habu

samama bake bishanũ, tupitã hãtsĩkĩ inũ, pubixkiri
amisbuki.
Sanĩ batxi
Shuya hina
Nãpẽ tsiwa
Awa hura pusi
Pitsũ bata
Utata pei
Maspã pei
Nutxũtũ pei
Txãpix pei
Mani pei keneya
 Metsãti sĩti (56)
BAKE HENE KATSI HABUWẼ ITI XARABU

Na hati rau xarabu mã uĩyãinã, aĩbu bake bixiã kãi peama

inũ, habuwã ana bake bikatsi ikabuma, hatu ama
paunibuki. Haska axiãnã, ushe xarabu samake paunibuki.
Rare
Batxi txuka nena utsi
Kuma puĩki nena utsi
Kespĩ nanitxĩ
Bũpa, metsisa
Isu shuma
Mukãi

Bushte inũ ketashti besti - 141

 Metsãti kekũ (57)
ISĨ XARABU HASKATÃ SHUSHATI

Hũpush nuinẽ kupia: mapuki hũpush nuinẽ kuikinã, shua

beshuatã iki tuxmu rakatã pe iki, isĩ miski, haki buska isĩ
miski. Hasai namairã, hũpush uĩkĩ; na hũpush biaibu
uĩmisbuki. Haskaya rauwakinã, na atiki:
- Nũpush teuma pei, pushku pusi pei; hatiwẽ ũpashki
pukutã yuatã naxima tiki.
Isu mapũ kupia: mapuki isu mapuirã, mapu shuai,
mabeshã kuru sa iki, mabeshã babeke miski. Haskayarã,
namairã isu uĩ tiruki, txakashũ nameaibu uĩkĩ, na kai uĩ
misbuki.
Niru bushkã kupia: niru buskarã, bushka isĩ miski, mexu
merã bestirã. Haska namairã, xinu xarabu uĩ misbuki.
Haskayarã, rau wakinã na xarabu atiki:
- Niru bushka matsi pei; Matsi pei tarunua pei. Hasti tupitã
ũpashki yuatã butxix atiki.
Barĩ kupia: barĩ kupiarã, buska isĩ misbuki, shaba
hutimarã. Haska bai unu bari keya tanaya, maĩ misbuki.
Haskai namairã, bari kui yanu nia imisbuki. Haskayarã, rau
wakinã na xarabu atiki:
- Barĩ pakesh pei; Bari rau pei; Barĩ sĩtã pei. Hatiwẽ ũpahki
shanawatã butxix atiki, heneamarã.
Yapa bushkã kupia: yapa buskã kupiarã, bushka isĩ miski.
Haskairã, yumei taekĩ, yapa buska tesketã pipauni
imisbuki. Haskai ushatã namairã, heneanu baka xarabu uĩ
misbuki. Haskaya rau wakinã na xarabu atiki:
- Txana txixĩ bata pei. Ha besti bitã ũpashki yuatã butxix
atiki.

Bushte inũ ketashti rabe - 142

Kukix bushã kupia: kukix bushkã kuiarã, bushka isĩ tewe,
tewe imisbuki. Haskairã, yumepã kukix teske pauni, kupia
imisbuki. Haskai usha namairã, kukix nuya bunai uĩ
misbuki. Haskaya rau wakinã na xarabu atiki:
- Mushu pei; Bata itsa, itsa ikai pei; isne mishaya beshea
pei. Hati tupitã, ũpashki yuatã butxix atiki.
Pabĩkiki nukĩ kupia: nuki pimisbu hatu kupikinã, pabĩki
shui yanu amiski. Pabĩki shui isĩ xina, hakibi hene haba,
haba imisbuki. Haskayarã, na xarbu tupi tiki:
- Kũsh ka rani pei; Nia sheu pei. Hati xarabu tupitã, kawatã
patxesh tiki.
Kuma pabĩkĩ kupia: kuma pabĩkĩ kupiarã, hawẽ tsãis
pabĩki shuaiisĩ misbuki. Haskairã pata misbuki.
Isu berũ kupia: isu berũ kupiarã, beru rabe isĩ misbuki.
Isinã, beru naesh tsã, tsã amiski. Haskairã hawẽ beru pimis
hatu kupi imiski. Haskaya rau wakinã naxarabu tupitiki:
- Metsa pei; Kushũ tama pei; Runu buska pei: hati tupitã
ũpash matsipaki pukutã bemu suku tiki.
Xinu hinã kupia: xinu hinã kupiarã, hawakira betimana
hakibi beru isĩ imisbuki. Haskayarã, rau wakinã na xarabu
atiki:
- shane tenã metxa pei; kushũ tama pei; Bukixkũ teshki
pei. Hati tupitã ũpash matsipaki pukutã bemu suku tiki.
Rei berũ kupia: rei berũ kupikinã, beru isĩ, beru keshuatã
iki, beru ketxux misbuki. Haskakĩ rau wakinã, na xarabu
atiki:
- runu teshki pei; Shane tenã metsa pei; Nuĩ rebuya hawẽ
pei mesi; Matsi pei tarunua pei. Hati tupitã, ũpash
matsipaki pukutã hawẽ bemu suku tiki.
Shaka berũ kupia: shaka berũ kupiarã, beru keshuatã iki,
beru kesu iki, beru kebishu8 misbuki. Haskaya rau wakinã
na xarabu atiki:
- bĩkũ mawã pei mesi bitiki; há besti bitã, ũpash matsi paki
pukutã, hawẽ bemusuku tiki.
Txashu berũ kupia: txashu berũ kupiarã, uke besti beru
isĩ miski, beru su ikirã. Haskairã, txashu beru uke besti
pimisbu hatu kupi imiski. Haska namairã, txashu uĩ
misbuki. Haska kinã, rau wakinã na xarabu atiki:
- Nuĩ henewa tima pei; bitã, bixki, bixki atã hawẽ
betxesheke tiki.
Awa rebepã kupia: awa rebepãnẽ kupiarã, rekĩ su
imisbuki. Rekĩ reshuatã ikirã, resmũ misbuki. Haskayarã,
reu wakinã na xarabu atiki:
- Bari rau pei; Awa pabĩki pei; shane tsamati pei ewapa;
awa teushku muka pei. Hati xarabu tupitã, ũpash
matsimaki mamustã mus atiki.
Baka txamia: baka txamiarã, rekĩ shui merã txami xina,
repis maya misbuki. Haskairã, baka puku pimisbu hatu
kupia imisbuki. Haskai namairã, baka xarabu uĩ misbuki.
Haskaya rau wakinã na xarabu atiki:
- Runu hana pei; Baka kunabu; Bũpa mẽtsisa pei mesi.
Hati tupitã, mashe yabi kawatã txeshã tiki.
Baka rexũ kupia: baka rexuirã, rekĩ shuiwẽ hene reaba,
reaba imisbuki. Haskairã baka hene amisbu hatu kupi
imiski. Haskai namairã, baka xarabu uĩ misbuki. Haskaya
rau wakinã na xarabu atiki:
- Baka tui pei; Baka yunu pei; Baka shaka pei mesi; Bakã
bia pei; Ixkĩ tepekã pei. Hati xarabu tupitã, ũpash
matsipaki mamustã remu suku tiki.
Buna rexũ kupia: buna rexũ kupikinã, reki shui yanu
amiski; haskairã rekĩ shui yanu hene reaba, reaba
imisbuki. Haskairã, buna bata amisbu hatu kupi imiski.
Haskai namairã, buna bata akaibu uĩki inũ, na habia mia
amaibu uĩ misbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu bitiki:
- Buna tura pei; Matsi tarunua pei. Hati tupitã, yuatã butxix
atiki.
Nuki rexũ kupia: nuki rexũ kupikinã, rexui ikasi, rekĩ shui
ukemerã nua rexu tãki pisi maya miski. Haskai usha
namairã, hene tawa mapua uĩkĩ inũ, tawa nuki waibu uĩ
misbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu tupi tiki:
Mãpã batxĩ kupia: mãpã batxiã kupiarã, keshaki kasmai,
hãshakaki tuxmu tsautã pe iake, iake miski. Haskairã,
mãpãnẽ piti teshe tsauwa, mãpã irutã pixiã, senãma pixiã
imisbuki. Haskayarã, rau wakinã na xarabu atiki:
- Bia basi pei; Utsi bata pei nãke tapa pei; matxã bimi pei
mesi; Ni bakix nimerãnua pei; Xipĩ tũ iti bata pei. Hati
tupitã, mashe yabi kawatã txeshã tiki.
Maka pukũ kupia: maka pukũ kupiarã, sheta nami txapu
miski. Huni ewa inũ, aĩbu ewarã, isĩ tenei hawa piama
imisbuki. Hamẽ beke ixtarã, piti txakabu pia imisbuki.
Haskaya hatu rau wakinã, na xarabu atiki:
- Asteai bata pei; há besti bitã, kawatã hatu txeshã tiki.
Txutxu kebuwã: txutxu kebuĩnã, bake ixta ewapama,
ibubũ barã pikĩ, yutxi pikĩ, shebũ pikĩ akabu imisbuki.
Haskayarã, rau wakinã na xarabu atiki:
- Pitsũ bata pei; Bata pei rẽtupa pei; Kebũ sheai metxa pei.
Hati tupitã, mashe yabi kawatã, hatu txeshã tiki.
Txashu keshã kupia: txashu keshã kupiarã, keshaki
ketxari raka misbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- mai txatxi pei tushpia. Haska bitã hãtekere atã urẽ tiki.

Bushte inũ ketashti metsã - 145

Bẽkũ tsis kupia: bẽkũ tsis kupikinã, kesha bitxiki imisbuki.
Tuxmutã ku mata xarabu miski. Haskairã yane maĩyama,
keketi kũkãi misbuki.
Baka hatũ kupia: baka hatũ kupikinã, sheta namã amiski.
Sheta namã nami biash ika, baka hatu keska sheta namã
nemiski. Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Matsi pei tarunua pei; Matsi pei tarunua bimi. Haska bitã
biu, biu atã ha nami txãkanu tsamĩtiki.
Yawa tsisĩ kupia: yawa tsisĩ kupikinã, sheta namã shui
sawea, isĩ miski. Haskaya rau wakinã, na xarabuatiki:
- Nuĩ pei shupu bitã, mashe yabi kawatã, shui yanu tuis
atiki.
Shanẽ kuwea: shanẽ kuweirã, eska miski; sheta namã inũ,
hanaki nami biash iki, isĩ txakayama miski. Haskairã, sheki
banaika, shabakĩ maku uĩmaima, sheki beru bestibu
tsamia pima hatu kupia imisbuki. Haskaya rau wakinã, na
xarabu atiki:
- Inu kemu pei; ha bitã biu, biu atã, shui yanu hawẽ tsãis
atiki.
Shãtxu babũ kupia: shãtxu babũ kupikinã, sheta namã
tayayukua, isĩ txakamaki. Haskaya unãtã rau wakinã na
xarabu atiki:
- Babu rau shãtxuku; Sheis pei; hati tupitã, biu, biu atã,
tukũ tiki.
Ru bushkã kupia: ru bushkã kupiarã, sheta isĩ hakibi sui
ki, bushka sui ki shasha misbuki. Haskaya rau wakinã, na
xarabu atiki:
- Nipurũ pei mesi; Rewe pũtuxa pei; Mtsi pei tarunua pei.
Hati tupitã ũpashki mamustã mus atiki.
Mari bushkã kupia: mari bushkã kupikinã, besu beshuatã
iki, besu su imisbuki. Haskairã, mari buska pimisbu hatu
kui miski. Haskayarã, rau wakinã, na xarabu atiki:
- Mari itsa kutã rau; Ni bakix nimerã nua pei; Himi nuĩ pei.
Hati tupitã, ũpashki yuatã butxix itiki.
Tsanas tamũ kupia: tsanas tamũ kupikinã, hamẽ xinames
tamuki shua, shua iki, tsã, tsã iki tamu su imisbuki. Haskairã
tsanasẽ piti teshe pimisbu imisbuki. Haskayarã, rau
wakinã, na xarabu atiki:
- Tsanas kate pei; Pei kaxiwaya. Hati tupitã yuatã txix atiki.
Meshku batxĩ kupia: meshku batxĩ kupikinã, texpi shui
anu isĩ txakayama misbuki. Haskai namairã, baka xarabu uĩ
misbuki. Haskairã meshku ixtxũ inũ, hawẽ batxi pimisbu
hatu kupia imisbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu bitiki:
- Txunu pei bta pei; Ixkĩ tepekã pei; Ni bakix nimerã nua
pei. Hati xarabu tupitã, ũpash matsipaki mamustã hãtsĩ
tiki.
Heu batxĩ kupia: heu batxĩ kupikinã, texpi shui anu
amiski. Haskai namairã, heu inũ tua uĩ misbuki. Haskaya
rau wakinã, na xarabu bitiki:
- heu sasa pei ranima pei; Patxa kamẽ kenã pei; Ĩtabi pei.
Hati xarabu tupitã, ũpashki mamustã, hãtsi manatiki.
Shaka batĩ kupia: shaka batxĩ kupikinã, texpi shui anu
amiski. Haskayarã, rau wakinã, na xrabu bitiki:
- Shawe tae bata pei; ha bitã ũpaski mamustã hãtsĩ tiki.
Kuni batxĩ kupia: kuni batxĩ kupiarã, texpi shui anu
amiski. Haskairã, xima inũ, kuni keneya shuishũ pimisbu
hatu kupi imiski. Haskai namairã, xima inũ, kuni xarabu uĩ
misbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu bitiki:
- Ĩtabu pei; Nai nixi pei nataxi; Ixkĩ tepekã pei; Shae tena
metxa pei; Bata pei rẽtupa; runu wãnẽ makẽ pei; Ni bakix

Bushte inũ ketashti kekũ - 147

pei. Hati tupitã, ũpash matsipaki mamustã, hãtsĩ tiki.
Tawa shenã kupia: tawa shenã kupikinã, texpi shui anu
amiski.
Haskairã, tawa shenaya tsu amis imisbuki. Haskai namairã,
tawa tsu akaibu uĩkĩ, na mapua uĩ misbuki. Haskaya rau
wakinã, na xarabu atiki:
- Tawa pei mesi pei; Hasĩ pesturu yunu pei; Nuĩ himi
taseya pei; Bari rau pei. Hati tupitã, ũpash matsipaki
mamustã, hãtsĩ tiki.
Pushku amitsã kupia: pushku amitsã kupikinã, teshuki
tushku tsauwa, taxi pe ika, isĩ txakayama miski. Haskairã,
pushku pusi mekĩ, na pikĩ, baka pushku pimisbu imisbuki.
Haskai namairã, habia pushku xarabu pikĩ, na uĩ misbuki.
Haskayarã, rau waknã na xarabu atiki:
- Bũpa pei shukuya pei; Pushku pusi pei; hati xarabu
tupitã, ũpash matsipaki mamus mamus atã, hawẽtsãis mus
atiki.
Isku tsatsã kupia: isku tsatsã kupikinã, pabĩki namã nũku
huyua isĩ miski. Haskairã, isku tsatsa pikĩ ruawama pimis,
hatu kupi imiski. Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Butxũ mashu pei; Isku tsatsa pei; Pui babẽ pua pei. Hati
xarabu tupitã, mus akĩ inũ, pui babẽ pua pei betsawẽ,
shanawatã tsamĩtiki.
Banĩ amitsã kupia: banĩ amitsã kupikinã, kui namã nũku
huyuya, taxi pe ika isĩ miski. Haskai namairã, habia banĩ
xarabu mimãibu uĩ misbuki. Haskaya rau wakinã, na
xarabu atiki:
- Banĩ amitsã pei. Habia besti bitã, ũpash matsipaki atã,
mus atiki.
Pua tushkũ kupia: pua tushkũ kupikinã, teushku xarabu
su ixiã peshe misbuki. Haska namairã, habia pua xarabu
pikĩ, na banai uĩ misbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu
atiki:
- Pui babẽ pua pei; Pua kaya pei. Hati bitã, ũpash
matsipaki mamus, mamus atã mus atiki.
Neshu teshũ kuia: neshu reshũ kupikinã, teshuanu
tebesh raka miski. Haskairã, neshu teshu pimisbu
imisbuki. Haskai namairã, habia neshu xarabu imisbuki.
Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Neshu teshu pei; Bashawa kabia pei; Texka pei shukuya.
Hati tupitã, yuatã tetxix atiki.
Nesã kupia: nesã kupikinã, teshu isĩ bixiã, harakiri terá
beketima imisbuki. Haskairã nesa usã misbu hatu kupia
imisbuki. Haskaya rau wakinã na xarabu bitiki:
- Nesa kate pei; nesã paubĩ pei; Mixki iatki. Hati tupitã,
shanawatã tesã manatiki.
Shuna berũ kupia: shuna berũ kupiarã, besu tsã, tsã iki,
besu shua, shua iki, beru uke betsa su imisbuki. Haskairã,
habia shuna pimisbuhatu kupi imiski. Haskayarã, rau
wakinã, na xarabu atiki:
- Patxa kamẽ kenã pei; Hene sheu pei. Hati xarabu tupitã,
ũpash matsipaki mamus, mamus atã, mus atiki.
Karã kupia: karã kupikinã, puyãki amiski. Puyãki bixi xina
inũ, txamiki hakibi su ika, puyã shasha miski. Haskairã,
habia kuxashũ pimisbu hatu kupi imiski. Haskayarã, rau
wakinã, na xarabu atiki:
- Shuni nixi pei tashu tatutuya. Ha besti bitã, ũpash
matsipaki mamus, mamus atã, mus atiki.
Txashu pũpustũ kupia: txashu pũpustũ kupikinã,
mepitiki nami nũku huyua, taxi pe ika isĩ miski. Haskairã

Bushte inũ ketashti usũ - 149

txashu mepiti pimisbu hatu kupi imiski. Haskayarã rau
wakinã, na atiki:
- Txashu pũpustua pei. Ha besti bitã, ũpashki mamus,
mamus atã mus akĩ hene timaki.
Shanĩ kupia: shanĩ kupikinã, metutiki shua, shua iki, su ixiã
isĩ misbuki. Haskairã shani memisbu hatu kupi imiski.
Haskayarã rau wakina, na atiki:
-Hi mushaya pei mesi; Shani kasha pei. Hati bitã, ũpash
matsiki mamus, mamus atã mus atiki.
Shawe batxĩ kupia: shawe batsĩ kupikinã, mapuki hatu su
amiski. Haskairã, habia shawe batxi pimisbu hatu kupia
imisbuki. Haska xinarã kani kiakirã, yane tueama, beshuka
miski. Haskayarã, rau wakinã na xarabu bitiki:
- Nuĩ pei turu shukuya; Shuni pei nekeya;
Yuxĩ keshka pei. Hati xarabu bitã, ũpash matsipaki mamus,
mamus atã mus atiki.
Kush ika batxĩ kupia: kush ika batxĩ kupikinã, bestiwai
yuraki su ismaki. Haskayarã, rau wakinã na xarabu bitiki:
-Kũsh ika rani pei; Tũku rau bata pei; Rewe pũtuxa pei; Utsi
bata pei nãke tapa. Hati tupitã, ũpash shanawatã ratxix
itiki.
Neshu batxĩ kupia: neshu batxĩ kupikinã, teshuki su iki,
unu sere bãumiski. Haskairã, neshu batxi samakeama,
pimisbu hatu kupi imiski. Haskaya rau wakinã, na xarabu
atiki:
- Nesa kate pei; Nesã paubĩ pei; Neshu teshu pei; Make
sheta pei rania. Hati tupitã ũpashki mamus, mamus atã
hatu mus atiki.
Xini batxĩ kupia: xini batxĩ kupikinã, su iki shui rasia miski.
Haskairã, xini itxakawa pauni hatu kupia imisbuki. Haskaya
rau wakinã; na xarabu atiki:
- Nuĩ tatsuyã pei; Nuĩ himi taseya pei; Xakapai pei; Nawa
sheta pei. Hati tupitã, ũpash matsipaki mamus, mamus
atã, mus akĩ hene timaki.
Xuri batxĩ kupia: xuri batxĩ kupikinã, shabitash anu su
imisbuki. Aĩburã, hawẽ shebi kesha inũ, shebi mashkã
imisbuki; huniburã hina mashkã inũ, shãbitash imisbuki.
Haskairã, kuma batxi samakeama pimisbu hatu kupia
imisbuki. Haskayarã, rau wakinã na xarabu bitiki:
- Xaka pai pei; Maspã newã pei. Hati tupitã, ũpash
matsipaki mamus, mamus atã hawẽ tsãis mus atiki.
Isu tabebã kupia: isu tabebã kupiarã, tabeba isĩ misbuki.
Haskairã habia yuinaka tabeba xarabu pimisbu hatu kupia
imisbuki. Haskai namairã, yuinaka xarabu puteaibu uĩ
misbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu bitiki:
- Isu tabeba muka pei; Isu beru pei; Isũ bũ iti shai pei;
Shẽpã shãku pei; Awa punu nena utsi pei. Hatitupitã,
yuatã hatu txix atiki.
Kushu batxĩ kupia: kushu batxĩ kupikinã, shesheanu
nũku huyua, isĩ txakamaki. Haskairã habia batxi xarabu
samakeama pimisbu hatu kupia imisbuki. Haskaya rau
wakinã, na xarabu tupi tiki:
- Nuĩ rebuya pei ewapabu; Matsi pei tarunua pei. Hati bitã,
ũpash matsipaki mamus, mamus atã mus atiki.
Kuxiskawã hanãyã: kuxiskawã yura hanãyãnã, rau
wakinã na xarabu tupi tiki:
- Xipĩ tũ iti bata pei; Bata pei rẽtupa pei; Nuĩ tatxũyã pei;
Sheta matsi pei; Kãkã inĩ nipa pei; Bashu taka kabia pei;
Manã yukã kabia pei. Hati tupitã, ũpashki pukutã hãtsĩ tiki.
Txutxu shui kebemana: txutxu shui kebemana xina rau
wakinã na xarabu atiki:

Bushte inũ metsãti besti - 151

- Rũ mẽtsis/itxiush pei; Tũku rau bata pei; Utsi bata pei
nanãke.
Hati xarabu tupitã, ũpash matsipaki mamus, mamus atã
mus atiki.
Nane bimĩ kupia: nane bimĩ kupiarã, pustuki tũku
tsaumiski, pubishu kawanirã. Haskairã, nane tsumabu hatu
mepakeai, samama bimisbu hatu kupi imiski. Haskaya rau
wakinã, na xarbu atiki:
- Nane sãkã pei; Nanewã pei; Rũ mẽtsis pei; Pui babẽ pua
pei. Hati tupitã, ũpash atsipaki mamus, mamus atã mus akĩ
hene timaki.
Peu nameaibu txiteabu kupia: huni inũ aĩbu peu
nameaibu txiteaburã, hunirã hawẽ puku naxtu maãkiri
tũku xarabu miski. Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Tũku rau bata pei; Utsi bata pei nanãke; Rũ mẽtsis pei;
Baka taraka pei; Pui babẽ pua pei. Hati tupitã mus akĩ, na
hatiriwẽ shanawatã tsamĩ tiki.
Txashu nasmumã kupia: txashu nasmumã kupiarã, habai
kasmũ anu nũku huyua, isĩ
txakama tene misbuki. Haskairã, yuinaka nasmũ pimisbu
hatu kupia imisbuki. Haskaya rau wakinã, na xrabu atiki:
- Nuĩ tatxũyã pei/rate bakush; Txashũ reshã pei; txashu
hana pei; Txashũ mume pei;
Txashu teushku maka pei. Hati xarabu tupitã, ũpash
matsipaki mamus, mamus atã mus atiki.
Atsa shũ kupia: atsa shũ kupikinã, rãtũkuki amiski, rãtũku
isĩ miski. Haskayarã rau wakinã, na xrabu atiki:
- Atsa shua pei turu; Atsa shua pei naush; Kapa atsa pei;
Marĩ atsa pei; Nixi metũyã pei. Hati tupitã, ũpashki yuatã
txix atiki.
Hi bemã kupia: hi bemã kupikinã, rãtũku isĩ, su imiski.
Haskairã, habia hi bema kuxa misbu hatu kupia imisbuki.
Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Marĩ atsa pei; nixi metũyã pei; Txashũ yãkux pei; Marĩ
yãkux pei. Hati xarabu tupitã, ũpashki yuatã txix, txix atiki.
Makẽ kupia: makẽ kupiarã, txĩkã isĩ miski, ikis mia tsinaskĩ
ri atiruki, harakiri tene timawakinã. Haskaya rau wakinã, na
xarabu atiki:
- Make sheta pei raniuma; Make sheta pei rania; Make
beru pei; Baka shaka pei ewapa; Mai shena pixtxuru pei;
Ixkĩ tepekã pei; Txitxã pei ewapabu; Bakã bia pei. Hati
xarabu tupitã, ũpashki yuatã txix, txix atiki.
Shawe txĩkanẽ kupia: shawe txĩkanẽ kupikinã, txĩkã isĩ
misbuki. Haskai usha namairã, shawe xarabu uĩmisbuki.
Haskaya rau wakinã, na xarabu tupi tiki:
- Shawe txisheki/shuni pei beshnã; Shawe pui pei; Shuni
pei keneya pei. Hata xarabu tupitã, ũpashki shanawatã
txitxix akĩ, na pei betsa shanawatã tsitsãtiki.
Txashu txĩkanẽ kupia: txashukĩkanẽ kupiarã, yxikã isĩ
misbuki. Haskai namairã, txashu xarabu uĩmisbuki.
Haskaya rau wakinã, na xarabu tupi tiki:
- Nixpurũ pei bestibu tsamia pei ewapabu; Txashũ bume
pei; txashũ reshã pei. Hati xarabu bitã, ũpashki shanawatã
txix atiki.
Kape txĩkanẽ kupia: kape txĩkanẽ kupikinã, txĩkã isĩ
misbuki. Haskai namairã, kape xarabu nama misbuki.
Haskaya rua wakinã, na xarabu bitiki:
- Kape sheta bata pei; Kapetã upi rau pei; pei taxipa muris
ikai pei. Hati tupitã yuatã txix atiki.
Txashu nuĩnẽ kupia: txashu nuĩnẽ kupiarã, kixi kateki su

Bushte inũ metsãti tsamĩ - 153

iki nũku huyua, isĩ misbuki. Haskai namaiã, txashu xarabu
uĩmisbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu bitiki:
- Nuĩ reshnia pei. Ha besti bitã; rabukũwẽ mus akĩ,
rabukuwẽ shanawatã tsamĩ tiki.
Pia beste nuinẽ kupia: pia beste nuinẽ kupikinã, kixiki su
ika, isĩ txakayama miski. Haskairã, pia kuĩ watã pei tsamĩ
katsi beste misbu hatu kupia imisbuki. Haskai namairã, pei
xarabu inũ, pia kuĩ peiya xarabu nama misbuki. Haskai rau
wakinã, na bitiki:
- Nuĩ pei taxipa. Ha besti bitã, rabukũ ũpshki mamus,
mamus atã mus akĩ, rabukuwẽ txiki shanawatã tsamĩtiki.
Nane shãtũ kupia: nane shãtũ kupikinã, habia yuraki
tuxmutã hakibi keketi kũkaini, ewapa miski. Haskairã, nane
pushãpu meshtetã, naweshtã hawẽ kene misbu hatu
kupia imisbuki. Haskayarã, rau wakinã na bitiki:
- Parushku pei. Ha besti bitã, mashe yabi kawatã txeshã
tiki.
Mani shãtũ kupia: mani shãtũ kupikinã, yuraki txamitã,
hakibi ewa kũkaini, naburu txãkã miski. Haskairã mani
huxiã pushãtu pimisbu hatu kupia imisbuki. Haskaya rau
wakinã, na xarabu bitiki:
-Yxinĩ mani pei mesi. Ha besti bitã, mashe yabi kawatã,
hawẽ txeshã tiki.
Awa txẽ kupia: awa txẽ kupikinã, yuraki tuxmu ewapabu
tsautã, ku mata xarabutã, hakibi shãtu kũkãimiski. Hakairã,
awa nami ma habianu txupẽ pia txamitã buni anua,
pimisbu hatu kupia imisbuki. Haskaya rau wakinã, a
xarabu bitiki:
- Nuĩ tsũkix pei; Make sheta pei raniuma. Hati bitã, mashe
yabi kawatã, txeshã tiki.

Bushte inũ metsãti ketash - 154

Shapu txamĩ kupia: shapu txamĩ kupikinã, habia txamitã,
beshã mexu xarabu tsami bãimiski. Haskaya rau wakinã,
na xarabu bitiki:
- Nia mukãi pei; Kãi tãkẽ pei; Yuxĩ keshka pei. Hati xarabu
bitã, mashe yabikawatã txeshãtiki.
Mabesh betxũ kupia: mabesh betxũ kupikinã, yuraki
txami ewapatã, bemaki betxuxtã, ukemerã ku mata
benebu miski. Haskairã, mabesh betxu pimisbu hatu
kupia imisbuki. Haskai namairã, mabesh xarabu aki nama
misbuki. Haksyarã rau wakinã, na bitiki:
- Tximi mashu pei. Ha besti bitã, mashe yabi kawatã,
tseshã tiki.
Mari txamĩ kupia: mari txamĩ kupikinã, yuraki tuxmutã,
hakibi ewa kawã miski, txmi ku mata, mata isirã. Haskaya
rau wakinã, na bitiki:
-Mari itsa kutã rau pei. Ha besti bitã, mashe yabi kawatã
txeshã tiki.
Ru txamĩ kupia: ru txamĩ kupikinã, yuraki tuxmu rakatã,
shua, shua iki hakibi keketi kũkãi miski. Haskaya rau
wakinã, na bitiki:
- Kapa naush pei. Ha besti bitã, mashe yabi kawatã, txeshã
tiki.
Tsisi ikã kupia: tsixi ikã kupiarã, yura rashuatã iki, shua,
shua iki, yura betxux tsauwa kake misbuki. Haskaya rau
wakinã, na bitiki:
-Sheki masa pei. Ha besti bitã, mashe yabi kawatã, tseshã tiki.
Sheki masãnẽ kupia: sheki masãnẽ kupikinã, yura
rshuatã iki, bitxi hushu raka miski. Haskairã, sheki imatã,
beshkitã pimisbu hatu kupia imisbuki. Haskai rau wakinã,
na atiki:
-Sheki masa pei. Ha besti yuatã, hawẽ naxitiki.
Kari tsisã kupia: kari tsisã kupikinã, taeki amiski. Tae shua,
shua iki, ku si iake, iake miski. Haskayarã, rau wakinã na
atiki:
-pei turu shukumarã. Ha besti bitã bixki atã txeshã tiki.
Sheta amitsã kupia: sheta amitsã kupikinã, sheta isĩ
hakibi su imisbuki. Haskai rau wakinã, na atiki:
- Sheki masã pei. Ha besti bitã, yuatã tãtxix atiki.
Baka bitxĩ kupia: baka bitxĩ kupikinã, yuaki tuxmutã,
raxki, raxki iki, hene xi, xi imisbuki. Haskaya rau wakinã, na
atiki:
- bakã bia pei. Ha besti bitã, kawatã ratxesh tiki.
Inu txamĩ kupia: inu txamĩ kupikinã, habia yuraki
tuxmutã, txuxi bainai raxkiaburã, yuinaka rani xarabu tsami
miski. Haskai rau wakinã, na atiki:
-Inu kemu pei. Ha besti bitã, mashe yabi kawatã txeshã
tiki.
Karu tũkũ kupia: karu tũkũ kupikinã, yuraki tuxmuta, yane
buama, hanubi ketũku xarabu kũkãi miski. Haskai rau
wakinã, na bitiki:
-Kunubĩ kabia pei. Ha besti bitã, mashe yabi kawatã txesha
tiki.
Aku bishaĩ: aku bishaĩnã, bikerãki tuxmu rakatã, shua
shua iki, ku haba misbuki. Haskairã, aku nanĩti memisbu
hatu kupia imisbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Aku kabia pei; Kapã txi pei. Ha rabe bitã, mashe yabi
kawatã txeshã tiki.
Shuke bibeshẽ kupia: shuke bibeshẽ kupikinã, bikerãki
shuai bitxux miski. Haskaya rau wakinã, na atiki:
- Shuke bibesh bata pei. Ha besti bitã, mashe yabi kawatã
txeshã tiki.
Bui txamia: bui txamirã, yuraki txamitã, beshã xarabu
bexa ake misbuki. Haskairã, bui wakĩ, txiki senã misbu hatu
kupia imisbuki. Haskaya rau wakinã, na bitiki:
-Kapã txi pei. Ha besti bitã, mashe yabi kawatã txeshã tiki.
Hina inũ shebi kebuã: hina inũ shebi kebuãnã, hunirã
hina reitxiki imiski. Haskaya aĩburã, shebi kesha tuxmu
hushu raka miski. Haskayarã, rau wakinã na atiki:
-Nuĩ rebuma pei. Ha besti bitã, mashe yabi kawtã txeshã
tiki.
Kunu txapũ kupia: kunu txapũ kupikunã, hinaki inũ
shebiki imisbuki txamirã. Haskairã, bestiwai aĩbube
menameima, manu namei imisbuki. Haskairã, unu hene
tuis imisbuki, harakiri nitimairã. Haskaya rau wakinã, na
xarabu bitiki:
- Patxa kemẽ kenã pei; Nuĩ rebuya pei. Hati bitã mashe
yabi kawatã, txeshã tiki.
Yawa hubua: yawa hubuarã, hunirã hubu heshe rabe su
imiski. Aĩburã, shebi kesha rabe su imisbuki, harakiri
nitimairã. Haskaya rau wakinã, na xarabu bitiki:
- Maspã newã pei; Yawa hubu pei; Yawa kasiã pei. Hati
xarabu tupitã, hawẽ mus atiki.
Txashu hubua: txashu hubuarã, hunirã hubu heshe uke
besti imiski su ikirã. Aĩburã, shebe uke besti imiski su ikirã.
Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Shani shupa pei; Sheta matsi pei; Shuke txixĩ tarunua pei
mesi; Utsi bata pei nanãke; Xipĩ tũ iti bata pei. Hati tupitã,
ũpaski yuatã hatu txix atiki.
Inu hubua: inu hubuirã, hunirã hubu heshe rabe su imiski.

Bushte inũ metsãti kekũ - 157

Aĩburã, sheki uke rabebi su ika harakiri nitima imisbuki.
Haskaya rauwamarã, peshe kaini rebu misbuki. Haskaya
rau wakinã, na xarabu atiki:
- Nai nixi pei beshnã, na pei turu; Inu keshni pei; Inu metũ
pei; Inawã barã pei/tsis bĩ; Inawã shatxi pei. Hati xarabu
tupitã, mus akĩ hene timaki.
Xinu hubua: xinu hubuirã, hubu heshe rabeki su iki,
tushku shenia raka misbuki. Haskaya rau wakinã, na bitiki:
- Runu nami metxa pei; Utsi bata pei nanãke. Hati bitã,
ũpash shanawatã txix atiki.
Yawa bakea: yawa bakeirã, kashai bis, bis iki, kubaba,
kubaba iki, bakush kebus, kebus iki, habia yawa bis ikas
misbuki. Haskayarã rau wakinã, na xarabu bitiki:
- Yawa kasiã pei; Hunu nami pei; Xiwẽ pei; Shane
tsamatiwã pei; Buni mashu pei. Hati bitã, yuashũ máxima
tiki. Hakaya hatiwẽ betxesh iki:
- Tete txishupu pei; Matsi pei pexiwaya.
Txashu bakea: txashu bakeirã, beru shuku aka, bixtũ
kepanĩ miski. Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Txashũ reshã pei; Txashũ bume pei; Txashu hana pei.
Hati tupitã, yuatã naximatiki.
Awa bakea: awa bakeirã, hawã ikama beru, beri imisbuki.
Iki taeayarã, payati benawẽ rawais, rawais atiki. Haskaya
rau wakinã, na xarabu atiki:
- Awarã tubã pei; Awa hura pei; Shanetsamati newã pei
txuri; Bari rau pei; Nane pei. Hatiwẽ máxima tiki. Betxeshti:
- Nuĩ henewa tima pei; Yame tawã pei mexpaya.
Amẽ bakea: amẽ bakeirã, rusku iki sheta kukeresha raka
misbuki. Haskayarã, rau wakinã na xarabu bitiki:
- Amẽ maku pei/txikiwã; Nanewã pei; Amẽ tae pei. Hati
bitã yuatã naxima tiki.
Xinu bakea: xinu bakeirã, beru shuku aka, memespuku,
memespuku iki, hẽ hẽ iki, aribi usha misbuki. Haskayarã,
rau wainã na xarabu atiki:
- Tete txishupu pei/xinu beshmi; xinu inĩ pei; Xinu inĩ nea
pei. Hati xarabu tupitã, yuatã hatu naxima tiki.
Shakarai: shakarairã, aspi, aspi iki hanubi beku pake
misbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Nuĩ henewa tima pei; Shakara himi pei peush; Marĩ
yãkux pei. Naximati:
- Marĩ yãkux pei; Xiwẽ pi; Nanewã pei; Nuĩ henewa tima
pei; nessa kate pei. Hati xarabu bitã, yuatã axima tiki.
Ru bakea: ru bakeirã, kashai pui, pui iki, kũtxuwã u iki tsau
miski. Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Ru rani tese rau pei; Ru tawa pei/xashũ tawa; Ru hina
shenã pei. Hati xarabu tupitã, yuatã naxima tiki.
Kuma bakea: kuma bakeirã, kashai teshki, teshki iki, kemu
bixtũ hãpanĩ, hãpanĩ imisbuki. Haskaya rau wakinã, na
xarabu atiki:
- Kumawã pena pei; Nixi pei turu beshnã; Kumã yukã pei;
Kum ata yapa pei. Hati xarabu tupitã, yuatã hatu máxima
tiki.
Kapa bakea: kapa bakeirã, kashai reyukiri, reyukiri
imisbuki. Hasaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Kapa hatu pei; Kapã shama pei; Kaxi sheta pei; Kapã atsa
pei. Hati xarabu tupitã, yuatã naxima tiki.
Ximã nakuxkiã: ximã nakuxkĩanã, pustu isĩ nawari, nawari
imisbuki, haska nitimarã. Haskaya rau wakinã, na xarau atiki:

Bushte inũ metsãti usũ - 159

- Ixkĩ tepekã pei; Baka shaka pei mesi. Naxiti xarabu:
- Mai shena pixtxuru pei; Baka shaka pei; Shuni pei mesi
beshnã; Tunũ sese pei; Ĩtabi pei; Xima nuã pei; Kapetã upi
rau pei; Baka kunabu nia pei; Baka kunabu beshea pei.
Meshkũ nakixkuã: meshkũ nakixkuãnã, nashpa isĩ
misbuki. Haskai namarã meshku inũ, baka xarabu
uĩmisbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Huru hina yapa pei; Baka tui pei; Bakã bia pei; Baka
shaka pei; Isu tabeba muka pei. Hati xarabu tupitã, yuatã
hatu natxix atiki.
Tetepã namespua: tetepã namespuarã, pustu kemerã isũ
txakayamai, bis, bi imisbuki. Haskairã, tetepã mibia mebitã
pimisbu hatu kupia imisbuki. Tetepã mibia pikatsirã; xiwẽ
mesketã, bis, bis iwanã ha yunaka rawais, rawais atiki.
Haskaiya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Tetepã banĩ pei; Banimã aka rau pei; Sanixi pei; Tete
txishupu pei; Tete beshmi pei. Hati tupitã, ũpash matsiwẽ
inũ, sanawatã hatu mus atiki.
Inawã txixtea: inawã txixtekinã, pustu isĩ txakayamai,
harakiri pui tima, pustu nũkua raka misbuki. Haskairã,
yuinaka bishũ pikĩ teshewa baina, beshũ pimisbu hatu
kupia imisbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Inu keshni pei; Inu metũ pei; Inawã kemu pei; Inawã barã
pei; Sanixi beshea pei; Xipĩ tũ iti bata pei; Shãtxu kuwe
pei; Paka nixpu pei shupu. Hatiwenã yuatã natxix atiki.
Ũpash matsi pawẽ atirã naki:
- sanixi pei; Inawã barã pei; Inawã keshni.
Epã aka: epã akarã, katxuris puku buspua kakea isĩ
misbuki. Haskairã, mashashki tsaumisbu hatu kupia
imisbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Awa pui nimerã nua pei; Shuya hina pei; Nixi bata pei
ewapa. Hati bitã yuatã, natxix atiki.
Yumẽ bushkã kupia: yumẽ bushkã
kupikinã, pustu ukemerã tũku nanea sheke kukui, isĩ
misbuki. Haskairã, aĩbu besti imisbuki, yumẽ tsuma
mepakeaya, samama bimis hatu kupia imisbuki. Haskaya
rau wakinã, na xarabu bitiki:
- Txashũ reshã pei iskere; Yũkũ bustu pei; Shapuã pei;
Shapu kaya pei; Nawe txiweshpa pei. Hati tupitã hãtxĩ tiki.
Txashu bakẽ kupia: txashu bakẽ kupikinã, aĩbu bake kaĩ
xina, yane isĩ heneismaki. Haskairã, txashu bake inũ, habia
ibu pimis hatu kupia imisbuki. Haskaya rau wakinã, na
xarabu atiki:
- Sanixi beshea pei; Sanixi nia pei; Bata pei rẽtupa pei;
Shuke txixĩ tarunua pei mesi. Hati xarabu tupitã, hãtsĩ
henetimaki.
Awa isũ nãtĩ kupia: awa isũ nãtĩ kupikinã, isũ txite xina,
bis imisbuki isũ paya ikamarã. Haskaya rau wakinã, na
xarabu atiki:
- Awarã isũ pei; Hene sheu pei; Awarã tubã pei; Awa hura
pei; Awa teushku muka pei; Awa punu nena utsi pei. Hati
xarabu tupitã, yuatã hatu natxix atiki.
Bake nãti kãiyã: bake nãti kãiyanã, habia yuinaka xarabu
bake nãti pimisbu, hatu kupia imisbuki. Haskaya rau
wakinã, na xarabu atiki:
- Kamush bata pei; Utsi bata pei nanãke pei; Yuxĩ keshka
pei/samũ nẽ iti; Txitxã pei ewapabu; Mutũ nixi pei; Yũkũ
bustu pei; Shuke txixix bata pei. Hati tupitã, na hãtsĩkĩ, na
mus atiki.
Pui nãti kaiyã: pui nãti kaĩnã, yume payatiki tsaũkĩ inũ,

Bushte inũ sĩtiti besti - 161

txitxãki tsaũ pauni, hatu kupia imisbuki. Haskaya rau
wakinã, na xarabu atiki:
- Yuxĩ keshka pei; Utsi bata pei nanãke; Sheta matsi pei;
Yawa pui pei. Hati tupitã, yuatã hatu natxix atiki.
Isũ isiã: isũ isinã, habia sheki huatã, hawẽ hene yabi
pimisbu hatu kupia imisbuki. Haskayarã rau wakinã, na
atiki:
- Awarã isũ pei; Hene sheu pei. Hati bitã, yuatã natxix atiki.
Mashe shenĩ kupia: mashe shenĩ kupikunã, aĩbu besti
amiski. Haskairã, hamẽ xinãmes, himi ikama bia, himi
shebi anu tueke misbuki. Haskairã, mashe tãta wakĩ,
mashe me misbu hatu kupia imisbuki. Haskaya rau
wakinã, na xrabu atiki:
-Mashepa pei; Mashe kaya pei; Kaĩ tãkẽ pei; Humi kais
pei; Mashe istubĩ pei; Himi bũpa pei; Bai kuru pei; Shawã
mashka pei; Awa shuru rau pei. Hati xarabu tupitã, yuatã
hawẽ naxitiki. Samakeirã hunibe peu name timaki.
Himi kurũ kupia: himi kurũ kupikinã, aĩbu besti imisbuki.
Haskairã, hamẽ xinames himi berukuima, yane himi
heneismaki, rau wamarã hiweismaki. Haskairã, yuinaka
himi taka pimisbu hatu kupia imisbuki. Haskayarã rau
wakinã, na xarabu amisbuki:
-Kumawã shutxi pei/shai pei naush; Awa punu nena utsi
pei; Hasĩ tae nena utsi pei; Nena utsi pei nakuru; Nena utsi
pei shukuya; Awa tesh muka pei; Txashu teushku muka
pei; Isu tabeba muka pei; Utsi bata pei nanãke; Nuĩ
tatxũyã pei; Iska nixi pei; kaĩ tãkẽ pei. Hati xarabu tupitã,
yuatã natxix atiki.
Yuraki himi tuea: yuraki himi tueirã, habia hamẽ xinames
tuea, unu asne, asne imiski. Haskairã; baka himi shawãwã
inũ, kushũ inũ, shawã pimisbu hatu kupia imisbuki.
Haskayarã rau wakinã, na xarabu bitiki:
- Kushũ himi pei; Kushũ rume pei; Banimã aka rau
pei; Buna tura pei/himi bũpa; Himi kaĩs pei; Nuĩ henewa
tima pei; Texkaka pei/shawã mashka; Mani pei keneya.
Hati xarabu tupitã, yuatã natxix atiki
Maka rebeshã: maka rebeshãnirã, hamẽ rekinĩ himi tue
misbuki. Haskairã, maka pipaunibu, hatu kupiabu
imisbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu atiki:
- Maka naush pei; Makã pitibĩ pei. Ha rabe atã, kawashu
retxesh tiki. Iki tae tanayarã, shapu kuashũ shete matiki.
Aĩbu bake kaiyã: aĩbu bake kaĩ xina natxix akinã, na
xarabu atiki:
- Ru rani tese rau; Kespĩ shani tximea pei; Shawã nea kabia
pei; Nixi metũyã pei; Kapa sheta pei txuri; Kapa sheta pei
ewapabu; Punu txiwa pei; Himi kãis pei; Yawa himi pei;
Awa punu nena utsi pei; Hasĩ tae nena utsi pei; Aku kabia
pei; Shau bata pei; Himi bũpa pei; Texka pei; Banĩ mãkã
pei; Txatxa pei mesi; Yũkũ bustu pei; Iska nixi pei; Mãpã
basi pei; Kapã shama pei; Kuma txiush pei; Bũpa shãkuma
pei; Utsi bata pei nanãke. Hati xarabu tupitã, yuatã
naximatiki.
Himi ratxukiti: himi ratxukitirã, yume kãi bena, naximati
bikinã na xarabu bitiki:
- Butxũ mashu pei; Kumã mashu pei; Makã pitibĩ pei;
sanixi pei; nixi hushu pei; Shẽpã shãku pei; Nixu mashu
pei; Buni mashu pei; Biũsh mashu pei; Kumã nixi pei
rania; Awa teranã mashu pei; Kuru tawa pei; Nia xinu inĩ
pei; Nea xinu inĩ pei; Hasimã pini rau pei; Nea rani pei;
Kapa hatu pei; Kumawã pena pei; Yawa himi nuĩ pei; Heu
sa sa pei; Rukawã upi rau pei; Mari itsa kutã rau pei; Xixi
itsa pei; Batumã piti pei; Buna rau pei; Nai shaba pei;
Hene shaba pei; Huru hina yapa pei; Hisis kue pei; Kapã

Bushte inũ sĩtiti tsamĩ - 163

shama pei; Kuma txita shai pei; kapetã upi rau pei. Hati
xarabu tupitã, yuatã máxima tiki.
Nami muka nawati: nami muka nawakinã, yube tashni
tae xina, ushe nia beba tibi máxima kũbãitiki. Na xarabu
bibãitiki:
- Isu tabeba muka pei; Shebũ kukẽ muka pei; Bawã piai
muka pei; Awa teushku muka pei; Txashu teushku muka
pei; Nia mukãi pei; Nũpush teuma kutã rau pei; Txatxi rau
shukuya pei, Mai txatxi pei txuri; Niru bushka matsi pei;
Sheta matsi pei; Hasĩ sheta muka pei; Inawã mari itsa pei.
Hati xarabu tupitã, yuatã naximatiki.
Samama yumeti: samama yumetirã, rau wakinã na
xarabu atiki:
- Bukũ ni merãnu pei; Xwẽ kaya pei; Xiwẽ mne bitash pei.
Hati xarabu tupitã, yuatã naxima tiki.
Betxe sheketi: betxe shekeirã, na xarabu tupia itiki, ushe
tibirã unã numa hewei pe katsirã:
- Himi kãis pei; Nuĩ henewa tima pei; Bata pei rẽtupa pei.
Hatiwenã yura ewa itiki. Yumeburã nawẽ hatu atiki:
- Yawa kasiã pei inũ, hawẽ tashu beshatãnã; Tete txishupu
pei; Manã haĩs tapũ beshatã; naxiti xarabu:
- Nia mukãi pei; Ĩkã bai/meyu.
Yura baka hatu uĩyai: yura baka uĩ itimaskairã, rau tupi
kinã na xarabu atiki:
- Peri isã pei; Rãtã ika pei/shaẽ tsamati; Bata pei rẽtpa pei,
Shetẽ kutã rau pei; hatiwenã yuatã hatu naxima tiki.
- Kuxu ikapã mashe pei/kerei; Mawawã bepã pei; Shetẽ
kutã rau pei; Yuxĩ bepã pei/shaku txiwa.
Mari huĩtĩ kupia: mari huĩtĩ kupiarã, huĩti isĩ, huĩsina,

Bushte inũ sĩtiti ketash - 164

huĩsina imisbuki. Haskairã mari huĩt pimisbu hatu kupia
imisbuki. Haskayarã rau wakinã, na xarabu atiki:
- Marĩ yãkux pei; Mari txiburush pei; Sheta matsi pei; Bata
rẽtupa pei; Xipĩ tũ iti pe; Isu tabeba muka
pei; Isũ bũ iti shai pei; Makã huĩti pei. Hati xarabu tupitã
hatu hãtxĩ tiki.
Yurã yuxĩ uĩyã, yura txakabuai: yurã yuxĩ uĩ, yura
txakabuairã, rau wakinã na xarabu atiki: betseshti xarabu.
- Yame tawã pei shupu; Txashu beru pei/nuĩ henewa tima;
naxiti xarabu:
- Kumã mashupei; Buni mashu pei; Huã mashu pei; Kuru
tawa pei; Ashu mashu pei; Bashawa kabia pei; Bai kebẽ
pei; Awa teranã pei.
Beshnẽ kupia: beshnẽ kupikinã, yura isĩ saki, saki
imisbuki. Haskairã yuinaka himi taka pimisbu hatu kupia
imisbuki. Haskayarã rau wakinã, na xarabu atiki:
- Shuke sheta iskere pei; Nai nixi pei ptaxi; Himi bũpa pei;
Mai shena pixtxuru pei; Yawa himi nuĩ pei; Mani pei
keneya; Himi kãis pei; Awa himi shuru rau pei; Runu teshki
pei. Hati xarabu tupitã, yuatã naxi tiki.
Kaya shaũmã kupia/ Yaix pixĩ kupia: Hatũ hatu kupiarã,
huĩsina, huĩsina iki, pixi shuki, shuki imisbuki. Haskaya rau
wakinã, na xarabu bitiki:
- Yaixĩ piti pei; Yaix mashaka pei; Yaix pabĩki pei; kũtsa pei.
Hati xarau bitã, yuatã hatu naxima tiki.
Hiri ĩkã samumã kupia: hiri ĩkã samumã kupikinã, habia
hamẽ xinames, pabĩki ukemerã rẽ ikai nĩkama miski.
Haskairã, samũ kespimã txinitxĩshũ nĩka pauni hatu kupia
imisbuki. Haskayarã rau wakinã, na xarabu atiki:
- Kuxu ikapã mashe pei; Samũ txixĩ shuru rau pei; Rare
shãkuma pei; Runuwãnẽ mashe pei/buna tura. Hati
xarabu tupitã, yuatã naxi tiki.
Yuxĩ purũ natiã: yuxĩ purũ natiãnã, yume ewapama pui
nãke pui misbuki. Haskairã, puiya patsa pewama ika kupia
imiski. Haskaya rau wakinã, na xarabu bitiki:
- Txi bata pei; Kapã txi pei; Burũtã pei; Sheta matsi pei.
Hati tupitã, yuatã naximatiki.
Kamanẽ yumepã pui pia haskamis: kamanẽ yumepã pui
pixiãnã, mespua bakush pui, bis, bis imiski. Haskayarã rau
wakinã, na xarabu atiki:
- Hi mushaya pei; Mãpã basi pei; Inu keshni pei. Hati
tupitã, yuatã naxi tii.
Shama ikamakẽ imaki: shama ikamakẽ imatirã, raurã na
xarabuki:
- Txitã pei ewapabu; Txeshẽ pei; Bari rau pei; Bixu pei;
Yawa shama pei. Hati tupitã, yuatã naximakĩ inũ, hatiriwẽ
shanawatã natsãtiki.
Bake kaumati: bake kaumatirã, aku bitxi bari huai yuria,
bitxi meshtetã kukatsa atã, matsi tanaya keyu netsu tiki.
Yura nami xiuwai: yura nami xiuirã, kuxis kawã rushku
imisbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu tupi tiki:
- Bũpa pei shukuya; Mani pei keneya; Nia xinu inĩ pei;
Metse pei; Maspã newã pei; Hasimã pini rau pei; Sheta
shãkĩ pei; Ru rani tese rau pei; Yawa bixtũ pei; Inawã mari
itsa kutã rau pei; Bawã pia kuma pei; Shebũ kukẽ muka
pei; Awa teushku muka pei; Txashu teushku muka pei; Isu
tabeba muka pei; Yuxĩ keshka pei. Hati xarabu tupitã,
yuatã naxima tiki.
Ana bake bitima rau: ana bake bitima raurã, hati xarabu
bitiki:
- Xumu recebe pei; Masẽ mawã pei; Kuma puĩki pei;
Banimã aka rau pei txuri; Bai kuru pei; Isu maku pei; Maĩ
tamu pei; nixi bata pei. Hati xarabu bitã, yuatã natxix itik.
Haskatã samakeirã, huni mesma timaki, ushe raberã.
Txipaxẽ bake bitima rau wati: txipaxẽ bake bitima rau
wakinã, himi ixiã nese tanayarã, na xarabu atiki, raurã:
- Bai kuru pei; Kuma puĩki pei; Xinu nia besti shau. Shau
rurutã, kukatsa atã, tsua uĩmama keyu netsu tiki.
Huni bake biti rau: aĩbũ huni bake bikatsirã, pushku pusi
betsetã, shukatã naka, naka atã hawẽ hene besti sheatiki.
Haskaya huninã, shawe tepũ nixpurũ, hawẽ shãtu xarabu
metu misbuki, haska metukinã unuri atiki: na ẽ bake huni,
na ẽ bake huniki, iwanã metu kũbãitiki.
Aĩbu bake biti rau: aĩbũ bake bikatsirã, raurã na xarabu
bitiki: Maspã newã bimi huxiã sheakĩ, na ixtxibĩ pei inũ,
yumẽ pei turu benebu bitã hawẽ hãtsimana tiki. Haska
xinarã, ana himi ismaki.
Hina kuxiti rau: hina kuxitirã, raurã na amisbuki: Neshu
teshu pei bixtũ; Kanapã binu pei bitã, shanawatã hina
rasheyu tiki; Kana bimi huxiã bitã shea tiki; Xixi nia besti,
hina shuitã, reshketã shanawatã atiki.
Nama nisuã: nama nisuĩnã, mexu bepua imisbuki.
Haskaya rau wakinã, na xarabu tupi tiki:
- Kapa hatu pei; Batumã piti pei; Sanixi pei; Nia xinu inĩ
pei; Kunubĩ kabia pei; Hene aku kabia pei; Raya rau pei;
Rare shãkuma pei;
Maka huni pei. Hati xarabu tupitã, yuatã naxi tiki.
Nisũ paepa: nisũ paeparã, txishui inũ, hanãi babutã usha
misbuki. Haskaya rau wakinã, na xarabu bitiki:
- Kunubĩ kabia pei; Hunũ kabia pei; Batumã piti pei; Xinu

Bushte inũ sĩtiti kekũ - 167

inĩ nea pei; Xinu inĩ nia pei; Buni mashu pei; Butxũ mashu
pei; Shawã rare pei; Buna rau pei; Pushku pusi pei; Bia
shai pei; Hene shaba pei; Awa teushku muka pei; Txashu
teushku muka pei; Isu tabeba muka pei; Bawã piai muka
pei; Shãtxu kume pei; Biush kabia pei; Yuna xia pei; Kuĩ xia
pei. Hati xarabu tupitã, yuatã naxi tiki. Hatiri wenã, hãtsi
manatiki.
Raunia rau: rauniarã, yura isĩ hakibi yuna misbuki.
Haskaya rau wakinã, na xarabu bitiki:
- Raũ txai pei; Bawã piai muka pei txuri; Isu tabeba muka
pei txuri; Txashu teushku muka pei; Awa
teshku muka pei; Isu tabeba muka pei ewapa; Shebũ kukẽ
muka pei; Hua barã tatxa; Maniwã tatxa; Bĩ mashu pei inũ,
hawẽ bitxi; pupus pisi. Hati xarabu tupitã, yuatã naxi tiki.
Shukua rau: shukirã, natiã nibai inũ, shãkama rayabai inũ,
txishuyabi hanã bia imisbuki. Haskaya rau wakinã, na
xarabu bitiki:
- Txashũ yãkux pei; Marĩ yãkux pei; Shuni pei shupu; Tunũ
sese pei; Awa punu nena utsi pei. Hati xarabu nitã yuatã
hawẽ naxitiki.
Aĩbu txipax himi ika rauwa: aĩbu txipax himi iki taexina
rauwakinã, na xarabu atiki:
- Hene sheu pei; Shẽpã shãku pei; Sanixi pei; Butxũ
mashu pei; Kumã mashu pei; Shai pei naskũ; Shapu
shũtesha pei; Raya rau. Hati xarabu tupitã, yuatã naxi tiki.
Shuati rau: shuati raurã, na xarabu atiki:
- Matsi pei; kumawã pena; Anu xiwa pei; Xau pei; tunũ
sese; Mai shema pixtxuru. Hati xarabu bitã, yuatã naxi tiki.
Raya kapati rau: raya kapa katsirã, raurã na xarabu atiki:
- Raya rau pei; Hene shaba pei. Hati bitã, yuatã xaxi tiki.
Baka wai kai rauti: baka wai kai rauirã, Xiwẽ mebi
mesketã, Bari rau pei bitã. Hati bitã biwaskiri itiki, baka
mushayabu bikatsirã.
Ũna numa txaka merã nikatsi rau: ũna numa txaka merã
nikatsi rauwirã, eska tiki: - Nishekewã bitxi sawetiki; Tara
kape sheniwẽ hubixkiri itiki; Pupu tae pei tupitã, yuatã
naxi, na hubixkiri ika nitiki.
Yuinaka akatsi rauti: yuinaka akatsi rauwirã, na xarabu
bitiki:
-Yawa kasiã pei; Txashu hana pei; Txashu tsis pei; Banimã
aka rau; Txashu tawa pei; Himi kãis pei; Hunu name pei.
Betxesheketi; Meyu beshatã; Rune teshki pei. Manãuriabi
tsakati; Yũkere pei; Bakã bia pei; Maspã newã pei; Shane
tsamati.
Nibũ txatxia: nibũ txatxia rauwakinã, na xarabu atiki:
- Bini pei inũ, bitxi; Ixtxinãti kebia pei; Sheta matsi pei. Hati
xarabu bitã, rutu, rutu atã, txeshã tiki.
Xina shukũ kepesha: xina shukũ kepesharã, na atiki:
- Xina shuku meshupu pei. Ha besti bitã, bixki, bixki atã
txeshã tiki.
Shebi shete rau: shebi shetei imanai rau wakinã, na
xarabu bitiki:
- Ixtxinãti kabia pei; Sanixi pei; Hepe shãku pei; Buna tura
pei. Hati xarabu bitã, bixki, bixki atã, paush atã shetema
tiki. Haskawarã axkĩ imisbuki.
Buna isinipã txatxia: buna isinipã txatxiarã, nawẽ atiki:
- Make sheta pei rania; Kuru nixpu pei; Buni mashu pei.
Hati bitã, bixki, bixki atã, txeshã tiki.
Baka xanupa txatxia: baka xanupã txatxia rau wakinã, na
xarabu atiki: txeshãti;

Bushte inũ sĩtiti usũ - 169

- Besti bata pei; Shane tenã metxa pei/runu hina; Marĩ atsa
pei; Bũpa pei taxipa. Mus ati
- Nixi bata pei naush; Nixi bata pei natxasha; Nixi bata pei
turu; Mikĩ merã putati bata pei; Nixi bata pei txumi; Tetũ
pei matsi; Sheta matsi pei; Marĩ atsa pei; Utsi bata pei
nanãke; Kape hatu bata pei;
Himi bũpa pei. Hati xarabu tupitã, ũpash matsiwẽ mus aka
kene timaki.
Manã xanapã txatxia: manã xanupã txatxiarã, txeshã tirã;
na xarabu bitiki:
- Himi bũpa pei; Marĩ atsa pei; Mikĩ merã putani bata pei;
Baka shaka pei mesi; Nixi bata pei txumi; Besti bata pei.
Mus ati xarabu:
- Anu maspu pei; Nixi bata pei natxasha; Runu nami metxa
pei; Tũku rau bata pei; Sheta matsi pei; Tetũ pei matsi pei;
Shau baa pei; Bia shai pei. Hati xarabu tupitã, mus akĩ
hene timaki.
Bawarũmã txatxia: bawarũmã txatxiarã, txeshã kinã na
xaabu bitiki:
- Bawa rexĩ hana pei; Kapãtxi pei rania/runu shepu; Marĩ
atsa pei; Himi bũpa pei. Hatiwẽ mus ati xarabu:
- Bawã piai muka pei; Bawa kurũ tsauti pei; Sheta matsi
pei; Tetũ pei matsi; Tũku rau bata pei; Utsi bata pei
nanãke; Nixi bata pei natxasha; Marĩ atsa pei. Hati xarabu
bitã hawẽ mus atiki.
Runu shenã aka: runu shenã akarã, rau wakinã, na xarabu
atiki:
- Kunubĩ kabia pei; Aku kbia pei; Matsi pei tarunua; Yxĩ
baka pei/shai pei baka. Hati xarabu tupitã, mus akĩ hene
timaki.
Shuke rumã aka: shuke rumã akarã, na xarabu bitiki:
- Shuke bibesh bata; Shuke txixĩ tarunua pei. Txeshã tirã
habuaki.
- Shuke bibesh bata pei; shuke txixĩ tarunua pei; Sheta
matsi pei; Utsi bata pei nanãke; Marĩ atsa pei; Tũku rau
bata pei; Xipĩ tũ iti bata; Himi bũpa pei. Hati xarabu bitã,
mus atiki.
Shena runũ aka: shena runũ akarã, rau wakinã na xarabu
atiki:
- Nessa kate pei; Nai bẽpũ pei; Manã aku kabia pei;
Kunubĩ kabia pei. Hati xarabu tupitã, mus aka hene timaki.
Shaku runũ kukua: shaku runũ kupiarã, na xarabu bitiki:
- Txatxa pawã pei; Rate rau bakush pei/nuĩ tatxũyã; Tete
txishupu pei; Maia txatxi shukuya pei. Hati bitã mus atiki.
Nuĩ newãnẽ kukua: nuĩ newanẽ kukuarã, na xarabu atiki:
- Awarã isũ pei; Mai nixi bimi keneya; Sheta matsi pei. Hai
xarabu tupitã, mus atiki.
Mai runũ kukua: mai runũ kukuarã, na xarabu atiki:
- Maia runũ nusekẽ pei; Sheki nuwe pei; Sheta matsi pei;
Shane tenã metxa pei; Nuĩ rebuya pei; Paka tapũ metxa
pei; Awarã isũ pei; Kebũ sheai metxa pei. Hati xarabu
tupitã, mus atiki.
Kamushũ hatu txatxia: kamushũ hatu txatxiarã, na
xarabu bitiki: txeshãti;
- kamush bata pei; Himi bũpa pei; Tũku rau bata pei; Marĩ
atsa pei. Mus ati xarabu;
- Kamush bata pei; Tũku rau bata pei; Nixi bata pei naush;
Anu maspu pei; Marĩ atsa pei shupu; Sheta matsi pei;
Xakapai pei; Tetũ pei matsi; Utsi bata pei nanãke; Nixi
bata pei txumi; Bata pei rẽtupa; Kape hatu bata pei; Kape

Bushte inũ kekũti besti - 171

bata tashu. Hati tupitã, mus akĩ henetimaki.
Bake ixta txutxubu rau wati: beke ixta txutxubu rau
wakinã, na xarabu bitiki:
- Bakã bia pei beshnã; Ru mẽtsis pei. Hati bitã bake ixta
kebixkiri akĩ, txutxu rebixkiri atiki.

Bushte inũ kekũti rabe - 172

 Metsãti bune (58)
SHẼPÃ KENA XARABU/ HEPE

Kũta: kũtarã, keyatapa nũkupaki. Hawẽ bimirã tũku kuxi

txakama xarabu, sẽketã beru tãkipa pimisbuki. Haska
betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua amisbuki.
Shebũ: shebunã, txãpa nũkupa, bimi txuri xarabu,
yuinakapã pia betxitã, shubuatã yuinaka amisbuki. Haska
betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua amisbuki.
Kuti (jaci): kutirã, txãpa ewapa benebu, bimi bata
xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Tau (paixubão): taurã, keyatapa pustu benebuki. Haska
betxikinã, pashku kesha kasmai, manãkãyã nua amisbuki.
Nisti (paxiubinha): nistirã, nũku keyatapa xarabuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãya nua
amisbuki.
Nistiwã (coquinho): nistiwãnã, mesi txãpa xarabuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Pani (murmuru): panirã, musha txaipa xarabuki. Haska
betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua amisbuki.
Hepe (jarina): heperã, txãpa mashkarawã benebuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Isã kaya (patoá): isã kayarã, kena rasiaki: pua isã inũ,
mapu isãki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Peri isã (abacaba): peri isãnã, txãpa nũku mesi xarabuki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Bumewã piti (buriti): bumewã hitirã, nũku ewapa
sheniki. Bumewãnã, napanu anu imisbuki, hene habai
anurã.
Bumewã (carnalbinha): umewãnã, nũku mesitxai, pei
turu benebu bushukuaki. Haska betxikinã pashku kesha
kasmai, manãkãyã nua amisbuki.
Panĩ isã (açaí): panĩ isãnã, nũku keyatapa xarabuki. Haska
betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua amisbuki.
Banĩ (pupunha): banĩnã, nũku keyatapa, mushaya
txakamaki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.
Nena (pupunha menor): nenarã, nũku mesi txai,
mushaya txakamaki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Xini (pupunha p.): xinirã, nũku mesi mushya mixtĩki.
Haska betxikinã pashku kesha kasmai, manãkãyã nua
amisbuki.
Xini pawã (pupunha p.): xini pawãnã, nũku mesi
mushaya xarabuki. Haska betxikinã pashku kesha kasmai,
manãkãyã nua amisbuki.

Bushte inũ kekũti ketash - 174

 Metsãti usũ (59)
HENE KESHA KEA NI KENA XARABU

Sheshe (mutamba): shesherã, hi babu xarabu, hene

kasha mapu bainaki. Sheshe huayairã, ma bariã kemaya
imisbuki.
Awa pui (urana): awa puirã, hene kesha maxi anu
yumeima, hi nũku txaibu mapu miski.
Kerei hi (urana): kerei hirã, hi babupa pei mexupa, nũku
txaibu mapu misbuki. Ma bariã reskeaya, hua kuru txaibu
itã niri imisbuki.
Tamawã: tamawãnã, hi babupa pei nũku returu xarabuki.
Hawẽ peirã habia tama pei keska ewapa xarabuki.
Awa pui kabia: awa pui kabiarã, hi babupa nũku,
pei mexupa xarabuki. Hua kuru txaibu itã, niri imisbuki.
Baka xibũ: baka ximũnã, hi babupa rashaka hushupaki.
Bimi taxi xarabu; peiya xarabũ shea misbuki.
Shenã (ingar): shenãnã, mebi rasia, hene kesha bũ
ibaina, shurua betxitã tsekatã shea misbuki.
Bukũ (imbaúba): bukunã, hi babupa, pei ewapa texpaya
xarabuki. Hawẽ bimirã, isapã besti shea misbuki.
Tawa (cana braba): tawarã, nũku sekeyã xarabu, pei
bushuku txaibuki.Hua tue xina bitã haki piakuĩ xarabu
bake misbuki.
Pakarimã (mamona): pakarimãnã, txãpa pei turu texpaya
xarabuki. Bimi kanirã, tũku sãkã mixtĩki.
Nea beru: nea berurã, hi babupa, keya taska meã
xarabuki. Hawẽ bimirã, tũku beshnã xarabu, beru nãke
xarabu naratame bainaki.
Utata: utatarã, hi nixia xarabuki. Bimi sapa xarabu ikima,
sapa benebu runu misbuki.
Ni bakix: ni bakixrã, hi babupa ewapa meã xarabuki. Há
karuashũ bawashũ piarã, txishu misbuki.
Shapuwã: ahapuwãnã, hi txãpa meã xarabuki. Tama nea
katsi; nixi uxni misbuki.

Bushte inũ kekũti sĩti - 176

 Sĩtiti (60)
NAWE ANUA NI KENA XARABU
Mera: merarã, hi babupa nixia xarabuki. Hiwe shewa katsi,
habia uxnitã shewa misbuki.
Rumewã: rumewãnã, hi babupa pei ewapa txaipa
xarabuki. Hawẽ bimirã, isapã besti shea misbuki.
Pupu ewã: pupu ewarã, hi babupa mushaya
txakamaki.Bimiai tiãnã, shawe batxia miski.
Pupu ewama: pupu ewamarã, nũku mixtĩ, mushaya
txakamaki. Hawẽ bimirã tũku taxi mixtĩki.
Ixixmu: ixixmũnã, hi babupa pei ewapa turu benebuki.
Haskaki txã ikaburã, shua isĩ, tubĩ benebu miski.
Mae musha: mae musharã, nixpurũ beshe kaina, mebi
musha beti benebu hayaki.
Bixu: bixurã, hi babupa pei turu bixtũ xarabuki. Hawẽ nixi
uxnitã, pueĩ mashũ, rispiwa misbuki.
Mushu: mushurã, hi babupa xarabu, pei ewapa turu
benebuki. Habia meshteshũ tsautiwa misbuki.
Patxa kamẽ kenã: patxa kenãnã, hi babupa pei turu
xarabuki. Habia sẽkeshũ kenãwa misbuki.
Pinubĩ: pinubĩnã, hi babupa shukuyaki. Há uĩkinã, nimerã
inũ, nawe neki hayaki.
Samũ nẽ iti: samũ nẽ itirã, hi txãpa meã, pei keshka txai
xarabuki. Huai tiãnã, samũ itxa misbuki, hawẽ huakirã.
Pinũ maxĩ: pinũ maxinã, hi babupa shaka txari, pei
nũkupa nãke mexu xarabuki. Hawẽ shukurã, paxĩ
xarabuki.
Txeshã pei: txeshã peirã, ni babupa pei ewapa turu
benebuki. Haska betxikinã, habia nawe anua besti
amisbuki.
Bume: bumerã, tashu mesi pei bushuku xarabuki. Hawẽ
shãku xarabu bitã txipawa misbuki.
Txamash: txamashrã, txãpa pei mesi xarabuki. Hawẽ
bimirã, mesi mexu retxamash xarabu, tariki tsamia mexu
raka miski.
Kamã shẽtsu: kamã shẽtsurã, txãpa meã pei remesĩ
xarabuki. Hawẽ bimirã taxi mixtĩki.
Awarã tubã: awarã tubãnã, txãpa meã pei turu remesĩ
xarabuki. Hawẽ bimi huxiãnã, tũku taxi xarabuki.
Shani shupã : shani shupãnã, beshea pei xaxa xarabuki.
Haska pairã, ni xarabuki buesheke bãi misbuki.
Kariwã: kariwãnã, beshea pei nanãke xaxa xarabu,
shukuyaki. Haska betxikinã, kaya kesha amisbuki.
Isne: isnerã, ni babupa pei mesi xarabu, musha beti
xarabuki. Haska binu bainaibu, hatu betã miski.
I nami tũkeni: i nami tũkenirã, ni babupa mushaya
txakamaki. Haskaki txã ikaburã, isĩ txakayamai, ma haki
shãshkua imisbuki.
Merũ: merũnã, beshei huyu kaina, musha txakamaki.
Hakaki txãikaburã, shua isĩ txakamaki.
Ni bakix: ni bakixrã, beshei huyu kaina, peiki besti musha
bestibu ibainaki. Haskaki txã ikaburã, shuai isĩ misbuki.
Bai kuru: bai kururã, tashu mesi xarabu pei txuri xarabuki.
Haska betxikinã nawe nekia amisbuki.

Bushte inũ kekũti bune - 178

 Sĩtiti rabe (62)
HI YURA KENA XARABU

Tapũ: tapũnã, ni kasmai habia mibã xarabu, hawẽ tea

bainabuki. Haskarã, mai ukemerã usu bainaki.
Tatxa: tatxarã, hanua tapũ xarabu pa baina, yui imisbuki.
Tatxarã ha mai ukemerã ikama, bemaki beshe baina yui
imisbuki.
Bema: bemarã, ha tatxa manãkiri pũtea kake bainaki.
Bemayairã, hi ewapabu besti imsbuki
Yura: yurarã, hanu bema repianua, unu hawẽ mebi hanu
tae kainanu, repia yui imisbuki.
Puyã: puyãnã, hi mebi xarabu pũte baina yui imisbuki.
Haskanu ana mebi betsa xarabu tsami bainaki.
Mebi: bemirã ha mebi ewapaki, mebi betsa xarabu tsami
baina, yui imisbuki.
Tane: tanerã, habia hi ratxamash bainaki. Haskanurã,
ramãyũ xarabu misbuki hirã.
Pei: peirã, ha mebi xarabuki tsami baina yui imisbuki. Pei
sheni kainirã, txuxitã niri imisbuki.
Shãtxuku: shãtxukurã, ha mebi repianu, pei bena xarabu
tashni biranai yui imisbuki.
Hua: huarã, ha shãtxuku anu, tũku runutã peshe biranai
yui imisbuki. Haska xina atimas niri imisbuki.
Bimi: bimirã, ha hua xina niri itanã, hanu bimi birã
misbuki. Haska xina ewapa birã misbuki.
Heshe: hesherã, ha bimi xinabu, ukemerã usu baina yui
imisbuki. Há ana paxia hukũ katsirã.
Shaka: shakarã, habia bimi xina ha rayabukua yui
imisbuki. Haska shukatã amisbuki.
Nami: namirã ha bimi sheati namiwã xarabukukẽ, yui
imisbuki. Hanu heshe tsami bainarã.
Hene: henerã, ha bimi sheakĩ, hene txakama sheakĩ mexiã
imisbuki. Bimi henewã sheakinã, yaniwa misbuki.
Napu: napurã, habianu heshe tsami baina yui imisbuki.
Haska hawaira bimi tuash ashũ bimisbuki.
 Sĩtiti tsamĩ (63)
YUXIBU XARABU
Shunu yuxibu: shunu yuxiburã, habia shunu niaki, yuxibu
hiwea yui imisbuki.
Yuxibu: yuxiburã, hatũ hamapawai uĩ tirubuma inũ,
atirubuma yui imsbuki. Hamapai xarabu ha tsuã atiruma,
ma yuxibũ ani uĩ imisbuki.
Yura yuxĩ: yura yuxĩnã, ma rebunibia, hatu uĩmakĩ, hatu
nĩkamakĩ, hatuamis yui iki imisbuki.
Beru yuxĩ: beru yuxĩnã, ma rebua kema, hawẽ beru yuxĩ
rukũ bebu miskẽ yui iki imisbuki.
Isĩ yuxĩ: isĩ yuxĩnã, isĩ tenekĩ minĩka misbuki. Haskairã, isĩ
tene kayakĩ, nĩka misbuki.
Isũ yuxĩ: isũ yuxĩnã, hanua yura betsa rebu xina, hawẽ
bana nĩka misbuki. Haska nĩkai keke misbuki.
Pui yuxĩ: pui yuxĩnã, hanua yura betsa rebu xina, hawẽ
bana nĩka misbuki. Haska nĩkai keke misbuki.
Yura baka yuxĩ: yura baka yuxĩnã, bari txashakã inũ, henẽ
kesha nishũ, hene ukemerã nia uĩ misbuki.
Yuxĩ baka: yuxĩ bakarã, habia mane yuxĩ bitiwẽ, hatu
biabu uĩ imisbuki.
Rami: ramirã, habi hawaira xinãtã ramiwabuyui imisbuki.

Bushte inũ buneti besti - 181

 Sĩtiti ketash (64)
BAKA BITXIA EWAPABU XARABU

Bakawã mexupa: bakawãnã, ewapa txaipa ãkũ sheniki.

Haska hiweirã hene nuanu, tara mani bainanu imisbuki.
Hushu bakawã: hushu bakawãnã, ewapa txaipa kuru
sheniki. Haska hiweirã hene nuanu, tara mani bainanu
imisbuki.
Bakawã tũkupa: bakawã tũkuparã, ewapa riama yui
imisbuki. Haska hiweirã, hene nuanu, tara mani bainanu
imisbuki.
Kana bakawã: kana bakawãnã, ewapa txaipa kuru
ixiwaya sheniki. Haska hiweirã hene nuanu, tara mani
bainanu imisbuki.
Baĩ keneya: baĩ keneyarã, nũkupa txaipa, bushka nũku
yura pukeya xarabuki. Haska hiweirã hene nuanu, tara
mani bainanu imisbuki.
Bure baĩ: bure baĩnã, nũkupa txaipa, bushka nũku yura
pukeya xarabuki. Haska hiweirã hene nuanu, tara mani
bainanu imisbuki.
Xarawa baĩ: xarawa baĩnã, nũkupa txaipa, bushka ewapa
yura sese xarabuki.
Haska hiweirã hene nuanu, tara mani bainanu imisbuki.
Metash baĩ: metash baĩnã, nũkupa txaipa, bushka nũku
yura pukeya xarabuki. Haska hiweirã hene nuanu, tara
mani bainanu imisbuki.
Puke baĩ: peke baĩnã, nũkupa txaipa, bushka nũku yura
pukeya xarabuki. Haska hiweirã hene nuanu, tara mani
bainanu imisbuki.
Shasha baĩ: shasha baĩnã, nũkupa tũkupa, bushka nũku
yura pukeya xarabuki. Haska hiweirã hene nuanu, tara
mani bainanu imisbuki.
Mexu baĩ: mexu baĩnã, yuramexu tũkupa xarabuki. Haska
hiweirã hene nuanu, tara mani bainanu imisbuki.
Ibũ baĩ: ibũ baĩnã, yura kurapa tutuya, tũkupa
xarabuki.Haska hiweirã hene nuanu, tara mani bainanu
imisbuki.
Basikũ baĩ: basikũ baĩnã, yura kurupa tũkupa, hina rebu
xaxa xarabuki. Haska hiweirã hene nuanu, tara mani
bainanu imisbuki.
Shapu baĩ: shapu baĩnã, nũkupa txaipa, bushka nũku yura
hushupa xarabuki. Haska hiweirã, hene nuanu, tara mani
bainanu imisbuki.

Bushte inũ buneti tsamĩ -183

 Sĩtiti metsã (65)
BAKA BITXIA EWAPAMA XARABU
Tutu: tuturã, ewaskabu yura istutuya xarabuki. Haska
hiweirã hene nuanu, tara mani bainanu imisbuki.
Kashu: kashurã, habia tutu betsa, nũku txaibuki. Haskarã,
mipi txakaki; yuinaka txapu inũ, habia hawaira nami
pimisbuki.
Pisi tunũ: pisi tunũnã, txuri xarabu há musha hayamaki.
Haska hiweirã, hene nuanu, tara mani bainanu imisbuki.
Yuma: yumarã, txuri yura hushu txasha xarabuki. Haska
hiweirã hene nuanu, tara mani bainanu imisbuki.
Tsatsa yuma: tsatsa yumarã, txuri xarabu yura keneya
xarabuki. Haska hiweirã hene nuanu, tara mani bainanu
imisbuki.
Tsatsa yumawã: tsatsa yumawãnã, ewaskabu yura kuru
txasha xarabuki. Haska hiweirã hene nuanu, tara mani
bainanu imisbuki.
Yuma txitaya: yuma txitayarã, nũkupa yura kuru xarabuki.
Hawẽ haturã txita keska xarabuki.
Ibũ: ibũnã, txuri xarabu, yura kuru mushaya xarabuki.
Haska hiweirã kini merã imisbuki.
Kumã tu ika: kumã tu ikarã, kuru pexiwaya, mushaya bixtũ
txakama xarabuki. Há tsuã pitimaki.
Beru yuku: beru yukurã, nũku pustu beru mesi txakama,
bixtũ xarabuki. Haska pikinã, mestebu inũ, yushabũ besti
atiki.

Bushte inũ buneti ketash - 184

 Sĩtiti sĩti (66)
BAKA BITXIA TXATXINÃ XARABU

Mashash tunũ: mashash tunũnã, ewaskabu sese, musha

kenu xarabuki.Haskatũ hatu txatxiarã, isĩ txakamaki.
Tutu: tunũnã, txuri tutuya musha kenu xarabuki. Haskatũ
hatu txatxiarã, isĩ txakamaki.
Bari tunũ: bari tunũnã, txuri xarabu musha kuxi xarabuki.
Haskatũ hatu txatxiarã, isĩ txakamaki.
Kushũ: kushunã, nũku txaipa xarabu, buska kiri besti
ewapa xarabuki. Haskatũ hatu txatxiarã, isĩ txakamaki.
Maku: makurã, txuri xarabu yura baxa baxaya xarabuki.
Haskatũ hatu txatxiarã, isĩ txakamaki.
Bari I: bari irã, ewaskabu yura baxa baxaya, musha kuxi
xarabuki. Haskatũ hatu txatxiarã, isĩ txakamaki.
Puixĩ: puixĩnã, ewaskabu yura baxa baxaya, musha kuxi
xarabuki. Haskatũ hatu txatxiarã, isĩ txakamaki.
Ixix: ixixrã, txuri yura ixiwaya xarabuki. Haskatũ hatu
txatxiarã, isĩ txakamaki.
Kana ixix: kana ixixrã, ewaskabu yura ixiaya bepaxĩ
xarabuki. Haskatũ hatu txatxiarã, isĩ txakamaki.
Tama tsatsa: tama tsatsarã, txuri tũku mixtĩ, sese xarabuki.
Haska hiweirã tawa shãkiwẽ usua mani misbuki.
Rayũ: rayũnã, yura kuru pixtaki. Haska bishũ piarã, mẽtsis
kasmai, hũtsis tatxapu mis kiaki.
 Sĩtiti kekũ (67)
BAKA SHAKA RAWERESH ATIA
EWAPA XARABU

Shaũ mawã: shaũ mawãnã, ewapa shãkama txaipa

sheniki. Haska hiweirã iãnẽ imisbuki.
Yapawã: yapawãnã, ewapa shaka turu, txuri sheniki.
Haska bikinã pei kãmã mutsatã bimibuki.
Pasiwã: pasiwãnã, ewapa shaka txuri, yura mexupa
sheniki. Haska bikinã pei kãmã mutsatã bimibuki.
Sanimawã: sanĩmawãnã, yura nũkupa, shaka txuri
sheturu benebuki. Haska bikinã pei kãmã mutsatã
bimibuki.
Buewã: buewãnã, ewapa txaipabu, shaka keshtu
benebuki. Haska bikinã pei kãmã mutsatã bimibuki.
Kapirimã: kapirimãnã, nũku txai, shaka keshtu hina retaxi
xarabuki. Haska bikinã pei kãmã mutsatã bimibuki.
Mai kuya: mai kuyarã, habia kapirimã kena betsaki. Haska
bikinã pei kãmã mutsatã bimibuki.

Bushte inũ buneti sĩti - 186

 Sĩtiti bune (68)
BAKA SHAKA RAWERESH ATIA
EWAPAMA XARABU

Sẽpã tetũ ewapa: sẽpã tetũ ewaparã, tetũ shaka

ewapabuki. Há mapua nurã, hene bemapukua mapu
misbuki.
Sẽpã tetũ ewapama: sẽpã tetũ ewapamarã, peshe pixta
turu xarabuki. Há mapua nurã, hene bemapukua mapu
misbuki.
Batũ: batũnã, txaipa nũku xarabu, istutuya xarabuki.
Batũnã, mipi txaka xarabuki.
Mushu batũ: mushu batũnã, txaipa shaka keshtu, pukeya
xarabuki. Batũnã, mipi txaka xarabuki.
Puke batũ: puke batũnã, nũku shaka keshtu, pukeya
xarabuki. Batũnã, mipi txaka xarabuki.
Nisũ batũ: nisũ batũnã, shemesĩ shaka keshtu, istutuya
xarabuki. Batũnã, mipi txaka xarabuki.
Shawãwã: shawãwãnã, ewapa shaka beshnã, yura sese
nupaxĩ, sheta kenu xarabuki.
Himi shawãwã: himi shawãwãnã, nũkupa shaka beshnã,
yura sese nutaxi, sheta kenu xarabuki.
Make: makerã, turu sheni sheta kenu xarabuki. Make
pikinã mestebu inũ, yushabũ besti atiki.
Beruwã: beruwãnã, yura nũku shetũ, beru hashpa
xarabuki. Haska bikinã pei kamã mutsashũ besti
bimisbuki.
Shawã make: shawã makerã, turu sheta kenu nutaxi
xarabuki. Ha pikinã mestebu inũ, yushabũ besti atiki.
Mashe pei make: mashe pei makerã, turu benebu, beru
hashpa xarabuki.
Meshku: meshkurã, txaipa ewapa, yura tutuya sheta kenu
sheniki. Haska bikinã pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Nuxa: nuxarã, nũku txaipa xarabu, sheta kenu ixiwaya
bixtũ xarabuki. Haska bikinã pei kamã mutsashũ
bimisbuki.
Maxi shãu: maxi shãunã, ewapa txaipa katxara, hushu
benebuki. Haska bikinã pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Shetawa: shetawarã, nũkupa shextxa txai, hushupa
xarabuki. Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Paka runũ tsatsa: paka runũ tsatsarã, ewapa txaipa, sheta
piash, shauya txakamaki.
Pinu tsatsa: pinu tsatsarã, nũku mesitxai, shemesĩ hushu
beshnã txaiki. Haskarã, bakã shanẽ ibu xarabu kiaki.
Mashash tsatsa: mashash tsatsarã, nũku sese shemesĩ
xarabuki. Haska pikinã ruawa betanã atiki.
Shãu: shãunã, nũku katxaratxai, kesha haxpa xarabuki.
Haska bikinã pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Yapa: yaparã shaka txasha xarabu, hina rebu retutuya
xarabuki. Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Buwe: buwerã nũku shaka tseres xarabu, puku muka
xarabuki. Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Yapa turu: yapa tururã, shaka tseres xarabu, beru hashpa
turu xarabuki.
Iã yapa: iã yaparã, nũku shaka tseres, yura bemex
xarabuki. Haska uĩkinã iãnẽ bakawashũ amisbuki.
Shawã kuni: shawã kunirã, txaipa nũku kutaxi benebuki.
Haska mea burã, hatu kuxa miski.
Inu kuni: inu kunirã, txaipa nũku turu turupa benebuki.
Haska mea burã, hatu kuxa miski.
Kuni mexupa: kuni mexuparã, txaipa nũku mexu
benebuki. Haska mea burã, hatu kuxa miski.
Kuni keneya: kuni keneyarã, nũku txaipa, pukeya
xarabuki. Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Xima kuĩ: xima kuĩnã, kuru mesi xarabuki. Haska bikinã,
pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Hasĩ xima: hasĩ ximarã, mexupa hina repukeya xarabuki.
Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Metu muku xima: metu muku ximarã, mexu shemesĩ
nũku xarabuki. Haska bikinã, pei kamã mutsashũ
bimisbuki.
Kaya xima: kaya ximarã kuru ewapa txaipa kuru
benebuki.
Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Nerũ: nerũnã, txaipa nũku yura kuru txaibuki. Há hiweirã
kini merã imisbuki.
Sanĩ shetaya: sanĩ shetayara, nũku shetũ xarabuki. Haska
bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Pasi: pasirã, txuri mixtĩ beshnã xarabuki. Haska bikinã, pei
kamã mutsashũ bimisbuki.
Sanĩ: sanĩnã, txuri hushu xarabuki. Haska bikinã, pei kamã
mutsashũ bimisbuki.
Shebũ beru: shebũ berurã, shemesĩ pukeya xarabuki.
Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.

Bushte inũ buneti usũ - 189

Maĩ newã: maĩ newãnã, ewapa turu benebu, katxara
xarabuki. Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Yawa maĩ: yawa maĩnã, istutuya katxara shaka keshtu
xarabuki. Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Tara maĩ: tara maĩnã, katxara tuxĩ xarabuki. Haska bikinã,
pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Sheta xuki: sheta xukirã, txuri mesi ixiwaya xarabuki.
Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Texka: texkarã, yura betaxi xarabu, shaka tseres xarabuki.
Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
 Sĩtiti usũ (69)
BAKA SHAKA KUXI EWAPA XARABU
Pushkuwã: pushkuwãnã, yura mexu iskere bushka nũku
xarabuki. Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Bũkuwã: bũkuwãnã, yura kuru iskere, bushka ewapa
benebuki. Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Ipuwã: ipuwãnã, yura tuxĩ shaka kuxi, ixtxuka petũku
benebuki. Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Ixkĩmawã: ixkĩmawãnã, ewapa mexu ixtxuka benebuki.
Haska bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.

Bushte inũ usũti besti – 191

 Kekũti (70)
BAKA SHAKA KUXI EWAPAMA XARABU
Iã ipu sesepa: iã ipu seseparã, ewapa mexu sese
benebuki. Haska hiweirã kini merã ikabuki.
Ipu takaya: ipu takayarã, tuxĩ petũku benebuki. Haska
bikinã hene txitei manua bimisbuki.
Mashã ipu: mashã ipurã, hushupa sese benebuki. Haska
bikinã mashah bexuru ikai yanua bimisbuki.
Shushu ipu: shushu ipurã, hushu sese hina rebu kiri
mushaya xarabuki. Haska bikinã mashash bexuru ikai
yanua bimisbuki.
Tuxĩ ipu: tuxĩ ipurã, ewapa tuxĩ benebuki. Haska bikinã
hene txitei manua bimisbuki.
Karu ipu: karu ipurã, petũku tuxĩ txaibuki. Há bikinã, taraki
tsamia tsaka misbuki.
Kaya ixkĩ: kaya ixkĩnã, mexu sapa benebuki. Haska
hiweirã tara xaxakayanu imisbuki.
Ixkĩ matxuya: ixkĩ matxuyarã, kuru xarabuki ixtxubush
retxu buspu sheniki. Haska hiweirã habia kayã inũ, pashkũ
imisbuki.
Masẽkere: masẽkererã, petũku xiwaya xarabuki. Haska
hiweirã, hi shãki merã inũ, mashash kini merã imisbuki.
Mashã: mashãnã, hushu xarabuki. Haska hiweirã, kaya
pãtu anu inũ, mashash kiniwẽ imisbuki.
Mashã mushaya: mashã mushayarã, hushu hina rebu kiri
mushaya xarabuki. Haska hiweirã, mashash kiniwẽ besti
imisbuki.
Pashku ixkĩ: pashku ixkĩnã, hatiuma kuru mixtĩki. Haska
bikinã, pei kamã mutsashũ bimisbuki.
Maxĩmawã: maxĩmawãnã, ewapa sapa xarabuki. Haska
hiweirã habia maxi shakua mani misbuki.
Maxĩ kuĩ: maxĩ kayarã, nũku kurupa xarabuki. Haska
hiweirã habia maxi shakua mani misbuki.
Xiwa maxĩ: xiwa maxĩnã, sapa xiwaya xarabuki. Haska
hiweirã tara rapi ikabuki.
Txitxĩ rẽpix: txitxĩ rẽpixrã, nũku katũku retxuka txaibuki.
Haska hiweirã, taraki tsamia buki.
Kanitxĩ: kanitxĩnã, nũku katũku hina rebu txaipa xarabuki.
Haska hiweirã hiki tsamia imsbuki.
Heshku: heshkurã, nũku sapa benebuki. Haska hiweirã,
mashash bexuru ikai yanu imsbuki.
Tau tia ewapabu: tau tia ewapaburã, nũku txaipa
sherebush txaipa txaibuki. Haska hiweirã, kaya pãtukũ
imisbuki.
Tau tia txuri: tau tia txurirã, nũku mesi sherebush txaipa
txaibuki. Haska hiweirã, hiki tsamia nunu miski.
Bashu: bashurã, mexupa shaka kuxi, bushka nũku
xarabuki. Haska hiweirã iã matai anu imisbuki.
Puskuwã: pushkuwãnã, habia ewapama, iskere xarabuki.
Haska hisimã biaburã, bixtũ txakama imiski.
Pushku: pushkurã, yura kuru shaka kuxi, bushka nũku
shẽtsu xarabuki. Haska hiweirã, iã matai anu inũ, pashkũ
imisbuki.

Bushte inũ usũti tsamĩ - 193

 Kekũti besti (71)
KUNU KENA XARABU

Kunuwã: kunuwãnã, ewapa turu shasha sheniki. Haska

tashni xinarã naka sha isheni nimiski.
Kunu patxi: kunu patxirã, hima txapuaiki tashni xina,
hushu raka miski. Haska tupitã, kawashũ pimisbuki.
Shẽkũ: shẽkũnã, tara txapuki tashni xina, kuru mixtiã
mapu misbuki. Haska tupitã sanĩ yabi kawashũ pimsbuki.
Yũkũ: yũkũnã, hi txapukia tashni xina, tupitã sanĩ yabi
kawashũ pimisbuki.
Txurã: txurãnã, taxi babu xarabu, hi txapukia tashni xina,
tupitã kawashũ pimisbuki.
Sina txurã: sina txurãnã, hi txapukia tashni xina, tupitã
kawa birã pimisbuki.
Teskũ: teskũnã, tara txapukia tashni xinabu, tupibirã
kawashũ pimisbuki.
Bepushku: bepushkurã, tara txapukia tashnia, tupibirã
kawatã atsa hua nai misbuki.
Taiskũ: taiskunã, tara txapukia tashnia, kuru mixtiã nia,
tupi birã kawashũ pimisbuki.
Parushku: parushkurã, hi txapukia tashnia mapu misbuki.
Haska biutã nĩka burã, sha iki hushu pue pue imiski.
Tarãku: tarãkurã, hi txapukia tashni xina, ewapa keshtu
sheni, há pitimaki.
Txashu pabĩki: txashu pabĩkirã, tara txapukia tashni xina,
taxi shuki txaibu mapu misbuki.
Rau kunu: rau kunurã, hi txapukia tashni xina mapu
misbuki. Há piti pemaki.
Bisus: bisusrã, hi nũkupaki txapuaiki, tashni xina kuru
mixtiã mapu misbuki.
Ui kunu, kũtxu kunu: ui kunu, kũtxu kunurã, nisa
txapuaikia tashni xina mapu misbuki. Haska mearã uĩ
imiskiaki.

Bushte inũ usũti metsã - 195

 Kekũti rabe (72)
HIWE SHAU KENA XARABU

Txibu: txiburã, hiwewa katsi bimisbuki. Txiburã haki

teweti xarabu hana misbuki.
Tamastati: tamastatirã, haki hi bekixkũ xabutiki, tapawa
katsirã. Há keyatapa txixte xarabu bitiki.
Tapa bekixkũ: tapa bekixkũnã, hi txaipa habia hiwe
nashpa tiu xarabu bitiki, tapa haki hana bãitirã.
Beratã: beratãnã, tau natsashũ, ia birã hanatiki. Hanushũ
pesha pesha abãukatsirã,
Tau txuxa: tau txuxarã, ma natsashũ beabu, beũtã ruewẽ
tsusa, tsusa abãu misbuki. Haskawabu sapa kũkãi miski.
Ixkixkũ: ixkixkũnã, hi txaipabu bitiki, habia hiwe hatishũ
txaipawa katsirã. Haska bishũ txibu nitxĩtã, haki hana
misbuki.
Teweti: tewetirã, hi habia hiwe nashpa tishũ bitiki. Há
tewetirã, habiaki risi teweti aki imisbuki.
Txixa: txixarã, hi nũkupa rabe nea pewatiki. Haskawakinã,
haki mashkenã hanakatsi aki imisbuki.
Txixa tsumaki: txixa tsumatirã, hi nũkupa shukixkũki
neshatiki. Haska wakinã, há txixa beya tima amisbuki.
Shukixkũ: shukixkũnã, há txixa hatũ mestẽ wanũ
amiabuki. Habu tsubiama ishanunã.
Mashkenã: mashkenãnã, hi txaipa, habia hiwe tishũwa
katsi bimisbuki. Haki kanu xarabu nea bãiti amisbuki.
Pixkenã: pixkenãnã, há kanu bekiama ishanũ amisbuki.
Habia shukixkũ repianu amisbuki nesha bãukinã.
Txikixkũ: txikixkũnã, hanu kanu repi kainanu, nea
misbuki. Hanu shẽpã pei mani bãi shanunã.
Kanu: kanurã hi nũkupa xarabu bitã, haki shẽpã nixiwẽ
nesha bãiti a misbuki.
Repuru: repururã, hiwe rebubũ shewa katsi amisbuki.
Hanu reshewa katsirã.
Shewa: shewarã, shẽpã bixĩshũ, tsusatã kanuki hanatã
nesha bãitiki. Haska wakinã, ui ikĩ txa atima amisbuki.
Mabepu: mabepukinã, shewa menetã, hepe atãshũ,
nesha kaketã amisbuki. Haskawakinã, hanu ui tuis itima
amisbuki.
Shubuwã: shubuwãnã, hiwe ewapa txaipa, teke rasiawa
paunibuki. Haska
waimaburã, habianus hiweabu, yubakatã rayai, bese
xinãtã beyus paunibuki.

Bushte inũ usũti kekũ – 197

 Kekũti tsamĩ (73)
SHUBU KENA XARABU
Subuwã: shubuwãnã, habia nukũ hiwe kaya ipauniki.
Shubuwã merãnã, habiati shukua hiwe paunibuki.
Haskaya nawabũ nuku betxitã, hawẽ hiwe tapaya nuku
meniwa nibuki.
Hiwe: hiwerã, habai na eskiã aka hiwe misbuki. Hiwe
txakitxai, tapayawatã hiwe misbuki.
Mixte shubu: mixte shuburã, habia mae bena bepẽkĩ
amisbuki. Haskawatã, hanushũ benawa misbuki.
Peã shubu: peã shuburã, habia hanu ikãukaunama,
samama mae katsi inũ, hanushũ bawati amisbuki.
Bai shubu: bai shuburã, habia baiwaimashũ, hari sheki
tekeshũ mãtxĩti inũ, bari kuaya hanu utati amisbuki.
Yuinaka manati shubu: yuinaka manati shuburã, habia
hawaira bimi kayawã betxitã, hanushũ manakatsi
amisbuki.

Bushte inũ usũti bune - 198

 Kekũti ketash (74)
MIMÃ KENA XARABU

Sapa kanũ: sapa kanũnã, banĩ reratã, tuash atã ratsakĩ

sapa watã amisbuki. Haska wakinã, hawẽ yuinaka tsakati
amisbuki.
Kashashu kanũ: kashashu kanũnã, banĩ reratã, tuash atã
ratsakĩ sapa watã amisbuki. Haska wakinã, hawẽ yuinaka
tsakati amisbuki.
Isu kanũ: isu kanũnã, banĩ reratã, tuash atã ratsakĩ sapa
watã amisbuki. Haska wakinã, hawẽ yuinaka tsakati
amisbuki.
Nũku kanũ: nũku kanũnã, banĩ reratã, tuash atã ratsakĩ
sapa watã amisbuki. Haska wakinã, hawẽ yuinaka tsakati
amisbuki.
Hi kanũ: hi kanũnã, shai nũkupa amiabuki. Haska wakinã,
baka tsaka katsi amisbuki.
Bume kanũ: bume kanũnã, bume tashu meshtetã
amisbuki. Haska wakinã, yume huni haya beyusnũ ashũ
misbuki.
Paka: pakarã, pia betsaki. Habia paka tuash atã kenukĩ
pewatã, tawa nũku paki bake tiki, yuinaka tsaka tirã.
Paka paspi: paka paspirã, paka pia texpaya xarabuki.
Habia paka tuash atã kenukĩ pewatã, tawa nũku paki bake
tiki, yuinaka tsaka tirã.
Txara: txararã, banĩ tuasha atã, nũku xarabuatã, rabe
ketashtã nea misbuki. Haskawatã, yuinaka tsaka misbuki.
Banĩ: banĩnã, habia pia betsaki. Banĩ kenukĩ nũku
txaiwatã, tawaki bake misbuki. Haska watã yuinaka tsaka
misbuki.
Bema kere: bema kererã, banĩ ratsakĩ sapa watã, kerewa
misbuki. Haska watã yuinaka tsaka misbuki.
Nibu hina kere: nibu hina kererã, habia banĩ ratsakĩ sapa
watã, kere betiwa misbuki. Haska watã yuinaka tsaka
misbuki.
Besti kere: besti kererã, banĩ ratsakĩ sapawatã, hawẽ
rebuki besti kere tsamĩ misbuki.
Shenetã: shenetãnã, banĩ ratsakĩ resapa watã, rebuki
besti kere tsamĩtiki. Haska watã yuinaka tsaka misbuki.
Kuni shau kere: kuni shau kererã, banĩ ratsakĩ nũkuwama,
kerã kerãpawatã, há kerã tibi kerewa misbuki.
Banĩ paspi: banĩ paspirã, habia banĩ tuash atã, ratsakĩ
nũkuwatã, rebukiri texpaya beti xarabuatiki.
Isku tae txara: isku tae txararã, banĩ ratsakĩ nũku
xarabuatã, hanus ketashtã neatiki.
Kũta kespĩ: kũta kespĩnã, habia kũta kate bishũ amisbuki.
Hskawa kinã, baka tsaka katsi amisbuki.
Haxi: haxirã, banĩ ratsakĩ nũku watã, kenukĩ rebu mesiwa
misbuki. Haska watã hamapai txatxi paunibuki.
Binu (borduna): binurã, banĩ ratsakĩ nũku txixte
sheniwatã, tsumaki kiri mesiwatã, hawẽ kuxa nameti
apunibuki.
Paka pashuti: paka pashutirã, paka tuash atã, ratsakĩ nũku
remesĩ txaiwa paunibuki.
Banĩ pashuki: banĩ pashutirã, banĩ ratsakĩ nũku
sapatxaiwatã, remesĩ txaiwa paunibuki.

Rabetiti - 200
 Kekũti metsã (75)
MAITI KENA XARABU

Paka maiti : paka maitirã, paka shu ruakabi meshtetã, txiki

senãkĩ babuatã nape misbuki. Haskawatã bushka tanatã,
turutã nesha misbuki.
Sheta maiti: sheta maitirã, yuinaka sheta xarabu itxawatã,
xuki pakei mashũ, yumẽki baketã sawe paunibuki.
Shãwã hina maiti: shãwã hina maitirã, shãwã akĩ hawẽ
hina inũ, pei txaipabu itxawatã, sheuki turutã haki baketã
mai misbuki.
Nea rani maiti: nea rani maitirã, nea rani inũ, pei xarabu
itxawaima, sheu turutã haki baketã mai misbuki.
Tete txishupu maiti: tete txishupu maitirã, tete txishupu
inũ, pei xarabu itxawaima, sheu turutã haki baketã mai
misbuki.
Tete pei peuti: tete pei peutirã, habia txirĩkĩ sawe
misbuki. Haska hatu peumakinã, habu txana shanũ ama
paunibuki.
Isku hina maiti: isku hina maitirã, isku akĩ hawẽ hina
xarabu itxawaima, sheu turutã haki baketã mai misbuki.
Isa rani maiti: isa rani maitirã, isa ashũ ratsakĩ, rani txaipa
xarabu katutã, sheu turutã haki baketã mai misbuki.
Nixi maiti: nixi maitirã, hushu nixi kasmai, hexi nixi nape
pewatã, bushka tanatã turushũ neshatã, mai misbuki.
Yuxĩ maiti: yuxĩ maitirã, shae hina rani itxawatã amisbuki.
Haska sheu turutã neshatã, mai misbuki.
Rukawã bitxi maiti: rukawã bitxi maitirã, rukawã atã
raxpeimashũ, bushka tanatã keshe misbuki. Haskawata
maiya mapu misbuki.
Inu bitxi maiti: inu bitxi maitirã, inu atã raxpetã
pũteimashũ, bushka tanatã keshe misbuki. Haskawatã
maiya mapu misbuki.
Mũti shetaya: mũti shetayawakinã, habia mũti betuash
atã, amisbuki. Haskawatã, hanu uĩti, beru keska pesakĩ,
kesha keska pesakĩ, hawẽ sheta keska yaix shaka buiwẽ
tsamĩ misbuki.
 Kekũti sĩti (76)
HAKI MIBUTI XARABU
Xiwati: xiwatirã, shebũ shãku rabe tsusatã shewatiki.
Haskawa kinã, haki akũ mipeuti amisbuki.
Tetũ: tetũkinã, shebũ pei bena meshtetã, shewakĩ bekesh
rabewa tiki. Haskawa kinã haki akũ mipeuti amisbuki.
Kẽpax: kẽpaxrã, shebũ pei bena meshtetã, shewatiki.
Haska wakinã, haki akũ mipeu katsi amisbuki.
Shewa tetũ: shewa tetũnã, hepe pei bena meshtetã,
shewakĩ besti tupiwa tiki. Haskawa kinã, yuinaka ewapama
bekatsi amisbuki.
Turu tetũ: turu tetũnã, hepe pei kasmai, shebũ pei bena
amisbuki. Haskawa kinã, yuinaka ewapama bekatsi
amisbuki.
Kaki: kakirã, nixpurũ rabe katũtã neshatã, hushu nixi
bixĩshũ, hawẽ shewa misbuki. Hunĩ haki mibuti amisbuki
kakirã.
Kakã: kakãnã, nixpurũ rabe katũtã neshatã, hushu nixi
bixĩshũ, hawẽ shewa misbuki. Aĩbũ haki mibuti amisbuki
Kuki: kukirã, sheu nasa xĩshũ, napetã shewa misbuki.
Haskawa kinã, yunu haki peuti amisbuki.
Matsuti: matsutirã, sheu nasa xĩshũ, napekĩ tuash, tuash
atã sebi misbuki. Haskawa kinã, hamapai bas ati amisbuki.
Bunãti: bunãtirã, tawa pei tashu xarabu meshtetã shewa
misbuki. Haskawa kinã, miaruti amisbuki.
Bĩti: bĩtirã, paka kasmai, hi ratsakĩ temesĩ watiki. Haska

Rabetiti tsamĩ - 203

wenã, mabesh wakĩ hawẽ tuwẽ misbuki.
Bĩki ati: bĩki atirã, mushu nũkupa meshtetã, repestã hi
renitxĩtiki. Haska wenã, mani mutsakĩ, hawẽ bĩki atiki, mani
mutsa mesiwa katsirã.
Shashu reneti: shashu renetirã, ashu shãkiã rerashũ,
nashtĩtã nauru pewatiki. Haskarã, haki hamapai xarabu
renetiki.
Rũti: rũtirã, kumã bema bishũ, tsumati rabewa tiki.
Haskarã, hawẽ rene misbuki.
Tsistati: tsistatirã, habia sheki renetã, haki tsista misbuki.
Ha tsistatiwa kinã, nepa inũ, sheu amisbuki.
Pixĩ: pixinã, shebũ shãku shãshtetã, tsusatã shewa
misbuki. Haskarã, haki tsauti inũ, piti xarabu tsaũti
amisbuki.
Pixĩ turu: pixĩ tururã, shebũ shãku shãshtetã, tsusatã
shewa misbuki. Haskarã, haki tsauti inũ, piti xarabu tsaũti
amisbuki.
Payati: payatirã, shebũ shãku rebu tsusashũ shewa
misbuki. Haskarã, hawẽ txi herewati amisbuki.
Yaix payati: yaix payatirã, shebũ shãku rebu shewakĩ,
nũku txaiwa misbuki. Haskarã, hawẽ kini payati amisbuki.
Shapu txitxã: shapu txitxãnã, pani shãku kesishũ
amisbuki. Haskarã, haki shapu kuxashũ naneti amisbuki.
Kuma txitxã: kuma txitxãnã, pani shãku kesitã shewa
misbuki. Haskarã, txitxã ewapama ruakabiki, haki mabu
xarabu aruti amisbuki.
Txitxã turu: txitxã tururã, pani shãku kesitã shewa
misbuki. Haskarã, txitxã peshe pixtaki, haki piti inã nãnãti
amisbuki.
Txĩti: txĩtirã, banĩ tuash atã, ratsakĩ sapawa misbuki.
Haskawa kinã hawẽ yumẽ mabãtã timati amisbuki.
Miti: mitirã, hi nũkupa rabe amisbuki. Haska bikinã, ha
nitxĩtã haki yumẽ mabãti amisbuki.
Tupiti: tupitirã, habia txĩti txixte mesiwa misbuki. Haskawa
kinã, yumẽ timakĩ, hawẽ tupi baĩti amisbuki.
Yayuti: yayutirã, banĩ tuash ratsakĩ nũku pixtawatiki.
Haskawa kinã, yumẽ tima katsi, haki yumẽ yayuti amisbuki.
Patxatxiti: patxatxitirã, yumẽ timakĩ mesi kainama inũ
amisbuki. Haskawa kinã, tawa shãku rabe meshtetã
sebimisbuki.
Nukuti: nukutirã, banĩ nũku sapa pixta, txishuiwa tiki.
Haskawa kinã, yumẽ timakĩ, ma nukui kakĩ hawẽ nuku
misbuki.
Shumush: shumushrã, banĩ kasmai yuinaka shau,
txishuiwa misbuki. Haskawa kinã, hawẽ mikeshe katsi
amisbuki.
Haki baketi: haki baketirã, mushu txaipa rabeki amisbuki.
Haskaki neatã, tawesna misbuki.
Shapu kuxati: shapu kuxatirã, risi shate meshtetã, tari
txuka matawa misbuki. Haskaki shapu hanatã kuxa
misbuki.
Mushu hawẽ kuxati: mushu hawẽ kuxatirã, mushu
nũkupa meshte misbuki. Haskawẽ shapu kuxakĩ, pena
pewa misbuki.
I: irã, banĩ tuash ashũ, ratsakĩ nũku mesi, txitushku

Rabetiti metsã 205

xarabuatiki. Haskarã, hawẽ shapu turu ati amisbuki.
I txiush: i txiushrã, mapu tũku xarabuatã, namakis
shuiwatã ui misbuki. Haskarã, iki usũtã turubĩ akatsi
amisbuki.
Mai kẽti: mai kẽtirã, mapu pepa bitãshũ tsamatã, nawekĩ
pewatã ui misbuki. Haskarã, haki bawashũ pikatsi
apaunibuki.
Yura kẽti: yura kẽtirã, mapu pepa bitãshũ, tsamatã nawekĩ
pewatã ui misbuki. Haskarã, haki yura pitxãshũ piti
apaunibu kiaki.
Xumu: xumurã, mapu pepa bitãshũ, tsamatã nawekĩ
pewatã, teshu mesi puru ewapawatã, ui misbuk. Haskarã,
haki ũpash manetã akatsi amisbuki.
Kẽpu: kẽpurã, mapu pepa bitãshũ, tsamatã nawekĩ
pewatã ui misbuki. Haskarã, haki mabesh hatu amati
amisbuki.
Nane kẽpu: nane kẽpurã, mapu pepa bitãshũ, tsamatã
nawekĩ pewatã ui misbuki. Haskarã, haki hatu mabesh
amati amisbuki.
Kẽpu txipanuki: kẽpu txipanutirã, mapu pepa bitãshũ,
tsamatã nawekĩ pewatã ui misbuki. Haskarã, aĩbu haki
ũpash manetã txipanuti amisbuki.
Rau kẽpu: rau kẽpurã, mapu pepa bitãshũ, tsamatã
nawekĩ pewatã ui misbuki. Haskarã, haki rau besti yuatã,
naxiti amisbuki.
Kẽtxa: kẽtxarã, mapu pepa bitãshũ, tsamatã nawekĩ
pewatã ui misbuki. Haskarã, hati piti nanetã piti amisbuki.
Tubãki, tsuiti: tubãti, tsuitirã, mapu pepa bitãshũ, tsamatã
nawekĩ pewatã ui misbuki. Haskarã, haki tama inũ, sheki
tubãti amisbuki.
Naweti: nawetirã, txuma pakesh meshtekĩ turu pewatã,
amisbuki. Haskarã, hawẽ mai mimãkĩ, naweti amisbuki.
Nẽkati, rũku ati: nẽkatirã, rũku atirã, mãkã kasmai, hepe
heshe amisbuki. Haskarã, hawẽ kẽtxa xarabu nẽkakĩ yẽkẽ
xarabua tiki.

Rabetiti kekũ - 207

 Kekũti kekũ (77)
TARI KENA XARABU
Sãpu tari: sãpu tarirã, yumẽ turu ashũ, mabãtã tima
misbuki. Haska sawekinã, huni shanẽ ibu kasmai, txanatũ
amisbuki.
Turu tari: turu tarirã, yumẽ turu ashũ, mabãtã tima
misbuki. Haska sawekinã, huni shanẽ ibu kasmai, txanatũ
amisbuki.
Pitxa: Pitxarã, yumẽ turu ashũ, mabãtã tima misbuki.
Haskarã, haki hamapi buti misbuki, beputiwakĩ inũ,
peutiwa misbuki.
Haskãti: hashkãtirã, yumẽ turu ashũ, mabãtã tima
misbuki. Haskarã yume ewapama hashkãti amisbuki.
Tãka: tãkarã, yumẽ turu ashũ, mabãtã tima misbuki.
Haskarã, aĩbu bestitũ sawe misbuki.
Risi: risirã, yumẽ turu ashũ, mabãtã tima misbuki. Haskarã,
haki ushatiamisbuki.
Txinesheti: txinesheketirã, yumẽ turu ashũ, mabãtã tima
misbuki. Haskarã, huni besti txineshekea mapu misbuki.
Yumẽ maiti: yumẽ maitirã, yumẽ turu ashũ, mabãtã tima
misbuki. Haskarã, beseaibũ sawea niti amisbuki.
Pushti: pushtirã, yumẽ turu ashũ, mabãtã tima misbuki.
Haskarã, beseaibũ besti sawea niti amisbuki.
Mebi: mebirã, yumẽ turu ashũ, mabãtã tima misbuki.
Haskarã, beseaibũ besti sawea nimisbuki.
Hushe: husherã, yumẽ turu ashũ, mabãtã tima misbuki.
Haskarã, beseaibũ besti sawea nimisbuki.

Rabetiti bune - 208

Txipa: txiparã, yumẽ turu ashũ, mabãtã tima misbuki.
Haskarã, beseaibũ besti sawea haya ixtxutiki. Txipa
wakinã, bume shãku kasmai, nixi inũ yumẽ amisbuki.
Shãpanã: shãpanãnã, yumẽ turu ashũ, mabãtã tima
misbuki. Haskarã, habia saweabu mapu paunibuki, hatũ
mabu aruarã.
Teuti: teutirã, mane kasmai, heshe xarabu pesatã
amisbuki. Haskairã rauwa nishũ hatu uĩma katsi imisbuki.
Sheta teuti: sheta teutirã, yuinaka sheta xarabu; xinu
makuxpi xarabu pesatã, yumẽki keũtã, teuwa mapu
misbuki.
 Kekũti bune (78)
MABU BETSA XARABU

Shunu kenã: shunu kenãnã, habia shunu bema bishũ,

ratsakĩ pewatã amisbuki.
Tasa kenã: tasa kenãnã, shunu bema bitã, ratsakĩ pewatã,
mashewẽ kenekĩ pewa misbuki. Haskawa kinã, habiaki
yumebu nixpu pimatã tsãuti amisbuki.
Pia rewe: pia rewerã, hi ratsakĩ beshnã pixtawatã, yawa
pui sheuwẽ maetã, kespiwẽ há sheuki ninũ, ninũ akĩ
shakara mawa misbuki.
Rume puã: rume puãnã, hi naesh txiwẽ namenukĩ, nashtĩ
pewatã kasmai, paka mestetã rume reshke haki arutiki.
Kuxpa: kuxparã, shau amisbuki. Hasĩ pei shau amisbuki,
haska kasmai, txĩpia meshte rabetã, buiwẽ tsamĩtã
amisbuki. Haskawatã, rume reshke nari atã habia
hatumebi reshũ imsbuki.
Tepi: tepirã, txĩ pia txaipa meshtetã, sekẽ rabe meshtetã,
buiwẽ tsãpawatã, yumewẽ nea pewatiki. Haskawatã rume
reshke nari atã, betsã shũ amiski.
Teperewe: teperewerã, mishash paka sekẽ txaipa
meshteshũ amisbuki. Haskarã shui xarabu pesatã, shũ akĩ,
mimawa xarabu mawa misbuki.
Txite rewe: txite rewerã, txĩ pia meshteshũ kekũshũ
nesha misbuki. Haskawatã, há shui tibi anu shũ akĩ,
mimawa misbuki.
Yaix hina: yaix hinarã, habia yaix hina nashtĩxina, paka
nũkupaki bake misbuki. Haskawa kinã, hawẽ hatu
txaniwati amisbuki, beaibũ inũ, pinũ bekawẽ ishũ hatu
txanimakinã.
Xukiti: xukitirã, txi ketiwa katsi amisbuki. Haska xukiti
wakinã, mashe tatxa inũ, paka shana bitã, xiwẽ kasmai,
shai mesi nũkupa bitã, hawẽ xuki misbuki.
Sheta xukiti: sheta xukitirã, hi naesh pasna kenu pewatã,
hawẽ xukikĩ pesa paunibuki.
Mãkã rue: mãkã ruwerã, tũku yẽkẽ txasha xarabuki. Haska
betxitã, hiki baketã, hawẽ hi xarabu rera paunibuki.
Bui: buirã, hanu bui hiweabu betxitã, hanu tashni misbu
haxpa txaibu babetã, txashka amisbuki. Haskawa tanã,
yumewẽ hamapai nea katsirã, buiwẽ nẽkatã amisbuki,
rixki timawa kinã.

Rabetiti itã besti - 211

 Kekũti usũ (79)
KENE KENA XARABU

1 - Shamãtxĩ make samea/ Kapu shamãtxĩ merasua

2 - Sepi mae musha bai mesi

Rabetiti itã rabe -212

 3 - Sepi kapu ketãma

4 - sepi baiya /mae musha bai huku

5 - Sepi shenã shaka ketãma

6 - Kape hina /Mae musha

 7 - Bani shenetã/kapu bawe huku make samae

8 - Bawe tsamia/Bawe hunu naratã

Rabetiti itã metsã – 215

9 - Mae musha mesia

10 - Sepi retxiuma /Sepi nea

 11 - Sepi merasua /Sepi detxia merasua natima

12 - Shunu kene /sepi natima merasua

Rabetiti itã kekũ -217

13 - Sepi retxia/Sepi merasua

14 - Sepi merash ika/Mae musha kape hina

 15 - Kape hina betupi / Mae musha bai huku betupi

16 - Txaki txĩkã /txaki txîkã sepi merasua reshtekea

Rabetiti itã usũ - 219

17 - txĩtũ kene /Shamatxĩ natima

18 - bawe bai mesi /Sepi meresua bai mesi

Rabetiti rabeti - 220

 19 - Isu meke sepi /Mae musha bai mesi

20 - Nibu txiush /Pexki merasua sepi

21 - Mepash mekẽ / Tau pei

22 - Sepi merash Ika Shenã shaka ketãma /

Shenã shaka sepi ketãma
 23 - Mae musha bai mesi /Huku natima merasua

24 - Sepi tsamia /Sepi nea

Rabetiti rabeti tsamĩ - 223

25 - Sepi naratã shenã shaka ketãma

26 - Mutu meke shenã shaka ketãma/

Sepi narãtã shenã shaka ketãma

Rabetiti rabeti ketash – 224

 27- Bani shenetã /Mae musha retxia

28 - Mae musha sépia

29 - Bawe tsamia bai mesi /Huku makesamea

30 - Mae musha shenã shaka ketãma /Sepi shamãtxi mea

 31 - Sepi merasua bai mesi natima /
Sepi merash ika bai mesi

32 - Xiwa kene shãturu / shenã shaka txere beru

Rabetiti rabeti kekũ - 227

33 - Shenã shaka naratã /Txere beru shamãtxi /
Shenã shaka natãma

34 - Runu kate /Awa benapei ewapa

 35 - txere beru shãturu /Awa bena ewapa bai hunu

36 - Runu bushka /Runu Kate txere beru

Rabetiti rabeti usũ - 229

37 - Txere beru shãtupi /Txere beru txitxinãyã

38 - Txere beru bai mesia

 39 - Txere beru /Txere beru besti tupi /
Shapu bushe ewapabu

40 - Txere beru bepukuru /Shapu bushe txere beru

Rabetiti tsamĩti besti - 231

41 - Txere beru awa bena /Shãturu

42 - Inu beru awa bena /naturu

 43 - Inu tae bai huku /Matxi inu tae txere beru

44 - Txere beru natupi shapu bushe shenã shaka ketãma

Rabetiti tsamĩti tsamĩ - 233

45 - Inu tae txere beru sepia /
txere beru awabena kaxitamea

46 - txere beru upi txĩkã/ txere beru bai hunu

 47 - Txere beru betupi bai mesia/ shapu bushe

48 - Shapu beshe sépia /Shapu bushe txere beru

Rabetiti tsamĩti metsã - 235

49 - Tau pei /Runu Kate

50 - Txere beru betupibai huku

 51 - sepi peixki detxia /Sepi txere beru merasua

52. Besã kate /Awa shapu bush

Rabetiti tsamĩti kekũ - 237

53 - Awa bena bai masie /Shapu bushe ewapabu

54 - Sepi shamãtxi
 55 - Mutu mekẽ /makesamea

56 - Txere beru natxurã bai mesia /

txere beru runu kate bai mesia

Rabetiti tsamĩti usũ - 239

57 - Bawe sépia /Huku Retxi

58 - Txere beru bai huku /Runu kate

 59 - Txere beru runu hura, Exe ika Kate /Runu Kate

60 - Bashu shaka

Rabetiti ketashti besti - 241

61 - Mesi kene huku merasua

62 - Pushe kene sepi tsamia

Rabetiti ketashti rabe - 242

 63 - Shamãtxĩ shabi rabe huku narãtã

64 - Bawe mesi naruniã

65 - Sepi tsamia, txere beru ketãma

66 - Sepi merasua retxia

 67 - Sepi merasua

68 - Sepi retxia, tupi merasua

Rabetiti ketashti metsã - 245

69 - Sepi tsamia

70 - Shunu kene bai huku

 71 - Sepi kape hina ketama, Bawe bai huku

72 - Sepi merasua retxia tsamia

Tsamĩtiti ketashti kenũ – 247

73 - Sepi huku retxia

74 - Sepi retxia, bai mesi huku retxia

 75 - Tupi retxia, bawe merasua

76 - Umĩ kene bextxa

Rabetiti ketashti usũ - 249

 77 - Shunu keke
bai rasia

78 - Umĩ kene
bestu
 79 - Shunu kene bai bestia

80. Runu kate bai huku

Rabetiti metsãti besti - 251

 Buneti (80)
MUNŨ/KATXA XARABU
Katxa meshtea: katxa meshtearã, tau pustu meshtetã,
bepeshtã natsashũ hana yui imisbuki. Haskawa kinã, sheki
patxi tiã, yunu xarabu kenati, hatu ama misbuki.
Sai ika yuinaka: sai ika yuinakanãrã, hawẽ txaibũ pia
atxitã, mitui bumisbu kiaki. Haskairã, txirĩ ikatsi bushkawai
imsbu kiaki. Haska yuinaka atanã, habia hirabi hãtũ txai inã
misbuki.
Sai ika baka nawa: sai ika bakawarã, ha hawẽ txaĩ
mitushuni kakẽ, ha hawẽ txãi yuinaka beshuã, hawẽ
manaku katsi amisbuki txukuakinã.
Nixpu pima: nixpu pimakinã, yumebũ sheta paske xina
mapuabũ, hatu itxawashũ ama misbuki. Nixpu taku
xarabu bixĩshũ, hatũ sheta rashkitã, hatũ sheta mexua
misbuki.
Txirĩ: txirinã, habia yumebu nixpu pimai itxa xinabu, há
bake ibubuya mimawa betsa xarabu tupi nawa misbuki.
Bunawa: bunawarã, mani banaimashũ, teshte xina
huxiãyã hatu mutsashũ amai, rami, rami misbuki.
Nixi pae: nixi paerã, nixi bitãshũ txakatã, mexumerã atã,
meka xarabu mawai, bepe itã usha misbuki.
 Buneti besti (81)
MIMAWA KENA XARABU

Yunu kena: yunu kenakinã, katxa nawakĩ hati yunu xarabu

bana misbu, yui keyutiki.
Baka kena: baka kenarã, katxa nawakĩ baka kena xarabu
yui keyutiki. Haskawa kinã, habia baka ibuai imisbuki.
Buni kena: buni kenarã, katxa nawakĩ, yunu bei haska
shanai yui misbuki. Haskawai maburã, ana yunu hayama,
buni misbuki.
Bi kena:bi kenarã, katxa nawakĩ, bi itxai haska shanai yui
baĩ misbuki. Haskawai maburã, bi itxa misbuki.
Kaxi kena: kaxi kenarã, katxa nawakĩ, kaxi itxai haska
shanai yui birã misbuki. Haskawai maburã, kaxi itxaimashũ
hatu mexu merã himi kuku miski.
Yame nakua, shebi itxa: yame napunã, kaxĩ ikĩ shebi itxa
bãu misbuki. Haskaibũ, aĩbaibũ penu sebitã hatu txusha
misbuki.
Yuinaka raewa: yuinaka raewarã, katxa nawakĩ, yuinaka
xarabu kena yui bãu misbuki.
Txukuwa: txukuarã, katxa nawa tiã, bakawa misbuki.
Haskarã, há hatũ txaibu hatu inãti amisbuki.
Sheta txakabu tima: sheta txakabu timarã, samaketi
xarabu hayaki. Haska xarabu tapĩtã, samaketiki sheta pe
nikatsirã.
Raya kapati: raya kapatirã, raya rauwẽ yumei taei, yuatã
naxima tiki.
Metsapati: metsapatirã, habia metsa rauwẽ yumei tae
kiranai, tupitã hatu naxima tiki.

Rabetiti metsãti tsamĩ - 253

Keya tapati: keya tapatirã, habia mimawa betsa yuã
misbuki. Haska yuãkinã, habu keyatapa shanũbu
amisbuki.
Ruabũ txirĩ: ruabũ txirĩnã, habia txirĩ bea betsaki. Habia
rua xarabu yui bãitiki.
Manẽ rabanã: manẽ rabanãnã, habia bea betsa yuã
misbuki. Habia mane xarabu yui misbuki.
Bĩkũ atxia: bĩkũ atxiarã, habia bea betsa yuã misbuki.
Habia bĩkũ xarabu yui misbuki.
Inu tsãu: inu tsãunã, habia bea betsaki. Haskawa kinã, inu
kena xarabu yui misbuki.
Txirĩ Ĩkawa: txirĩ Ĩkawarã, habia bea betsaki. Haskawa
kinã, habia ĩka xarabu yui misbuki.
Txirĩ bushkawa: txirĩ bushkawarã, habia bea betsaki.
Haskawa kinã, habia yuinaka bushka xarabu yui misbuki.
Txirĩ buna maewa: txirĩ buna maewarã, habia bea
betsaki. Haskawa kinã, buna kena xarabu yui misbuki.
Yame txirĩ: yame txirĩnã, mexu merã besti imisbuki.
Haskairã, habia bea betsa, betsapa xarabu mawa misbuki.
Pae kena: pae kenarã, habia bea betsaki. Haskawa kinã,
habia pae xarabu yuã misbuki.
Pae nema: pae nemarã, habia bea betsaki. Haskawa kinã,
habia pae xarabu nema bãimisbuki.
Pae kayawa: pae kayawarã, habia bea betsaki. Haskawa
kinã, habia pae xarabu kayawati xarabu yui misbuki.
 Buneti rabe (82)
HENE XARABU KENA
Kaya: kayarã, hene nawakara sheni, maxi tsau bainaki.
Haskanu nirã, shashũ besti imsbuki.
Pashku: pashkurã, hene mesi txĩtũ, txĩtxũpa, ni meshti
ikainaki. Haska nirã, habia taewẽ nimisbuki.
Iãnewã: iãnewãnã, kaya txĩtũ kawana tetesekeni imiski.
Haskanu nirã, shashũ besti imsbuki.
Manã iã: manã iãnã, manãkãyã ũpash mexu hayakẽ
amisbuki. Haskanurã, nesa inũ, kimĩ inũ, tara kape hayaki.
Txite: txiterã, pashku kebemãnãni, sumũ kaina yui
imisbuki. Haskanurã, baka mata imiski.
Pãtu: pãturã, baimatatã netsu kaini inũ, ui itxakayamakĩ,
shãtu matawa imiski.
Txatxa: txatxarã, mai bemakia hene haba, haba ikai yui
imisbuki. Haskairã, habianua ũpash itxa kaini, hene ewapa
miski.
Ũpash: ũpashrã, kaya nua kasmai, pashku anua beatã yui
imisbuki. Haskarã, manukĩ amisbuki.
Hene: henerã, yuinaka kasmai baka haki huashũ, yui
imisbuki. Haskarã, habia atsa inũ, mani hua naikĩ nushu,
nushu atiki.
Buxmu: buxmurã, habia hene merãnua, tuxmu xarabu
tashni birã miski.
Betxũ: betxũnã, habia henẽ buanabu, tũkash iki imiski.
Bexuru: bexururã, habia hi raka kasmai, mashash
manianu imiski.

Rabetiti metsãti metsã – 255

Bakush: bakushrã, habia ui ika bai mataya, imiski.
Haskarã, habia tuxmu hanus itxa hushu raka birã miski.
Ui: uirã, manãuria ũpash tũku mixtĩ niri ikĩ, hatu txa amiski.
Haska kinã, kaya inũ, pashku matawa miski.
Nebã: nebãnã, habia ui ikai, kẽtxaki kesũtã yui imisbuki.
Haska amisrã, yuinaka shenima, paisma amisbuki.
Asne: asnerã, ui eskarabes ikai yui imisbuki. Haska ikinã,
habia beshmas txa amiski.
Nibi: nibirã, habia ui ikamabia, ni pei metxawa miski.
Haskairã, mexu merã imiski.
Niskã: niskãnã, yurakia hene haba birani inũ, kẽti bepu
xina bepeã, hene runu mixtiã yui imisbuki.
 Buneti tsamĩ (83)
YURA KENA XARABU

Yura: yurarã, habia nukũ keyu yui imisbuki. Haskarã,

yuranurã, pashka xarabu haya inũ, kena xarabu ibainaki.
Bushka: bushkarã, tũku sheniki. Bushka nurã, hanu bu inũ,
beru tsami xarabuaki.
Mapu: mapurã, habia bushkanu usuaki. Yuinakanarã,
mapustã pimisbuki.
Bushka txireshũ: bushka txireshũnã, hanu teshu repia
inũ, bu repia yui imisbuki.
Bu: burã, mexu mesi mixtĩki. Haskarã, habia bushkaki
hukũ misbuki. Txai tanaya, mesteaburã hawa kuxira ewa
misbuki.
Masabĩ: masabĩnã, habia bushka namakis xũkĩ kaina yui
imisbuki. Haskanurã, bu sheki xarabu hukũ misbuki.
Mawã: mawãnã, buska shau bui periama imiski. Bake ixta
kãi bena, bu riamarã, huĩ sinarã, bana, bana ikai me
misbuki.
Besu: besurã, habianu yui betsa xarabu tsami bainaki:
berurã, kesharã, rekinã, tamurã.
Betũku: betũkurã, yẽkẽ biri txaiki, beru repia manã kirirã.
Haska nurã, hanu rani hayamaki.
Beru: berurã, tũku turu xarabuki. Haskarã, habiawẽ
hamapai xarabu uĩ misbuki.
Beru hushupa: beru hushuparã, habia há beru rapi hushu
kawana yui imisbuki.
Beru mexupa: beru mexuparã, habia hanu hushupa kesu
kawana, yui imisbuki.

Rabetiti metsãti kekũ - 257

Beru naesh: beru naeshrã, habia ha beru ukemerã, hushu
tũku pixta yui imisbuki.
Beru mexu: beru mexurã, habia beru namex shenikẽ, yui
imisbuki.
Beru kuru: beru kururã, habia beru naskũ shenikẽ, yui
imisbuki.
Beru nãke: beru nãkerã, habia beru nanãke sheni uĩ
misbu, aki imisbuki.
Beru sãkã: beru sãkãnã, habia beru hene shenikẽ, yui
imisbuki.
Bepu: bepurã, hushu pixta, berurepi tashni miski. Haskai
bimisbuki, hutimarã.
Beshmi: beshmirã, beru kesha rani xarabu mapua yui
imisbuki. Haskarã, hanu beri, beri ikinã bini, bini amisbuki.
Bexpi: bexpirã, rani txãpa xarabu mexu mixtĩki. Haskarã,
habia ha beru keru kawananu mapuaki.
Ixpi: ixpirã, habia bu pabĩki rapi panĩ kaina yui imisbuki.
Haskarã, hanu bu txai tanirã, panĩ txai miski.
Rekĩ: rekĩnã, kerã txai shui rabe sawe kainaki. Haskarã,
habiawẽ hamapai xarabu shete misbuki.
Rekĩ shui: rekĩ shuirã, shui rabe sawe kaina yui imibuki.
Haskawenã, betsa, betsapa xarabu shete misbuki.
Rexu: rexurã, hene bixtũ hushu xarabuki. Habia rekĩ shui
anua haba birãmiski. Haskairã, kashaibũ beruku misbuki
Rebesha: rebeshãnã, rekĩ ukemerã tsami misbuki.
Haskairã, rekĩ hene bei, há niwe sheteabu haribi tashkai
imiski.
Reshni: reshnirã, rekĩ shui merã rani xarabu mapua, yui
imisbuki. Reshninã, habiatũ bemixpu rekĩ merã bui kebẽ
miski.

Rabetiti metsãti bune -258

Remashã: remashãnã, habia rekĩ shau babu xarabu
tsamia, yui imisbuki.
Tamu: tamurã, habia nukũ rekĩ rapi inũ, beru namã nami
tushku tsamia yui imisbuki.
Kui: kuirã, habia kesha namã tũku tsamia kiki. Haskarã, há
kui shaukirã, sheta xarabu tsami bainaki.
Kesha bitxi: kesha bitxirã, habiatũ sheta hunea kiki.
Haskarã, hãtxairã habia sheka, sheka amisbuki.
Kebitxi: kebitxirã, habia kesha bitxi namã nua yui
imisbuki. Haskarã, habiatũ sheta huneabuki.
Shebitxi: shebitxirã, habia kesha bitxi manauria yui
imisbuki. Haskarã, habiatũ sheta hunuabuki.
Keshni: keshnirã, kui inũ, kebitxi anu rani mapua yui
imisbuki. Haskarã, yane meshtea bumarã, txuka sheni
miski.
Pabĩki: pabĩkirã, nami keru beshnã kuxi tsamiaki.
Habiawẽ minĩka misbuki, pabĩkirã.
Pabĩki shui: pabĩki shuirã, habiawẽ nĩka misbuki. Haska
inũ, habiari pabeshã paxĩ xarabu mata miski.
Pabeshã: pabeshãnã, habia pabĩki shui merã, paxĩ tei
sheni usu miski.
Patxa: patxarã, habia pabĩki tasuatũ yui imisbuki.
Haskayarã, yume pati ishũ nĩkai raka kenã, patxã nĩkai kiki
amisbuki.
Sheta: shetarã, shau hushupa kuxi xarabuki. Haskayarã,
habiawẽ piti nakashũ shea misbuki.
Shebẽpã: shebẽpãnã, sheta manãuria sapa xarabu yui
imisbuki. Haskarã, habiawẽ nami kashkeshũ naka misbuki.
Makuxpi: makuxpirã, sheta nũku remesĩ txaiki. Haskarã,
habiawẽ hawaira kuxi nasa misbuki.
Maku: makurã, sheta ewapabu masapa benebuki.
Haskakarã, habiawẽ piti xarabu naka mesiwatã shea
misbuki.
Mape ika: mape ikirã, habia hawaira kuxi pia imisbuki.
Haska xinarã, habianu shui ewa kũkaini, sheta isĩ misbuki.
Hana: hanarã, nami sapa txai, tepũki tsamiaki. Haskarã,
habiawẽ hamapai xarabu me misbuki: batarã, bũkaxrã,
mukarã.
Hãrapu: hãrapurã, habia hanaki tsamiaki. Haskarã, habia
piti teshe imiski.
Sherapu: sherapurã, habia piti teshe shetaki tsamia
imiski. Haskarã, hãpis misbuki.
Kemu: kemurã, habia hashpa nua bemiski. Haskarã,
habia hene hushu bixtũ txai imiski.
Hãshaka: hãshakarã, hashpa ukemerã, shũtia keaki.
Haskarã, habianu hana taramea kakei kiki.
Texpi: texpirã, hana tatxanu, nami tũku pixta txãkãki.
Haska mia meaburã, hanã katsis imisbuki.
Texpi shui: texpi shuirã, habianu piti xarabu shea misbuki.
Haskarã, habia hatuki retxiaki.
Tesarã iti: tesarã itirã, habia texpi shui rapi, nũku hushu
txai tapiaki. Haskarã, habianu niwe hiki inũ, tashni miski,
tashãkiri buirã.
Tetũ: tetũnã, tũku hushu beshnã pixtaki. Haskarã, habia
uĩnubis bishua raka misbuki.
Sheai tepũ: sheai tepũnã, habianu piti xarabu nakatã
sheabu bumiski. Haskarã, habia hatuki retxiaki.
Teushku: teushkurã, habia kui namã inũ, mapu terepiatũ
tsapiaki. Haskarã, hanu hawaira isinipatũ txatxiarã, isĩ inũ,
su imiski.
Teshu: teshurã, habia buska inũ, yuraki meshti ikaki.
Haskarã, txaipama txixte sheniki.

Rabetiti sĩtiti besti – 261

 Buneti ketash (84)
YURA

Shawã paiti: shawã paitirã, shau nũku txai shutxi anu

huyua yui imisbuki. Haskarã, habia puyãki retxiaki.
Shutxi: shutxirã, nami keshtu shubekamea yui imisbuki.
Haskarã, habianu txutxu tsamiaki.
Shuturush: shuturushrã, shau rebabu txãkã yui imisbuki.
Haskarã, habiaki pixi xarabu tsami bainaki.
Shupustu: shupusturã, habaia shutxi nami buspua yui
imisbuki. Habianu nami keshtu shenikẽ yui iki imisbuki.
Txutxu: txutxurã, habia shutxi anu tsamiaki. Aĩbu narã,
habianu hene hushu pixta si imisbuki.
Pubi: pubirã, habia shutxi maikiri repi kawana yui
imisbuki. Haskarã, habiatũ nanebu huneaki.
Puku naxtu: puku naxturã, habia pubianu xũkĩ pixta
saweaki. Haskarã, habianu mia meaburã, mĩ nasiatã itiruki.
Pixi: pixirã, shau beki txaibu huyu bainaki. Haskarã, habia
kateki tsami biranaki.
Pixi remashũ: pixi remashãnã, habia shau rebabu xarabu
yui imisbuki. Haskarã, reweki txaibu xarabuki.
Kate: katerã, habiaki pixi inũ, puyã inũ, kixi tsamia yui
imisbuki. Haskarã, sekẽ, sekẽyã txai xarabuki.
Kate sekẽ: kate sekẽnã, habia shau sekẽ betsa yui
imisbuki. Haskarã, shau paxpi, paxpipa xarabu hayaki.
Petxi: petxirã, habia teshu anua txĩkãnu retxia yui
imisbuki. Haskarã, habauri mipeutiki.
Peshaba: peshabarã, habia peshu tsami rabeanu yui
imisbuki. Haskanu hatu kuxaburã, hiweis bumaki.
Kapustu: kapusturã, habia txirixpi repianu yui imisbuki.
Haskarã, habia kateki tsamiaki.
Txĩkã: txĩkãnã, habia txishu manãkiri repiaki. Habiaki kate
tsamia inũ, kixi tsamiaki.
Txipaxpi: txirixpirã, shau keshtu keshka sheni, habiaki kixi
shau tsamiaki. Haskaki kixi tsami xarabumiski.
Txirixpi: txirixpirã, habia kate rebu yui imisbuki. Haskarã,
shau sekẽyã pixta xarabuki.

Rabetiti sĩtiti tsamĩ – 263

 Buneti metsã (85)
PABU XARABU
Peshu: peshurã, shau kerã beshnã returu xarabuki.
Haskarã puyã habiaki tsamiaki.
Pũti: pũtirã, puyã tsamianu yui imisbuki. Haskarã, hanu
hatu txakãburã, buspua raka miski.
Pũpustu: pũpusturã, puyã nami tũku sheni, sebu kirã,
kirãmiski. Huni kuxiparã, pũtxuri sheniki.
Puyã tatxa: puyã tatxarã, habia há peshu hanu tsamia,
maikiri yui iki imsbuki.
Bashtũku: bashtũkurã, shau pira txai yui imisbuki.
Haskanu mĩ txakãmanarã, mia sa amiski.
Puyã shau txitxia: puyã shau txitxiarã, habia pũpustu inũ,
mepiti retxianu yui imisbuki.
Mepiti: mepitirã, habia pũpustu repianu ikirana yui
imisbuki. Haskarã, habu ewapama nũku ruakabiki.
Mepushku: mepushkurã, habianu mepiti inũ, mekẽ
retxianu yui imisbuki. Haskarã, shau tushku pixta imiski.
Mekẽ: mekẽnã, habiawẽ hamapai xarabu tsumatiki.
Haskairã, habiawẽ rayai inũ, habiawẽ shua misbuki.
Mekẽ bushka: mekẽ bushkarã, betsabu tiama, txixte
sheniki. Haskarã, habiawẽ hamapai tsuma pewatiki.
Metuti: metutirã, habia mekẽ bushka rapi tsamia kiki.
Haskarã, habiawẽ hamapai metu misbuki.
Metuti namakias: metuti namakiarã, habiatũ hatu binukĩ
keyuaki. Haskarã, habia namakis kaya txãkã txaimiski.
Metuti hakatxu: metuti hakatxurã, habia ha namaki
binutã, tsamiaki. Haskarã, txãpa ruakabiki.
Mekẽ papi: mekẽ papirã, habia txixte ruakabiki. Haskarã,
txixte nũkupa imiski.
Mesekẽ: mesekẽnã, habia há metuti bekiai xarabu yui
imisbuki. Haskarã, sekẽ rabe huyuaki.
Metxuri: metxurirã, habia ha metuti xarabu, sekẽ hayanu
shau xarabu yui imisbuki.
Mekẽ nata: mekẽ natarã, habaia ha metuti xarabu
tsamianu, sapa beshãkĩ ikaina yui imisbuki.
Mekẽ petxi: mekẽ petxirã, habia metuti xarabu repi
kawananu yui imisbuki.
Mekẽ naxiwa: mekẽ naxiwarã, habia mekẽ natanu, xiwa
xarabu tapi baina aki imisbuki.
Mepũ: mepũnã, habai ha mekẽ petxianu inũ, mekẽ
natanu punu xarabu huyu baina yui imisbuki.
Mẽtsis: mẽtsisrã, habia metuti xarabu retsami baianaki.
Haskarã, kuxi beshnã xarabu ibainaki.

Rabetiti sĩtiti metsã – 265

 Buneti sĩti (86)
NANEBU XARABU

Tabeba: tabebarã, habia hatu repianu, nami beshnã sheni

huyu kawanaki. Haskarã, habiatũ hatu inũ, puku pashkaki.
Ha tabeba manãkirirã, taka inũ, huĩti inũ, tashã tsamiaki.
Taka: takarã, mexu keshtu babu sheniki. Haskarã, habiaki
himi itxamis kiaki.
Huĩti: huĩtirã, tũku remesĩ sheniki. Haskarã, habiatũ himi
xarabu nukũ yuraki, punu xarabu anu, himi bumamis kiaki.
Punu: punurã, habia nukũ yura nami tibi beshe bainaki.
Haskanurã, himi mata xarabua, meshteaburã himia
txakayama misbuki.
Tashã: tashãnã, keshtu shasha sheni, shui shuipaki.
Haskarã, niwe sheteaburã, habiaki matamis kiaki.
Natsa: natsarã, nũku mexu pixta tsamiaki. Haskarã, kuxi
txakayamai ikabukrã, habia isĩwabu ana kuxix bumaki.
Hatu: haturã, nami keshtuma, beshnã sheniki. Haskarã,
piti piaburã, habia mata shenia imiski.
Puku mesi: pukurã, mesi txĩtũ, txĩtũpa ibainaki. Haskarã,
habia piti piabu mata xarabu misbuki.
Puku tsipuis: puku tsipuisrã, habia puku ewapabu
ikiranaki. Haskarã, hanu pui mata xarabua imisbuki.
Kaẽshku: kaẽshkurã, habia nami tũku pixta, kateki punuki
tsamaiki. Haskarã, habianu hati hene akabu binu kãimis
kiaki, tuati keska kiaki.
Isũ nãti: isũnãtirã, tũku beshnã sheniki. Haskarã, habiaki
isũ matatã, hatu isũma katsis imiski.
Isũ shui: isũ shuirã, habianu isũ bemis yui imisbuki.
Haskarã, habia huni inũ, aĩburã, hayabuki.
Pui nãti: pui nãtirã, habia puku tsipuis reskeai anuki.
Haskarã, habianu pui matatã, hatu pui katsis ima miski.
Pui: puirã, habai piti piabu, hatuanu matatã, puku anu
matai keyutã, ana harakiri katima, hanu pui txibuku
tãmisbuki. Haskarã, puirã, pisi txakamaki.
Tsisi ika: tsisi ikarã, habia niwe shetekĩ inũ, hayabi piabu
puku merã mata miski. Haskarã, puku tutuki iki, hatu
txibukua birana, imisbuki tsisi ikirã. Haskarã pisi txakama
shete misbuki.
Hura itxati, siu: hura itxati, siurã, habianu hura hushu tei
xarabu itxamiski. Haskarã, habiatũ bake ixta ewa miski.
Aĩbũ siu: aĩbũ siurã, habianu hura itxamis yui imisbuki.
Haskarã, há hura tashnirã, ushe tibi imiski, hanu tashniai
tiãnã, aĩburã himi imisbuki.
Bakẽ nãti: bakẽ nãtirã, habianu beke ixta nanea ewamis
yui imisbuki. Haskarã, bake yairã habia huni inũ, aĩbu
menamea imisbuki.
Hina, pabuma: hina kasmai, pabumarã, huniki tsamiaki.
Haskarã, habiawẽ aĩbu mekĩ inũ, habianu isũ misbuki.
Hubu: huburã, tũku rabe runuaki. Haskarã, habianu huĩti
betsaki, hanu kuxaburã, xinane misbuki.
Hubu heshe: hubu hesherã, tũku bishu rabeki. Haska bitxi
ukemerã nanea imiski.
Shebi, txitxi kana, maxakara maiti, ãpi, mabu: shebi
kasmai, txitxi kana, maxakara maitirã, aibuki tsamia yui
imisbuki. Haskarã, habianu menameti inũ, isũ misbuki.
Shebi kebitxi: shebi kebutxirã, habia ha shui ikainanu,
kesha yui imisbuki. Haskarã, habiatũ shui kebeãki.

Rabetiti sĩtiti kekũ – 267

Shebi hana: shebi hanarã, habia nami tũku pixta natxãkã
yui imisbuki. Haskarã, habia namã, isũ shui sawea kiki.
Isũ shui: isũ shurã, habianu isũ bemiski. Haskarã, habia
hana rapi saweaki.
Shebi kesha: shebi kesharã, habia há kekeshtu kawanaki.
Haskarã, habia hawẽ mapu yabi ikawanaki.
Shebi kebitxi: shebi kebitxirã, habia ukemerã huyu
kawana yui imisbuki.
Shebi shui: shebi shuirã, habianu hunibe menameti inũ,
bakeya xina hanu tashni misbuki.
Shani: shanirã, rami kemapu bauna yui imisbuki. Haskarã,
habia huni inũ, aĩbu hayabuki.
Puĩki, rene teshe tashniti: puĩki kasmai, rene teshe
tashniarã, habianu pui tashimis yui imisbuki.
 Buneti kekũ (87)
PABU MAIKIRIA

Kixi: kixirã, habia kistsamianu repi kirana, yui imisbuki.

Haskarã, habiatũ nukũ yura mestewãki.
Kixbabu: kixbaburã, habia kixi nami yui imisbuki.
Haskarã, habianu txakãburã, nami buspua raka miski.
Rãtũku: rãtũkurã, habia hanu kixi repianu yui imisbuki.
Haskarã, habianu shau sapa txai tsamia, sheke kuku miski.
Rãbeu: rãbeurã, habia shau sapatxai, bitxi maracucua
imiski. Haskarã, habiatũ shau tseke tima, tsumaki.
Rãshaba: rãshabarã, habia hanu kixi repianu, yui imisbuki.
Haskarã, habianu rãku misbuki.
Bikerã: bikerãnã, habia rãtũku anu tsamia inũ, taeki
tsamiaki. Haskarã, habiaki nukũ yura tea nimiski.
Bikerã kate: bikerã katerã, habia besuri kerã txai kaina yui
imisbuki, shau kerã txairã.
Bipustu: bipusturã, habia nami buspu txishuri tsamia yui
imisbuki. Haskanu txakãburã, isĩ txakamaki.
Hupushku: hupushkurã, habia shau tũku tsamiaki, bikerã
shau tsamia nurã. Haskarã, punu xarabuki tea xarabuaki.
Tae: taerã, habia hupãti nusapa txai yui imisbuki. Haskarã,
habiawẽ pai baĩ misbuki.
Tae txitxuku, tae txipũ: tae txitxuku kasmai tae txipũnã,
tae repianu nami tushku sheni tsamia yui imisbuki.
Tae nushpe: tae nushperã, habia namakis paku kaina yui
imisbuki.
Tae meush: tae meushrã, tũku txixte xarabu tsami bainaki.

Rabetiti sĩtiti usũ – 269

Haskarã, habiawẽ kuxikĩ ute bãi misbuki.
Tae nata: tae natarã, habia hauri pai misburi yui imisbuki.
Haskarã, bitxi hushupa keshtu sheniki.
Tae bushka: tae bushkarã, tũku sapa txixte sheniki.
Habiawẽ ute misbuki, kuxi kãikinã.
Tae namakia: namakia raberã, habia tũku reweki mixtĩki.
Haskawenã, habia utea raka misbuki.
Tae papi: tae papirã, habia besti ewapama tũku yuxtu,
katũku pixta txakamaki.
Hũtsis: hũtsisrã, sapa hushu besnã xarabu tsamiabuki.
Haskarã, habia hati tae meushki tsamiaki.
 Buneti bune (88)
ISĨKENA BAKEA XARABU

Awa bakea: awa bakearã, habia isĩ awa bakeaki.

Samakeama pipauni, kupia imis kiaki. Haskairã, hawã
ikama, tukuama nimis kiaki.
Txashu bakea: txashu bakearã, habia txashu bake
samakeama pipauni kupia imiski. Haskairã, hawã ikama
beru shuku aka nimis kiaki.
Yawa bakea: yawa bakearã, habia yawa bake samakeama
pipauni kupia imis kiaki. Haskarã, hamẽ tĩ itã bakush kepai
rakamis kiaki.
Amẽ bakea: amẽ bakearã, habia amẽ bake samakeama
pipauni, kupia imisbuki. Haskairã, hawẽ tĩ itã bakush
kebus, kebus iki hiweisbuma kiaki.
Mari bakea: mari bakeirã, habia mari bake samakeama,
pipauni imiski. Haskairã, yuna xina haki imiski, beru hushu,
hushu iki, beru raku, raku aki rakamiski.
Tsana bakea: tsanas bakearã, habi yuna xina heneama.
Pixi pini, pini iki, beru hushu, hushu iki rakamiki.
Kapa bakea: kapa bakearã, habia kapa bake samakeama
ipunibu hatu kupia imisbuki. Haskairã, habia txutxu atã
inũ, hawaira pitã, hanã, hanã imiski.
Isu bakea: isu bakearã, habia isu bake samakeama,
pipaunibu hatu kupai imisbuki.
Xinu bakea: xinu bakearã, habia xinu bake samakeama,
ipaunibu hatu kupia imisbuki. Haskarã, yuna paepa bia,
beru hushu, hushu iki, kemuyai raka miski.

Rabetiti kekũ ti besti – 271

 Buneti usũ (89)
BATXI XARABŨ KUPIA

Shawe batxia: shawe batxiarã, habia samakeama

pipauni, yuraki su ika natiu txasha, txasha isheni miski.
Neshu batxia: neshu batxiarã, habia samakeama pipauni,
yuraki su iki, tushku mixtĩ hanus sere miski.
Xuri batxia: xuri batxiarã, habia shãbitash anu su ika
mexu pixta tsauwa, isĩ txakamaki.
Kape batxia: kape batxiarã, habia yumekĩ samakeama,
kape batxi pipauni hatu kupi imiski. Haskarã, habia
shãbitash anu, su iki nũku sheni huyumiski.
Kushu batxia: kushu batxirã, habia batxi xarabu
samakeama, pipauni hatu kupia imisbuki. Haskarã, teshuki
kasmai, pixkĩ natanu sui iki, tũku taxi shenia tsaumiski.
Kari tsisã kupia: kari tsisã kupiarã, habia tae txitxukuki
pere raka, shua isĩ miski.
Yawa tsisa: yawa tsisirã, hiki bikẽyamea, nami buspu
mexu sheni tsamia, yui imisbuki.
Kuyuwa: kuyuarã, habia txatxima kasmai, txakã manaima
haki su iki ku mataima, yane peama yui imisbuki.
Txashu hubuwa: txashu hubuarã, habia hubuki su iki,
nũku huyui, taxi pe ika yui imisbuki.
Yawa hubuwa: yawa hubuirã, habia hubuki su iki, nũku
mexu shenia tsamia, yui imisbuki.
Inu hubuwa: inu hubuirã, habia hubu heshe rabe su
itxakayamai, tuxmu shenia raka miski. Haskarã,
rauwamarã, peshetã rebu misbuki.
 Usũti (90)
TXAMI XARABU

Mabesh betxuwa: mabesh betxuarã, habia txami betsa

xarabuki. Haskairã, mabesh betxu pimis hatu kupi imiski.
Txe txamia: txe txamiarã, habia txami kena betsaki.
Haskarã, txami xina ewai, buspu sheni kũkãimiski.
Sẽpa txamia: sẽpa txamiarã, habia txami betsaki.
Haskarã, txami beruku xina, ewai himi huyu huyupai
imiski.
Bui txamia: bui txamiarã, habia txami betsa beruku xina,
mexu buspu sheni, himi haba, haba imiski.
Mani shãtu txamia: mani shãtuarã, habai txami betsa
imiski. Haskairã, txami beruku xina, yane buama, shãtu
kũkaini, hene haba, haba imiski.
Nane shãtua txamia: nane shãtua txamiarã, habia txami
betsa berukuima, yane buama, shãtu kũkaini, namex
sheni, hene haba, haba imiski.
Nane tukuwa: nene tukuarã, habia yuraki kuxixkawã tũku
shenimiski. Haskairã, habia nane niri ika tupitã hawẽ
keneabu, hatu kupi imiski.
Ru txamia: ru txamiarã, habia txami betsa yui imisbuki.
Haskarã, txamia beshã taxi sheni, bebekamea imiski.
Mari txamia: mari txamiarã, habia yuraki txami xina,
beshã kuru txaibu tsamia yui imisbuki.
Kuma bushkã kupia: kuma bushkarã, bushka isĩ
txakayamai, teshki, teshki imiski. Haskairã, habia kuma
samakeama pipauni hatu kupia imisbuki.
Txashu tsisĩ kupia: txashu tsisĩ kupiarã, hawa isĩ mesema,
habia tae papi anu, hushu pere raka, pisi maya miski.

Rabetiti kekũ ti tsamĩ – 273

Kape kuwe kupia: kape kuẽ kupiarã, habia txami betsa
yui imisbuki. Haskarã, há txamirã, mari ikama; puĩki kesha
imiski.
Mashu kuwẽ kupia: mashu kuwẽ kupiarã, habia txami
betsaki. Haskarã habia puĩki kesha imisbuki.
Yaix kuwẽ kupia: yaix kuwẽ kupiarã, habia txami betsaki.
Haskarã, habia puĩki kesha imisbuki.
Shawe txamia: shawe txamiarã, habia txami betsa yui
imisbuki. Haskairã, habia bikerãki inũ, puyãki tushpi raka
miski, ku mata xarabuarã.
Kapa txamia: kapa txamiarã, tushpi txari benebu imiski.
Haskairã, habia mekẽ nataki kasmai, tae nataki imisbuki.
Nawã txami: nawã txamirã, habia txami betsa yui
imisbuki. Haskarã, habia yuraki imisbuki.
Nuĩ txamia: nuĩ txamiarã, habia yura keyuki imiski.
Haskarã, habia yura rashuatã iki taetã, hakibi txami
baĩmiski.
Maxi nuĩ: maxi nuĩnã, yura rashuatã iki tube sheni raka
miski. Haskairã, maxĩ raski xina imisbuki.
Niskã nuĩ: niskã nuĩnã, habia besha rakatã, yura rashuatã
imiski. Haskairã, niskã txakayamai naxiama ixiã imiski.
Txurã nuĩ: txurã nuĩnã, habia txami betsa yui imisbuki.
Haskarã, yuraki txami ewapabu xina, raxki, raxki imiski.
Hũpush nuĩ: hũpush nuĩnã, habia nãta kashũ hũpush
bixiã, hakibi nuĩ beruku xina imiski.
Yura nuĩ: yura nuinã, habia kuxix kawã, yura rashuatã iki,
shuakĩ bitxi raxki, raxki amisbuki.
 Usũti besti (91)
NISŨ XARAU

Awarã nisũ: awarã nisũnã, habia hĩ iki, imanai paxĩ

misbuki. Haskairã, awa nami bawashũ matsiai manama,
shanapa pimisbu imisbuki.
Yawa nisũ: yawã nisũnã, habia hĩ iki, imanai paxĩ misbuki.
Haskairã, yawa nami bawashũ matsiai manama, shanapa
pimisbu imisbuki.
Txashu nisũ: txashu nisũnã, habia hĩ iki, imanai paxĩ
misbuki. Haskairã, txashu nami bawashũ matsiai manama,
shanapa pimisbu imisbuki.
Yaix nisũ: yaix nisũnã, habia hĩ iki, imanai paxĩ misbuki.
Haskairã, yaix nami bawashũ matsiai manama, shanapa
pimisbu imisbuki.
Isu nisũ: isu nisũnã, habia hĩ iki, imanai paxĩ misbuki.
Haskairã, isu nami bawashũ matsiai manama, shanapa
pimisbu imisbuki.
Xinu nisũ: xinu nisũnã, habia hĩ iki, imanai paxĩ misbuki.
Haskairã, xinu nami bawashũ matsiai manama, shanapa
pimisbu imisbuki.
Rukawã nisũ: rukawã nisũnã, habia hĩ iki, imanai paxĩ
misbuki. Haskairã, rukawã nami bawashũ matsiai
manama, shanapa pimisbu imisbuki.
Kapa nisũ: kapa nisũnã, habia hĩ iki, imanai paxĩ misbuki.
Haskairã, kapa nami bawashũ matsiai manama, shanapa
pimisbu imisbuki.
Runu nisũ: runũ nisũnã, habia runu mexina sama keama
ixiãbu imisbuki. Haskairã, mexu bepua iki, benisũ misbuki.

Rabetiti kekũ ti metsã – 275

Nixi pae nisũ: nixi pae nisũnã, habia nixi pae atã,
samakeama ixiãbu imisbuki. Haskarã, mexu bepua iki,
benisũ misbuki.
Rume nisũ: rume nisũnã, habia rumẽ itã, samakeama
yuinaka bene shanapa pimisbu imisbuki. Haskarã, mexu
bepua iki, benisũ misbuki.
Batũ nisũ: batũ nisũnã, habia batũ shanapa pimisbu
imisbuki. Haskarã, mexu bepua iki, benisũ misbuki.
Yapa nisũ: yapa nisũnã, habia yapa shanapa pimisbu
imisbuki. Haskarã, mexu bepua iki, benisũ misbuki.
Ipu nisũ: ipu nisũnã, habai ipu shanapa pimisbu imisbuki.
Haskarã, mexu bepua iki, benisũ misbuki.
Bakawã nisũ: bakawã nisũnã, habia bakawã shanapa
pimisbu imisbuki. Haskarã, mexu bepua iki, benisũ
misbuki.
Kape nisũ: kape nisũnã, habai kape shanapa pimisbu
imisbuki. Haskarã, mexu bepua iki, benisũ misbuki.
Aĩbũ nisũ: aĩbu nisũnã, habia aĩbũ txitxi kana, me
txakayamai imisbuki. Haskarã, mexu bepua iki, benisũ
misbuki.
Bata nisũ: bata nisũnã, habia hamapai bata pitxakayama
imisbuki. Haskarã, mexu bepua iki, benisũ misbuki.
 Usũti rabe (92)
KENA KUĨ XARABU

Isa Hema: isa hemarã, habia isa mimawa txakamaki

ramiwai inibuki, mimawa nika wakinã.
Kupi: kupirã, habia pepa inũ, sinata kiri ramiwai anibuki;
hamapi pepa uĩmakĩ, inãkĩ akabu hatu pewẽri kupiti inũ,
txakabuabu hatu txakabuwẽkupiti anibuki.
Shenãbu, Xupĩ: shenãbu, xupĩnã, habia kena txakakĩ
amisbuki. Hawẽ txaibũ kasmai, hawẽ shanubũ amisbuki.
Shenã besti shea miskẽ anibuki.
Tuĩ: tuĩnã, há kena ramiwama, habia kena kaya kiri bestiki.
Kãikini, Kana: kãi kini, kanarã, habia kena txaka nibuki.
Kãi inũ, kanaki ramiwa nibuki.
Siã: siãnã, habia kena kaya kiri bestiki, há kena txakama
inibuki. Habia kena txaka niburã, Bixatiki.
Awa Rasu: awa rasurã, habia kena txaka nibuki. Rasu
bestiki kena kayarã, awarã há kena kayamaki.
Yukã, nĩ nawa: yukã, ni nawarã, habia kena kayama, kena
ramiwa nibuki. Yukã inũ, ni nawarã kashea kiri kenanibuki.
Keã: keãnã, habia kena kayaki, há rami kenamaki. Haska
biarã, kena betsa xarabu hayaki.
Mashã: mashãnã, há kena kayamaki, kena txakakĩ baka
kiri kena nibuki.
Muru: mururã, habia kena kaya bia, kuxipama kiri ramiwa
nibuki.
Tuĩ puinawa: tuĩ pui nawarã, tuĩnã kena kayaki. Há kena
kayamarã; pui nawaki.
Inu anibu: inu aniburã, kena kayamaki. Habia inu
mestebu kiri ramiwa nibuki.

Rabetiti kekũ ti kekũ – 277

Ĩkã muru: ĩkã mururã, habia kena kayaki. Haskabiarã,
muru mestebu kiri kenai imisbuki.
Punu bena: punu benarã, há kena kayamaki. Kena ramiwa
nibuki. Kuxipa kiri kena nibuki.
Awa kanema: awa kanemarã, kena kayama, hamakiri
kenanibu imisbuki.
Isaka, txashu bene: isakarã, habia kena kayaki. Hanu
rami kanirã, habia txashu bene ramini kiaki.
Awa kayama: awa kayamarã, kena kayamaki. Habia
hamakiri kena nibu imisbuki.
Hashka: hashkarã, kena kashea kiri yui imiski. Namakis
tuash yui imisbuki.
Isa rewe: isa rewerã, habia kena kashea kiri yui imisbuki.
Isa mimawa nika kiri yui imisbuki.
Pamawã: pamawãnã, kena kayama, hamakiri kena nibu
imiski. Bimi ewapa kiri kenanibu imiski.
Hema: hemarã, habia kena kayaki. Kena mimawa kiri kena
nibu imisbuki.
Inu atxibãi: inu atxibãinã, kena kayamaki. Yuinaka atxiti
kiri kena nibu imisbuki.
Awa xiru: awa xirurã, kena kayama, hamakiri kena nibu
imisbuki.
Xirua tsauti: xirua tsautirã, há kena kayama, hamakiri
kena nibu imisbuki.
Maka, awa bene: maka awa banerã, habai kena kayaki.
Maka kiri besti ramiwa nibu imisbuki.
Yuxĩ puru: yuxĩ pururã, há kena kayama, hamakiri kena
nibu ipaunibu imiski.
Katxiki: katxikirã, há kena kayama, hamakiri kenanibu
imisbuki.
Shãwã nawa, hatũ shawã bake bini: shãwã nawarã, ha
kena kayamaki. Habiatũ shãwã beke binikẽ haki ramiwa
nibu ipaunibuki.
Tapanã: tapanãnã, há kena kayama, hamakiri kenanibu
imisbuki.
Ixina: ixinãnã, há kena kayama habia, hamakiri kena nibu
imisbuki.
Shenãbu: shenãburã, kena kayama, bimi kiri kena nibuki.
Shenã besti sheaya anibu mekãinã.
Xãxã iti: xãxã itirã, kena kayamaki. Hamakiri kenanibu,
imisbuki.
Ĩkã shane bururu: ĩkã shane burururã, kena kayaki. Shane
mestebu kiri kena nibu imisbuki.
Basabu keneya, harukũ ĩkabe retename pauni: basabu
keneyarã, ha kena kayama, pabuyabu kiri kena nibu
ipauniki.
Makari: makarirã, ha kena kayamaki. Yuinaka kiri kene
nibu ipaunibuki.
Shama yabi txana, hatũ rewe xarabu unã keyuni:
shama yabi txanarã, habia kena kayaki. Habia ewapama
pixta mimawa nikakẽ, txanaki ramiwa nibu imsbuki,
Nawa pake tawã, hene karabekeaya hamesti pashani:
nawa pake tawãnã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kena nibu ipaunibuki.
Ẽpaxi, harukũ samakei tae kirani: ẽpaxinã, ha kena
kayamaki. Habia hamakiri kena nibu ipaunibuki.
Hirai, hatũ txapu nawa betxi taewani: hirairã, ha kena
kayamaki. Hamakiri kenanibu ipaunibuki.
Uĩnãnã, hawẽ kesha nisa putani: uĩnãnãnã, ha kena
kayama ipauniki. Habia hatu uĩ nimiskẽ anibu ipauniki.
Hisĩ maeshe: hisĩ maesherã, ha kena kayamaki. Hamakiri

Rabetiti kekũ ti usũ – 279

kena nibu ipauniki.
Awa kashketi: awa kashketirã, ha kena kayamaki.
Hamakiri kenanibu ipauniki.
Banĩ itani: banĩ itanirã, ha kena kayamaki. Hamakiri kena
nibu ipauniki.
Uri, hatũ shawe bake shubuani: urirã, habia kena kayaki.
Haskabia, kena betsa xarabu hayabuki.
Tashkã txĩtu, há txĩtxush ramini: tashkã txĩturã, ha kena
kayamaki. Hamakiri kena nibu ipauniki.
Txashkuĩ tipara, há txashkũ ramini: txashkuĩ tipararã, há
kena kayamaki. Hamakiri kena nibu ipauniki.
Rume kuĩ teneni, hatũ rume pae teneni: rume kuĩ
tenenirã, hamakiri kenanibu ipauniki. Hawẽ kena betsarã:
Tekã ketxu ipauniki. Hatũ yuinaka mese xarabu rete
keyuni kiaki.
Yupã txitxi: yupã txitxirã, ha kena kayamaki. Hamakiri
kena nibu ipauniki.
Shane rãtã ika: shane rãtã ikarã, habia kena kayaki. Habia
isa shane kiri kena nibu ipauniki.
RUA BAKE
Bane: banerã, habia kena kayaki. Haskarã banerã, hanira
ka niti ikawãkẽ, haki ramiwakĩ amibuki.
Txana maiti, Maná: txana maitirã, habia kena kayaki.
Haska biarã, isa maitiwa misbu kiri kena nibuki. Harã, kena
xarabu inã misbu hayaki.
Maya: mayarã, habia kena kayaki. Há kena ramiwama,
habiari kena kuĩ hayaniki.
Bixku, hina kene: bixku hina kenerã, habia kena
txakanibuki. Bixkurã, tsakati kiri kena nibuki.
Ibã: ibãnã, habia kena kayaki. Harã, kena hawa ramiwama,
habia kena kayakirã.
Tuĩ, nea bushka: tuĩ nea buskarã, tuĩnã habia kena kayaki.
Nea buskarã, yuinaka buska kiri ramiwa nibuki.
Txara kuspa: txara kusparã, há kena kayamaki. Pia kuĩ kiri
ramiwanibu ipaunibuki.
Txanu: txanurã, habia kena kayaki. Há hawaki ramiwama,
habia kena kayaki.
Busẽ: busẽnã, habia kena kayaki. Hawa kena betsaki
ramiwama inibuki. Haska biarã, kena rasiaki, busẽnã.
Ixã: ixãnã, há kena kayamaki. Habia yuinakaki ramiwa
nibu imisbuki.
Tene: tenerã, há kena kayamaki. Habai hi nixia kiri kena
nibu imisbuki.
Maru: mururã, habia kena kayaki. Hawaki ramiwama,
habia kena kuĩ kirã.
Yawa kumãbu: yawa kumãburã, há kena kayamaki.
Yuinaka kiri ramiwa nibuki.

Rabetiti buneti besti – 281

Pae: paerã, há kena kayamaki. Habia isĩ xarabu kiri ramiwa
nibuki.
Mabunixi: mabunixirã, há kena kayamaki. Txaka txakabu
kiri kena nibuki.
Txatxa puĩki:txatxa puĩkirã, há kena kayamaki. Txishu
puĩkikẽ, haki ramiwakĩ amibuki.
Yubĩ kãwa:yubĩ kãwanã, ha kena kayamaki. Yunu kiri
ramiwa nibu ipauniki.
Rua ibã siã: rua ibã siãnã, habia kena kayaki. Ha hawaki
ramiwama, habia kena kuĩki.
Yube: yuberã, ha kena kayamaki. Habia pabuma kena kiri
ramiwa nibuki, yuxibu kirirã.
Neabu, ha shetã rabanã baxikuni: neaburã, ha kena
kayamaki. Habia yuinaka kena kiri ramiwa nibuki.
Manu yube, harũkũ samakei taeni: manu yuberã, ha
kena kayamaki. Habia yuinaka kiri inũ, nuipa kiri ramiwa
nibuki.
Shãwã beru: shãwã berurã, ha kena kayamaki. Yuinaka
beru kiri ramiwa nibu ipauniki.
Bu tupã, benuni ma hakimanibu tashnini: bu tupãnã,
ha kena kayamaki. Habia bu txaipa kiri ramiwa nibuki.
Mẽku pata, kape tawã sheamani: mẽku patarã, ha kena
kayamaki. Habia yuiya nĩkaismakẽ, haki ramiwa nibu
ipauniki.
Piru pata, hatũ piãnã xarabu beruni: piru patarã, ha kena
kayamaki. Habia hamakiri kena nibu ipauniki, patapa kenã.
Yasã: yasãnã, habia kena kayaki. Hawa ramiwama, habia
kena kaya kiri anibuki.
Tsau hi yube, harukũtũ pia kuĩwẽ awa tsaka taewani:
tsau hi yuberã, ha kena kayamaki. Habia pabuya, yuxibu
kiri ramiwa nibuki.
Huni nika, hatũ yame bini: huni nikarã, ha kena
kayamaki. Habia hamakiri kena nibu ipauniki.
Yama yama nika, hatũ yame bini: yama, yama nikarã, ha
kena kayamaki. Habia hamakiri kena nibu ipauniki.
Mãkãwẽ bikerã ati: mãkãwẽ bikerã atirã, ha kena
kayamaki. Habia sinatai kupi nameti kiri ramiwa nibu
ipauniki.
Xinu bake ku ikai tamu: xinu bake ku ikai tamurã, ha
kena kayamaki. Habia yuinaka kashai kiri ramiwa nibu
ipauniki.
Mawaya mane sawe tima: mawaya mane sawe timarã,
ha kena kayamaki. Habia hawẽ mabu yuka ikawãkẽ, haki
ramiwakĩ anibuki.
Hexi nixi tubã keyu: hexi nixi tubã keyurã, ha kena
kayamaki. Habia hi nixia kiri kena nibu ipauniki.
Maka buru: maka bururã, ha kena kayamaki. Habia
yuinaka kena kiri anibu ipauniki.
Shãwã hina besũ pake besũ pake: shãwã hina besũ
pakerã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri kenanibu
ipaunibuki.
Sanĩ waka: sanĩ wakarã, kena kaya haya maki, hamakiri
kena nibu ipaunibuki. Hawẽ kena kayarã: yawa baneki.
Tuxĩ: tuxinã, ha kena kayamaki. Habia kena txakakĩ, anibu
ipsuniki.
Puku mania: puku maniarã, ha kena kayamaki. Habia
hamakiri kenakĩ anibu ipaunibki.
Kutxu siã: kutxu siãnã, habia kena betsawakĩ anibu

Rabetiti buneti tsamĩ – 283

ipauniki. Kena kayarã, habia siã bestiki.
Pekati: pekatirã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ, neshea kiri ramiwa nibuki.
Huxĩ mashe: huxĩ masherã, ha kena kayamaki. Bimi taxipa
kiri ramiwa nibuki.
Tume: temerã, habia kena kayaki. Hawa kena betsa
ramiwama, habia kena kayaki.
Txana kixtĩ: txana kixtĩnã, habia kena kayaki. Ha kixtĩ
besti, sinatai rete namemisbu kiri kena nibuki.
Ruani nawa, ha tua yuxibũ ramiwani: ruani nawarã, ha
kena kayamaki. Habia kashekĩ hamakiri kena nibuki.
Nawa yui, há kapeni: nawa yuirã, há kena kayamaki.
Habia hamakiri kena nibu ipauniki.
Kẽti tarabĩ, ha nakash ramini: kẽti tarabĩnãnã, ha kena
kayamaki. Habia hamakiri kena nibu ipauniki.
Barã mani busẽ, ha mebakũni: barã mani busẽnã, há
kena kayamaki. Habia busẽ kena retxi nibuki.
Xiabu: xiaburã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri kenakĩ,
yutxi pinika kiri ramiwa nibuki.
Siri bãi: siri bãinã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ anibuki.
Sanĩ tarẽ iti, hatũ yuinaka kena pauni: sanĩ tarẽ itirã, ha
kena kayamaki. Habia hamakiri kenakĩ, baka kiri kena
nibuki.
Kakã tashu bane: kakã tashu banerã, habia bane betsaki.
Shumanĩ kena kiaki.
Ruã kayã bane: ruã kayã banerã, habia bane betsaki.
Shumanĩ kena betsa kiaki.
Naĩbu: naĩburã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri kenakĩ
anibuki.
Mana rumeya, ha yuinaka rami pauni: mana rumeyarã,
habia manã rume atxakayama miskẽ, haki kena inã nibuki.
Nawa ibã, ha nawa tupia meni: nawa ibãnã, habia ibã
kena betsa inãkĩ anibuki. Haskarã habiatũ hatu mimawa
xarabu tupi shũmiskẽ anibuki.
Ibã rua, ha kapa yuxibũ menuni: ibã ruarã, habia ibã
kena betsa inã nibuki.
Txuã: txuãnã, habia kena kayaki. Hawa kena ramiwama,
habia kena kayaki.

INANI
Ĩkani: ĩkanirã, habia kena kayaki. Habia nia txakabuki
ramiwa nibuki.
Habani: habanirã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ, hamapi hene kiri kena nibuki.
Sirian: sirianirã, habia kena kayaki. Habia pabuma yushã,
yuxibu kiri kena nibuki.
Keshtuani: kesh tuanirã, ha kena kayamaki. Habia
hamakiri kenakĩ anibuki.
Same, txashu yushã: samerã, habia kena kayaki. Habia
hawa ramiwama, kena kayaki.
Nãke, awa yushã: nãkerã, habia kena kayaki. Habia haska
hawẽ yura keska xinãkĩ anibuki.
Parã: parãnã, habia kena kayaki. Habia hatu parã miskẽ,
haki ramiwakĩ anibuki.
Txana kayani: txana kayanirã, ha kena kayamaki. Habia

Rabetiti buneti metsã - 285

hamakiri kena nibu ipauniki.
Betuya, txira: betuya txirarã, habia kena kayaki. Betuyarã,
habia kenea kiri ramiwa nibuki.
Nete: neterã, habia kena kayaki. Habia kena kuĩ hawa
kena ramimaki.
Txima: tximarã, habia kena kayaki. Habia kena kuĩ hawa
kena ramimaki.
Txĩpani: txĩpanirã, ha kena kayamaki. Hamakiri kenakĩ,
yura txĩkã ewapa kiri kena nibuki.
Banĩ txatxiani: banĩ txatxianirã, ha kena kayamaki.
Hamakiri kena nibuki, ni kiri kena nibuki.
Tsai: tsairã, habia kena kayaki. Habia kena kuĩ hawa kena
ramimaki.
Menuani, itã: menuani itãnã, habia kena kayaki. Ha
menuani besti, hamakiri kena nibuki.
Buni: bunirã, habia kena kayaki. Hi ewapa kuxipa kiri
ramiwakĩ, anibuki.
Tapiani: tapianirã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ anibuki.
Metuani: metuanirã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ anibuki.
Maspã: maspãnã, habia kena kayaki. Ni bimiamis kiri
ramiwakĩ, anibuki.
Mukani: mukanirã, habia kena kayaki. Habia rau paepa
kiri ramiwakĩ anibuki.
Pãtuani: pãtuanirã, ha kena kayamaki. Hamakiri kenakĩ,
hene tsauwa kiri kena nibuki.
Ayani: ayanirã, habia kena kayaki. Haska bia hamakiri
kenakĩ, hamapai nushua kiri kena nibuki.
Sakuani: sakuanirã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ, anibuki.
Shãkuani: shãkuanirã, habia kena kayaki. Haska bia, ni kiri
kenakĩ anibuki.
Uma: umarã, habia kena kayaki. Haska biarã, habia kena
beyusa kiri kena nibuki.
Mimani: mimanirã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ, anibuki.
Tashani: tashanirã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ anibuki.
Iriki: irikirã, habia kena kayaki. Hawa kena ramiwama,
habiari kena kuĩ kaya anibuki.
Sheki hewã txirixpi, sinuti, ununi: sheki hewã txirixpirã,
ha kena kayamaki. Hamakiri kena nibuki.
Tsatsa maxi, hatũ nãibu pashawani: tsatsa maxirã, habia
kena kayaki. Haskabia, mai kiri ramiwa nibuki.

BANU
Ĩkuani: ĩkuanirã, habia kena kayaki. Haska biarã, yunu
bimi txuri kiri ramiwa nibuki.
Bimi: bimirã, ha kena kayamaki. Habia ni bimi kiri ramiwa
nibuki.
Naxiani: naxianirã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ anibuki.
Ixiani: ixianirã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri kenakĩ
anibu imiski.
Pasãni: pasãnirã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri

Rabetiti buneti kekũ – 287

kenakĩ anibuki.
Babeani: babeanirã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ anibuki.
Kapã yãka banua, ha kapã aĩwani: kapã yãka banuarã,
ha kena kayamaki. Habia hamakiri kenakĩ anibuki.
Hi yãyaka banu, ha kanapã napaix ani: hi yãyaka
banurã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri kenakĩ anibuki.
Tsipuani, ha huã karu yuxibũ bakewani: tsipuanirã, ha
kena kayamaki. Habia hamakiri kenakĩ anibuki.
Mesiani: mesianirã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ anibuki.
Ĩka tsauni: ĩka tsaunirã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ anibuki.
Nawa rani: nawa ranirã, ha kena kayamaki. Habia
hamakiri kenakĩ anibuki.
Maxi: maxirã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri kenakĩ
anibuki.
Mashe: masherã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ anibuki.
Baxiku: baxikurã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ anibuki.
Bata: batarã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri kenakĩ
anibuki.
Shekuani: shekuanirã, habia kena kayaki. Hawa kenaki
ramiwama, habiari kena kuĩki.
Tume, yawa kuĩ yushã: tumerã, habia kena kayaki. Hawa
kenaki ramiwama, habia kena kuĩki.
Mawa pai: mawa pairã, habia kena kayaki. Hawa kenaki
ramiwama, habia kena kuĩki.
Nawa pai: nawa pairã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri
kenakĩ anibuki.
Ĩka buru: ĩka bururã, habia kena kayaki. Habia hamakiri
kenama, kena kuĩ kiri anibuki.
Yaka: yakarã, habia kena kayaki. Hawaki ramiwama,
habiari kena kuĩki.
Rani: rairã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri kenakĩ
anibu imiski.
Yãka: yãkarã, ha kena kayamaki. Habia hamakiri kenakĩ
anibuki.
Yeke: yekerã, habia kena kayaki. Hawaki ramiwama,
habiari kena kuĩki.

Rabetiti buneti usũ – 289

 Usũti tsamĩ (93)
KENA NAMEA XARABU
RUABU
Ibu huni: ibu hunirã, habia hatũ nuku bawa inũ, hawẽ
betsabu kenakĩ atiki, epã akinã.
Epa: eparã, habia hatũ hatu bawa, hawẽ betsabuki.
Haskarã, haburã hatu kenakinã; hatu epã atiki. Haska inũ,
hatũ bake huni kenakĩ amisbuki, epã akinã.
Ibu aĩbu: ibu aĩburã, habiakia tashniabu aki imisbuki.
Haskarã habiatũ ewapama hatu yumewamis aki imisbuki.
Ewa: ewarã, huni bunã hatũ ibu aĩbũ betsa inũ, hatũ
babawã amisbuki, ewã akinã. Haskayarã, aĩbunã, hatũ
bake aĩbu kenai imisbuki.
Hutxi: hutxirã, eskarabe kenanameaki: mĩ betsa iuwa inũ,
mĩ ibu hunĩ ibu kenai itiki.
Rua: ruarã, mĩ betsa mashku kenai iti inũ, rua bakebu
mashku xarabu hatu kenai imisbuki.
Txipi: txipirã, mĩ habe nanea iuwa kenai itiki. Haska inũ,
banu bakebu iuwa xarabu hatu kenai imisbuki.
Banu: banurã, mĩ habe nanea mashku kenai itiki. Haska
inũ, banu bakebu mashku xarabu kenai imisbuki.

INU BAKEBU
Hutxi: hutxirã, habia betsa iuwa kenai itiki. Haska inũ, ibu
hunĩ ibu kenai imisbuki.
Inu: inurã, habe nanea mashku kenai itiki. Haska inũ, inu
bakebu mashku xarabu hatu kenai imisbuki.
Txipi: txipirã, mĩ habe nanea iuwa kenai itiki. Haska inũ,
inani bakebu iuwa xarabu hatu kenai imisbuki.
Inani: inanirã, mĩ habe nanea mashku kenai itiki. Haska
inũ, inani bakebu mashku xarabu kenai imisbuki.
Txai: txairã, rabe hatu kenai itiki: mĩ atxi inũ, mĩ kukabũ
bakebu inũ, mĩ ibu aĩbũ ibu huni kenai imisbuki. Haska
inũ, mĩ bake aĩbũ bakebu, hunibu hatu kenai imisbuki.
Txitxi: txitxirã, rabe kena namei itiki: mĩ ibu aĩbũ ibu inũ,
mĩ bake hunĩ, aĩbu xarabu hatu bawa, kenai itiki.
Shanu: shanurã, rabe hatu kenai itiki: mĩ ibu hunĩ ibu aĩbu
kenai itiki. Haska inũ, mĩ kukana inũ, mĩ atxibũ bakebu
iuwabu inũ, hawẽ bake aĩbũ beke, hatu kenai imisbuki.
Atxi: atxirã, mĩ ibu hunĩ puibu inũ, mĩ kukabũ aĩwã hatu
kenai imisbuki. Haska inũ hunĩ hawẽ bake aĩbu xarabu
hatu kenai imisbuki.
Kuka:kukarã, rabe kena nameaki: huninarã; mĩ ibu aĩbũ
puibuki. Aĩbunarã; hawẽ ewã puibuki. Haska inũ, hawẽ
bake aĩwã inũ, benewa kenai imisbuki.
Haibu: haiburã, habe nanea inũ, habe ibunãnã nia inũ,
habe rayai nia yui imisbuki.
Ba ika: ba ikarã, huni inũ, aibũ hawẽ bene kasmai aĩ kenai
imisbuki. Ruawakĩ hatu kenai imisbuki.
Ati: atirã, eskarabeki: aĩbũ huni benewama, habe peu
namemisrã, hawẽ atiki. Hunĩ aĩbu aĩwamabia, habe peu
namemisrã, hawẽ atiki.
Hinĩ: hinĩnã, habia huni inũ, aĩbu, hatu tibi mei inũ, hatu
tibi memai nia yui imisbuki.
Huni aĩbu: Huni aĩburã, habia hunĩ, huni betsa peumamis
yui imisbuki.
Aĩbu huni: aĩbu hunirã, habia aĩbu bia, aĩbu betsabe
peunãnã miskẽ yui imisbuki.

Rabetiti usũ ti besti - 291

 Usũti ketash (94)
KENA NAMEA BETSA
Aĩyã: aĩyãnã, habia hunĩ hawẽ shanu bixiã yui imisbuki.
Haska bukinã, hawẽ kukã bake kasmai, hawẽ atxĩ bake
bimisbuki.
Beneya: beneyarã, habia aĩbu hunibe biakanã yui
imisbuki. Haskairã, habia
hawẽ kukã bakẽ bikasmai, hawẽ yayã bakẽ bixiã yui
imisbuki.
Rais huni: rais hunirã, habia hawẽ beke bixiã yui imisbuki.
Haska raiswakinã, habia hawẽ rais kaya amisbuki.
Rais aĩbu: rais aĩburã, habia hawẽ bake aĩbu bixiã yui
imisbuki. Haska raiswakinã, habia hawẽ atxi kaya
amisbuki.
Raisa: raisairã, habia hawẽ bake aĩbu beneyawa xina yui
imisbuki. Haskarã, habia hawẽ rais kaya inã misbuki, hatũ
bakerã.
Babawã: babawãnã, abia hawẽ bake huni aĩbu aĩwã xina
yui imisbuki.
Bababu: bababurã, habia hatũ bakebu bakeya xinabu,
yui imisbuki. Hunina inũ, aĩbunarã.
Aniwa: aniwarã, habia huni kasmai, aĩbu hene nametã,
ana huni betsabe inũ, aĩbu betsabe biakanã xinabu, hawẽ
bakebu huni betsa kasmai, aĩbu betsã hatũ bake yumewai
yui imisbuki.
Huni: hunirã, habaitũ hatu mitukĩ inũ, baiwakĩ inũ,
hiwewashũ hatu hiwetã misbuki.
Aĩbu: aĩbunã, habiatũ hatu bawa shũkĩ inũ, hatu mimã
betsa xarabu ashũmisbuki.
Mestebu: mesteburã, habia natiã raya pauni, ma txumi
kainai uĩ imisbuki.
Yushabu: yushaburã, habia natiã raya pauni, ma txumi
kainai uĩ imisbuki.
Huni ewa: huni ewarã, habia hanu raya kuxipa xarabu inũ,
mitukĩ yuinaka ewapa xarabu abainai uĩkĩ yui imisbuki.
Aĩbu ewa: aĩbu ewarã akinã, habia bawa pewakĩ inũ,
mimã xarabu abainaya yui imisbuki.
Berunã: berunãnã akinã, habianu ma yura ewapa tani inũ,
hui xã itanaibũ hatu yui imisbuki.
Txipax: txipaxrã akinã, habianu yura ewapai inũ, shuma
istsũ tani, himi tanaya yui imisbuki.
Yume: yumerã akinã, habia ma bariã metsã binu bainaya,
yui imisbki.
Bake ixta: beke ixtarã akinã, habia meshui inũ, beni bena
aki imisbuki.
Bake ixta kaĩ bena: bake ixta kaĩ benarã, habia iki taexina
yui imisbui.

Tsamĩtiti usũ ti tsamĩ – 293

 Usũti metsã (95)
MAI KENA XARABU
Maxi: maxirã, txuri beshke beru txasha mixtĩki. Haska
ũikinã, pashku namakia inũ, kaya kesha nua uĩ misbuki.
Mapu: mapurã, mai babu tesh benebuki. Haska bitãnã,
mimã misbuki; kẽtxa xarabuakinã.
Pupus: pupusrã, mai metxa babu xarabu yui imisbuki.
Haskairã, ui iki heneama imiski pupusirã.
Mai bemixpu: mai bemixpurã, habia nikukukĩ inũ,
hawairakĩ pese xarabu mãtxĩ baunabu yui imisbuki.
Haskairã, habia hawaira rakarã, mexua miski.
Mexu beskũ: mexu beskunã, habia niwekĩ mai kuru sa
abaiya imiski. Haskanu tsauwaburã, tari mexua misbuki.
Mai mexupa: mai mexuparã, habia mapu inũ, maxirã,
mexu imisbuki. Haskairã hanu ui ika matatã netsu kãimis
anua imisbuki.
Mashash: mashashrã, mai kuxi txakama, tũku kuxi
benebuki. Haskarã habia mai kuxi tãkini imisbuki.
Mixki: mixkirã, habia maxi tãkitã kuxini imisbuki. Haskarã,
habiaki hamapai kenutiki.
Epa, tãpe: eparã, habia pashku kesha inũ, kaya kesha,
matekeai anu imiski. Haskarã habianu, kaxi mata misbuki.
Mãkã: mãkãnã, tũku bishu xarabu nũku xarabuki.
Haskarã, baketã habiawẽ hi rera paunibuki.
Maxi beru: maxi berurã, tũku hushu txasha benebuki.
Haskarã habia mashash manianu betxi misbuki.
Nẽkati: nẽkatirã, habia maxi beru yẽkẽ xarabu bimisbuki.
Haskarã, habiawẽ mapu mimãtã nẽka misbuki.
Hirikã shau: hirikã shaurã, habia hi naesh mixki ramini
imiski. Haskarã, há meaburã, ui imiski.
Xukiti: xukitirã, habia txiwa katsi, paka shana bishũ, hi siri
kuxipa bitã, xuki misbuki.
Txi: txirã, habia karu itxawatã ketiwa misbuki. Haskawa
kinã, habiaki bawa katsi amisbuki.
Txi hi iki: txi hi ikirã, habia karu itxawatã ketiwabu, keti
kawani imiski.
Txi rekẽ: txi rekẽnã, habia karu keti keyutã, nuka pakeaya
imiski. Txi rekẽ manirã.
Kuĩ: kuĩnã, habia txi ketiwa taewabu imiski. Haskarã,
beruki karã, txeshã txakamaki.
Tsiste: tsisterã, tũku mexu xarabuki. Haskairã, habia karu
menuabu, nuka xina imisbuki.
Mapu: mapurã, hushu kuru putu miski. Haskairã, hi menu
xinabu, keyu menua imski.

Rabetiti usũ ti metsã - 295

 Usũti sĩti (96)
NAI ANUA HAMAPAI KENA XARABU

Nai: nairã, manaũri txakama nãketapa besti uĩ misbuki.

Haskarã, tsua haki kemaismaki.
Nai kuĩ : nai kuĩnã, habia nai bemaki kuĩ tũku hushu
benebu, bepua ibãumiski.
Ushe: usherã, turu paxĩ sheniki. Haskarã, hanu bena
xinarã, shaba raka miski.
Ushe benai: ushe benairã, habia mesi pixta raka betxitã,
yui imisbuki.
Kesteĩ: kesteĩnã, habia tashni tae xina, ewaya yui imisbuki.
Haskairã, habia yame tibi ewa kũkãi miski.
Babekei: babekeirã, habia hanu ewapa shenitã, mexi
kirana ni mamaki raka shenia uĩ imisbuki.
Baba hubuĩ: baba hubuĩnã, habia mexu kainayas huama,
mexu tsaiska tanaya humiskẽ yui iki imisbuki.
Bixi: bixirã, tushpi txasha xarabuki. Habia nai bemaki
tsami xarabuaki. Mexu merãnã, unu txasha raka misbuki.
Pena bixi: pena bixirã, habia bixi ewaska xarabuki.
Haskarã, habia ma penaya, txasha shenia raka miski.
Kana: kanarã, habai nai bepua iki, mexu, mexuaya txasha,
txasha itã, taix ikãimisi. Haska katsirã, unu beri, beri itã
imiski.
Terẽ ika: terẽ ikarã, habia nai bepua iki, mexu, mexuaya
ikawã miski. Haskairã, ui benũ imiski.
Barĩ sĩtã: barĩ sĩtãnã, bari kai kiri, ui itã nese pakeaya,
huyua uĩ misbuki. Haskarã betsa, betsapa huyu miski:
taxiparã, paxĩnã, benãkerã, kuruparã.
Bari: barirã, turu taxi sheniki. Haskarã ku txakayama miski.
Haskakinã, habiatũ hamapai xarabu tsusĩwakĩ, tashkawa
keyu miski.
Bari kui: bari kuirã, habia ku txakayamai yui imisbuki.
Haska kinã, hatu menu miski.
Bari shana: bari shanarã, habia mawaira kuama, shana
shana ibestiaya yui imisbuki.
Ui: uirã, manaũria hene tũku xarabu niri imiski. Haskakinã,
hamapai xaranu metxawakĩ, pashku inũ, kaya hubewakĩ,
matawa miski.
Barush ui: barush uirã, tũku hushu txasha xarabu,
manaũria niri imiski. Haska niri itãnã, ũpash tuxi bãimiski.
Ui akũ iki: ui akũ ikirã, habia unu bakush tsau tsau ikaya
yui imisbuki.
Ui asne: ui asnerã, habia akũ ikama, eskarabe sa, sa ikaya
yui imisbuki.
Hene beshnã: hene beshnãnã, habia hawa rakama,
shaba kabia raka uĩ iki imisbuki.
Hene hube: hene huberã, habia ũpash kuru shenia raka
uĩ imisbuki.
Hene mexu: hene mexurã, habia haskawẽ mimãtia inũ,
atima yui imisbuki.
Niwe: niwerã, hawa mia uĩmama, mia mema besti miski.
Haskarã, habia heneama mĩ meai: mexu merãnã, baririrã,
ui ikayarã, bari peayarã.
Basnũ: basnũnã, hatiama hushu raka miski. Haskarã,
habia hene tũku txuri txakama imiski. Haska kinã, habia
hamapai metxawa miski.

Rabetiti usũ ti kekũ - 297

 Usũti kekũ (97)
USHE KAPUKEAI KENA XARABU
Ixtxibĩ txapuai tiã: ixtxibĩ txapuia tianã, habianu ui
beruku xina, pashku inũ, kaya mata birãni kiki. Haska inũ,
habianu sheki patxi mabesh amisbuki. Sheshũ inũ, pani
heshe niri ikani kiki.
Awa bakeyai tiã: awa bakeyai tiãnã, habianu ui beruki
xina, pashku inũ, kaya mata birãni kiki. Habianu shaubĩ
eshe taix imai, xanu bake tashi misbuki.
Yukã huxiãi tiã: yukã huxiãi tiãnã, habianu ui beruku xina,
pashku inũ, kaya mata birãni kiki. Hanu ui heneama, pani
heshe marash wakĩ inũ, sheshũ bimi nũtãi kiki.
Hanu bui hua niri ikai tiã: bui huai tiãnã, habianu ui ana
mawaira ikamaki. Habianu hehe kesha barã bana misbuki.
Habianu sheshe inũ, ashu huaya misbuki.
Yuinaka sheniai tiã: yuinaka sheniai tiãnã, yaix ea
peuyuwe imisbuki, sheni txakayama xinarã. Habianu hene
tamawa katsi, maxi uru misbuki. Habianu ma bariã beruku
kirani kiki. Habianu anũ tamawanũ ika hene kesha butu
misbuki.
Baka naweini tiãnã, kaba xarabu bemisbuki: baka
naweinia tiãnã, hene netsui inũ, pashku beshnã birã miski.
Habianu hene tama yapu misbuki. Habianu baiwakatsi
manã unãtiwa misbuki.
Hanu baiwati ikiranai tiã: baiwati ikiranãi tiãnã, habianu
ma sepakĩ inũ, habu rukũtu axiãbũ mar rerai
imisbuki.Habianu neshũ pake katsi maxi unãtiwa
taewamiski.
Hanu txe hene kesha butuai tiã: txe hene kesha beai
tiãnã, habianu hene beshnãi ikaya, neshũ batxi
pakemisbuki. Haska inũ, habianu ni kuĩ baiwa xina kua
misbuki.
Hanu heũ atsa banai tiã: heũ atsa banai tiãnã, habianu
ma atsa bana riatiki. Haska inũ, hanu pitsu bakeyai kiki.
Habianu ma rẽ iki tae tanaya; buwe kawa pemati ruai kiki.
Hanu yaix bakeyai tiã: yaix bakeyai tiãnã, habianu ma ui
bestibu itani kiki. Habianu bari kaya niwei, pitsu inũ, bawa
bake nuyãi kiki. Habianu baka batxiaya, naka itxamisbuki.
Hanu biũsh bimi niri ikai tiã: biush bimiai tiãnã, habianu
manã tama bana misbuki. Haska inũ, habianu sheki patxi
ma petani imiski, habu rukũtu banai maburã. Habianu
txashush beru misbuki.
Hanu shawe batxi kaniai tiã: shawe batxi kaniai tiãnã,
habianu ma sheki patxi kani kiranai, mabesh washũ
amisbuki.Habianu shebũ inũ, pani niri iki tae kani kiki.

Rabetiti usũ ti usũ - 299

 Usũti bune (98)
BETSA BETSAPA XARABU

Taxipa: taxiparã, akũ xarabuki. Bimi huxiã xaraburã,

mashe napurã, hua xaraburã, yura kia himi xaraburã.
Mexupa: mexuparã, habia tsisteki, naneki, bari nuka
kainayaki, bu xarbuki, isu rani xarabuki.
Nãke: nãkerã, bariã nai beisaki. Shane ranirã, haki nãke
txakamarã. Awa bena peirã, haki nãketaparã.
Benãke: benãkerã, ni pei inũ, mutũ meshtetã, hawẽ hene
uĩyãki.
Hushupa: hushuparã, bitxu pei xarabuki. Atsa shukaki,
yumẽ inũ, shapuki. Hushu mani inũ, hushu mabeshki.
Paxinipa: paxĩniparã, nixi barã napuki. Matxa xekex
bimiki. Mani rareki. Bumewã, mutsashũ uĩyãki.
Kurupa: kuruparã, txi mapuki. Kuma xarabu pei inũ, mari
inũ, kuru txashu rani xarabuki.
Ãkũnepa: ãkũ neparã, habia txakã mana xina inũ, atsa
shuka xina mania imisbuki. Haska inũ, ni hua xarabu
imisbuki.
Minã: minãnã, minã puaki, txuxti bimiki. Muka himiaki,
yumẽ pukuaki. Aku kabia huaki.
Txasha: txasharã, bari tashni kiranayaki. Txi inũ, bĩ rekuarã
txashaki.
Tama sheniwẽ hamapai rapusharã, txasha miski.
Tunã: tunãnã, mani hua heneki. Kaya ma beshnai imiski.
Yumẽ mexu pewama ixiãnã, tunãki.
 Usũti usũ (99)
HATIUBU, HATISHŨBU

Itamama: itamamarã, hamapai haskawashũ bibãitima, yui

imisbuki. Bai wakĩ manã rasi bima xina, yui imisbuki.
Yumema: yumemarã, hamapai haskawashũ bibãitima, yui
imisbuki. Huni ewapa keyatapa yui imisbuki.
Ewapa: ewaparã, hamapai haskawashũ atima inũ, butima
yui imisbuki. Hiwe teke rasiarã, haska keska yui imisbuki.
Ewaska: ewaskarã, hamapai mawaira ewapama, yui
imisbuki. Hiwe teke raberã, haska keska yui imisbuki.
Hatiuma: hatiumarã, txãpa inũ, nũkupa yui imisbuki. Hiwe
teke bestirã, haska keska yui imisbuki.
Ewapama: ewapamarã, hamapai txixte kasmai, nũkupa
yui imisbuki. Yuinaka ewa riama uĩtã yui imisbuki.
Peshe pixta: peshe pixtarã, hamapai tũku kasmai, nũku
txakama yui imisbuki.
Bake pixta: bake pixtarã, hamapai tũku kasmai, nũku
txakama yui imisbuki. Haska inũ, yuinaka yume riama uĩ
imisbuki.
Txurixta: txurixtarã, hamapai tũku kasmai, nũku txakama
yui imisbuki. Atsa pusi riama, betsetã yui imisbuki.
Tsumĩ pixta: tsumĩ pixtarã, habai yuinaka nami, ewapama
kaya inanã misbu yui imisbuki.
Ture pixta: ture pixtarã, metu kasmai, sheki misi keyu
inãma, pashka inã misbu yui imisbuki.
Kashke pixta: kashke pixtarã, yuinaka nami nane, keyu
inãma, pashka inã misbu yui imisbuki.

Tsamĩtiti besti – 301

 Bushte (100)
HATISHUBU YUITI

Nenuma: nenumarã, hawaira kakãis nuku tima yui

imisbuki. Usha rasikãi nukua keska yui imisbuki.
Txai haira: txai hairarã, hawaira kakãis nuku tima yui
imisbuki. Usha rasikãi nukua keska yui imisbuki.
Tsaiska: tsaiskarã, hawaira uakayama yui imisbuki.
Yuinaka mapua uĩxina hatu yui imisbuki.
Benãta: benãtarã, hawaira uakayama yui imisbuki.
Yuinaka mapua uĩxina hatu yui imisbuki.
Urama: uramarã, hamapai uĩbirã, bari kapuke riama
nukuti yui imisbuki. Yuinaka rete xina hatu yui imisbuki.
Ikãus: ikãusnã, hamapai uĩbirã, bari kapuke riama nukuti
yui imisbuki. Yuinaka rete xina hatu yui imisbuki.
Txaima: txaimarã, hamapai nãtama uĩbirã kasmai, abirã
hatu yui imisbuki. Bimi kayawã shubua birãnã.
Hanubis: hanubisrã, hamapai nãtama uĩbirã kasmai, abirã
hatu yui imisbuki. Bimi kayawã shubua birãnã.
Nenu: nenurã, hawairã tsauwa kasmai, nia kasmai, kini
merã hikia yui imisbui.
Naki: naki ikirã, hawaira tsumashũ hatu yui ikasmai, huni
betsa yuka ikaibũ, mia rapi nia hatu yui itiki.
Keyatapa txakama: keyatapa txakamarã, hi keyatapa
hatũ hatu binukĩ keyua kasmai, huni keyatapa hatu binua
nia yui imisbuki.
Keya taska: keya taskarã, hawaira yuinaka hi shamashwa
tsauwa uĩkĩ, yui imsbuki.
Keyama: keyamarã, yuinaka hi texparã tsauwa uĩkĩ, yui
imisbuki. Habia ati pe anu tsauwa yui imisbuki.
Bumauri: bumaurirã, habia hawaira mia manaũ raka yui
imisbuki.
Txãpa: txãparã, habia yuinaka hi mashuwẽ tsauwa uĩkĩ
hatu yui imisbuki. Xiwẽ mashuki kebu tsauwa hatu yui
imisbuki.
Txãpa sheni: txãpa shenirã, habia binũkĩ keyuabu nia, yui
imisbuki. Huni kasmai, aĩbu hatu rapi nia, binũkĩ keyabu
yui imisbuki.
Txãpa kaya: txãpa kayarã, habia binũkĩ keyuabu nia, yui
imisbuki. Huni kasmai, aĩbu hatu rapi nia, binũkĩ keyabu
yui imisbuki.
Beãpa: beãparã, mati xarabu keyatapa uĩ misbu, haskaya
betsa há mawaira keyatapama yui imisbuki.
Betsãpa: betsãparã, habia hawa mati hayama, habia senẽ
raka pakesa uĩkĩ, hatu yui imisbuki.
Puru ewapa: puru ewaparã, huni yura ewapa, pustu
shenia nia yui imisbuki.
Nũku mesi: nũku mesirã, habia hi kasmai, yura keyatapa,
nũku mesi txaikẽ yui imisbuki.
Namesĩ: namesĩnã, yura huni kasmai, aĩbu pustuma,
naspa mesi pixta aki imisbuki.
Nãtsu: nãtsurã, yura huni kasmai, aĩbu pustuma, naspa
mesi pixta aki imisbuki.
Nateskẽ: nateskẽnã, yura huni kasmai, aĩbu pustuma,
naspa mesi pixta aki imisbuki. Haska inũ, hi rerakĩ, ma ri aki
kawanai, yui imisbuki.
Nusekẽ: nusekẽnã, runu inũ, shawe nuta yui imisbuki.
Haska inũ, habia yuinaka shara misbu yui imisbuki, kape
keskarã.

Tsamĩtiti tsamĩ – 303

 Bushte besti (101)
YURA HASKA XARABU
Shua sheni: shua shenirã, habia yuinaka xarabu, sheni
txakama uĩkĩ aki imisbuki.
Shuarawã: shuarawãnã, habia yuinaka xarabu, sheni
txakama uĩkĩ aki imisbuki.
Raparã: raparãnã, habia shua rawã imis, ana shuama,
imana kainaya yui imisbuki.
Imana: imanarã, há shuama yura mesi, shau tuku, tukupa
nia uĩkĩ, yui imisbuki.
Shata: shatarã, há shuama yura mesi, shau tuku, tukupa
nia uĩkĩ, yui imisbuki.
Shau: shaurã, há shuama yura mesi, shau tuku, tukupa nia
uĩkĩ, yui imisbuki. Haska inũ, nami ratu xinabu yui imisbuki.
Kakua: kakuarã, hi kasmai, yura nũkua niama, hamauri
keshka nia uĩkĩ, yui imisbuki.
Beki: bekirã, hi kasmai, yura nũkua niama, hamauri keshka
nia uĩkĩ, yui imisbuki.
Yuxtu: yuxturã, hi kasmai, yura nũkua niama, hamauri
keshka nia uĩkĩ, yui imisbuki.
Yuri: yurirã, hi uminaya xarabu yuikĩ amisbuki. Haska inũ,
yuimaka tsaka kai, kuxi peama, kai txakabu kainaya yui
imisbuki.
Keshka: keshkarã, hamapai habauris yuxtua yui imisbuki.
Shashuakĩ, aru pewama ixiãnã, uke betsauri keshka miski.
Keshkã: keshkãnã, hawaira kẽtiki mipitxãbu, karu taresh
ikãi, hukunũ ika yuxtua yui imisbuki.
 Bushte inũ rabe (102)
PEPA XARABU
Pepa: peparã, habia yura hãtxapa inũ, hatuki benima nika
yui imisbuki. Hatũ hatu benimawakĩ, yusĩkĩ hatu beyus
makĩ, hatu mipima misburã.
Ruapa: ruaparã, habia yura hãtxapa inũ, hatuki benima
nika yui imisbuki. Hatũ hatu benimawakĩ, yusĩkĩ hatu beyus
makĩ, hatu mipima misburã.
Xinãyã: xinãyãnã, habia yura hãtxapa inũ, hatuki benima
nika yui imisbuki. Hatũ hatu benimawakĩ, yusĩkĩ hatu beyus
makĩ, hatu mipima misburã.
Xinãpe: xinãperã, habia yura hãtxapa inũ, hatuki benima
nika yui imisbuki.
Hatũ hatu benimawakĩ, yusĩkĩ hatu beyus makĩ, hatu
mipima misburã.
Pexki ixtxu, yunu beru: pexki ixtxurã, huni inũ, aĩbu raya
inũira inũ, meri aki misbuki.
Raya kapa: raya kaparã, huni inũ, aĩbu raya inũira inũ,
meri aki misbuki. Haska inũ, hatũ yunu akũwashũ hatu
pimamis aki imisbuki.
Txikixma: txikixmarã, huni inũ, aĩbu raya inũira inũ, meri
aki misbuki. Haska inũ, hatũ yunu akũwashũ hatu pimamis
aki imisbuki.

Tsamĩtiti metsã – 305

 Bushte inũ tsamĩ (103)
YURA HASKA XARABU
Inuĩra: inuĩrarã, huni kasmai aĩbu, raya meri txakama yui
imisbuki. Hatũ mimãkĩ ma akawashũ hatu uĩma misrã.
Meri: merirã, huni kasmai aĩbu, raya meri txakama yui
imisbuki. Hatũ mimãkĩ ma akawashũ hatu uĩma misrã.
Hawaira: hawairarã, huni kasmai aĩbu, raya meri txakama
yui imisbuki. Hatũ mimãkĩ ma akawashũ hatu uĩma misrã.
Tãrabeke, txikix: tãrabekerã, huni inũ, aĩbu yunu beruma,
yunuabu akama tsaumis aki imisbuki.
Yunu beruma: yunu berumarã, huni inũ, aĩbu yunu
beruma, yunuabu akama tsaumis aki imisbuki.
Hẽ isma: hẽ ismarã, huni inũ, aĩbu yunu beruma, yunuabu
akama tsaumis aki imisbuki.
Beshnema: beshnemarã, huni inũ, aĩbu hamapaiwai,
yane akama bari txai tanai, imisbukẽ yui imisbuki.
Inuĩrama: inuĩramarã, huni inũ, aĩbu hamapaiwai, yane
akama bari txai tanai, imisbukẽ yui imisbuki.
Tsãka: tsãkarã, huni inũ, aĩbu hamapaiwai, yane akama
bari txai tanai, imisbukẽ yui imisbuki.
Shaya: shayarã, huni inũ, aĩbu hamapaiwai, yane akama
bari txai tanai, imisbukẽ yui imisbuki.
Xinã muka, yauxi: xinã mukarã, hatũ hawa hatu inã katsis
isma yui imisbuki. Yunu haya bia, hatu bimaismarã.
Betesma: betesemarã, hatũ hawa hatu inã katsis isma yui
imisbuki. Yunu haya bia, hatu bimaismarã.
Xinãhayama: xinã hayamarã, hatũ hawa hatu inã katsis
isma yui imisbuki. Yunu haya bia, hatu bimaismarã.
Inãnãma: inãnãmarã, hatũ hawa hatu inã katsis isma yui
imisbuki. Yunu haya bia, hatu bimaismarã.
Pashkaisma: pashkaimarã, hatũ hawa hatu inã katsis isma
yui imisbuki. Yunu haya bia, hatu bimaismarã.
Xinã batapa, xinãyã: xinã bataparã, habia huni inũ, aĩbu
benima nika, hatũ hatu bawashũ pimakĩ, yunu hatu
bimamis aki imisbuki.
Xinã pepa: xinã peparã, habia huni inũ, aĩbu benima nika,
hatũ hatu bawashũ pimakĩ, yunu hatu bimamis aki
imisbuki.
Yauxisma: yauxismarã, habia huni inũ, aĩbu benima nika,
hatũ hatu bawashũ pimakĩ, yunu hatu bimamis aki
imisbuki.
Enaya: enayarã, habia huni inũ, aĩbu benima nika, hatũ
hatu bawashũ pimakĩ, yunu hatu bimamis aki imisbuki.
Pashka nika: pashka nikarã, habia huni inũ, aĩbu benima
nika, hatũ hatu bawashũ pimakĩ, yunu hatu bimamis aki
imisbuki.
Xinãnika: xinã nikarã, habia huni inũ, aĩbu benima nika,
hatũ hatu bawashũ pimakĩ, yunu hatu bimamis aki
imisbuki.

Tsamĩtiti kekũ - 307

 Bushte inũ ketash (104)
YURA HASKA XARABU
Bu txaipa: bu txaiparã, habia aĩbu kasmaia, huni bu
txaipa, txĩkãnu repia kakea yui imisbuki.
Buwã: buwãnã, habia aĩbu kasmaia, huni bu txaipa,
txĩkãnu repia kakea yui imisbuki.
Bu tupã: bu tupãnã, habia aĩbu kasmaia, huni bu txaipa,
txĩkãnu repia kakea yui imisbuki. Haska inũ, mashte keama
bus ha shenikẽ yui imisbuki.
Maxa: maxarã, bu eskarabes hayakẽ yui imisbuki. Uĩnubis
mapu bitxi hushu raka kaina uĩ imisbuki.
Matxara: matsararã, habia bu pẽ ikama, bu txara shenikẽ
uĩ iki imisbuki. Haskairã, mashteke xina imisbuki.
Tetxara: tetxarã, mapu txireshũ anu, bu pẽ ikama, txara
shenia raka yui imisbuki.
Bu txũpi: bu txũpirã, habia bu sebi txaibu runu baina yui
imisbuki. Haska bu hayarã, raku nawa kabia imisbuki.
Bemaxki: bemaxkirã, bepãnu mawaira bu hayama yui
imisbuki. Mawaira hanu bu hayamakenã.
Beshaba: beshabarã, bepãnu mawaira bu hayama yui
imisbuki. Mawaira hanu bu hayamakenã.
Betxuka: betxukarã, habia bepãnu bu txakama yui
imisbuki. Haskarã na habu bu txakama imisbuki.
Mãturu: mãtururã, habia masabĩ anu, bu hayama yui
imisbuki. Haskairã ma habia huni mestebu tani imisbuki.
Mãku: mãkurã, habia bushkaki bu hayama, mapu yẽkẽ
sheni uĩ imisbuki. Haskarã, habia huni mestebu imisbuki.
Bushka ewapa: bushka ewaparã, habia hatu binu
sheniakẽ, yui imisbuki.
Buskatawã: bushatawãnã, habia ewapa txakama uĩkĩ aki
imisbuki.
Masapa: masaparã, habia bushka sapa shenikẽ yui iki
imisbuki.
Buska tushku: bushka tushkurã, habia hanubis tũku
kawana yui imisbuki.
Buska nũku: bushka nũkurã, habia bushka patxama, nũku
xarabukẽ yui imisbuki.

Tsamĩtiti usũ – 309

 Bushte inũ metsã (105)
HÃTXA HASKA XARABU
Hãtxawã: hãtxawãnã, habia hamapai hatu yui hãtxa
heneisma yui imisbuki.
Hãtxa ewapa: hãtxa ewaparã, habia hui shãkama
sheniwẽ hãtxa miskẽ yui imisbuki.
Hãtxa kuxipa: hãtxa kuxiparã, habia hãtxi unãshubira
ikama, hãtxa shabakabi hui tsarĩ yui imisbuki.
Hãtxa mesi: hãtxa mesirã, habia hatube hãtxai hui mesi
mesi ikai, nĩka misbu yui imisbuki.
Hãtxa beshnema: hãtxa beshemarã, habia unãshubira
hatube hãtxai nĩka misbu yui imisbuki.
Hãtxa bashesh: hãtxa basheshrã, habia tsua nĩkamama,
há hãtxawai bestitu nĩkamis yui imisbuki.
Hãtxa keke: hãtxa kekerã, habia hatube hãtxai keke, keke
imis yui imisbuki.
Hãtxa hãtu:: hãtxa hãturã, habia hamapai yuipai, yui
pewama, kane, kane amiskẽ yui imisbuki.
Rẽka: rẽkarã, habia hatube hãtxai, hui manãkiris iki,
retsumana hãtxai keska yui imisbuki.
Huyu, mebiwẽ yuiti: huyu mebiwẽ yuitirã, habia harakiri
hatu yui pewa tima, mekewẽ besti hatu yuimis yui
imisbuki.
Pata: patarã, habia hãtxai pebiai, hãtxawabu nĩkama yui
imisbuki. Haskarã, habia timatã besti yui misbuki.
 KENA SHÃTUKŨ XARABU
Ea/ ẽ: earã ikirã, betsã mia yuka mĩ hatu yui ikai. Ẽ ikirã,
habia tsuã yukama, hawaira yui katsis ikĩ yui imisbuki.
Mia/mĩ: miarã ikirã, habia hawaira hatu yunu katsi itiki. Mĩ
ikirã, habia hawaira hatu yuka katsi itiki.
Nuku/nũ: nukurã ikirã, habia hawaira yuka ikaibũ hatu yui
itiki. Nũ ikirã, tsua yuka ikama, habia miã hatu hawaira yui
katsi imisbuki.
Há: harã ikirã, habia betsa mibe katãshumẽ ikaibũ hatu
yui itiki.eska keskarã; ha betã ẽ ashuki pikinã.
Habu: haburã ikirã, habia hatuki hãtxai, hatu uĩyama inũ,
hatu rapi niama, yui imisbuki.
Matu: maturã ikirã, habia akũbu mapuabu, hatu uĩkĩ, hatu
yui imisbuki.

Tsamĩtiti itã besti - 311

 Bushte inũ kekũ (107)
IBUYA XARABU
Ena/ẽ: enaki ikirã, habia hawaira mabu uĩtã, yuka ikaibũ
hatu yui imisbuki. Ẽ ikirã, habia tsuã mia hawa yukamabia,
hamapai habia enaki ishũ hatu yui itiki.
Mina/mĩ: mina ikirã, habia hawaira mabu betxitã, haratu
ibumẽ ishũ hatu yukai imisbuki. Mĩ ikirã, hawa hatu
yukama, ma habia menitũ hawaira mabu hatuna, hatu yui
imisbuki.
Nukuna/nukũ: nukunarã ikirã, hawa mia yukabuma,
mabu habia nukunaki ishũ hatu yui imisbuki. Nukũ ikirã,
habia hawaira mabuwa, hatu yui imisbuki.
Hawena: hawenarã, habia mabu raka, tsuana iki mekãi ika
yuka ikaibũ, hatu yui itiki. Hiwerã tsuanamẽ ikaibũ, hatu yui
itiki; hawenaki akinã.
Habuna: habunaki ikirã, hawaira mabu raka yuka iki:
tsuanamẽ na shashurã, ikaibũ hatu yui itiki. Hawenaki ishũ
hatu yuikinã.
Matuna: matunarã ikirã, hatũ mabu mania unãtã, yui
imisbuki. Txararã, matuna iki mekãi ishũ hatu yukakinã.
 Bushte inũ bune (108)
UIMANÃTI XARABU
Na: na ikirã, hamapai mia rapi raka, hatu yui itiki. Na
txararã enaki ishũ hatu yui kinã.
Há: ha ikirã, habia hawaira mia nãta ruakabi raka yui
imisbuki. Há txara raka ea inawẽ ikirã.
Tua: tua ikirã, habia hamapai nãtaska raka yui imisbuki.
Tua txara raka ea inãwẽ ishũ hatu yuikinã.
Tuturia: tuturia ikirã, hamapai nãta txakama raka hatu yui
imisbuki. Tuturia txara raka ea bishuwẽ hatua misbuki.
Ukuria: ukuria ikirã, habia hawaira mabu, mĩ petxiuria
hawaira ea inawẽ ika imisbuki.
Unuria: unuria ikirã, habia mĩ besu kiria hamapai uĩyã,
hatu yui itiki.

Tsamĩtiti itã tsamĩ - 313

 Bushte inũ usũ (109)
ITSA/ INĨ XARABU
Inĩ: inĩnã, habia hawaira hamapai, niwe be ikirãkĩ hatu
repu bauna, shetei imisbuki. Ni huarã, buni tsirã, asha
bimirã.
Pisi: pisirã, habia hawaira hamapai, niwe be ikirãkĩ hatu
repu bauna, shetei imisbuki. Nami txapurã, hi pisirã, puirã,
tsisi ikarã.
Mishã: mishãnã, habai itsa betsaki. Haskarã, habia tari
kasmai risi natiã puẽ bainima imiski.
Katsa: katsarã, habai piti teshewashũ, yuama ixiã imiski.
Haska inũ, nia barãnã, katsa bata xarabuki.
Hane: hanerã, habai naxiama nia imisbuki. Haska inũ,
yuinaka rete xinabu, bitxi txapui mania imiski.
Bũkax: bũkaxrã, habai itsa betsaki. Niskã txakayamatã,
tsusiã nia imisbuki. Tari itsa bũkax mayairã.
Buis itsa: buĩs itsarã, niskã txakayamakĩ tari txa atã,
pekashũ mãtxĩ xina, tsusĩ xina imiski.
Betsaribi mayai: betsa ribi mayairã, habai haska
sheteisbuma, ikaya yui imisbuki.

Tsamĩtiti itã ketash - 314

 Bushte inũ nati (110)
MATSI KENA XARABU
Banĩ sa ika yutã: banĩ sa ika yutãnã, habia niwe yabi ui sa
ibirã, ibirãnaya yui imisbuki.
Shapu kuru yutã: shapu kuru yutãnã, habia niwe besti be
itxakayamai, shapu pei kuru ratã baina yui imisbuki.
Shani siwa yutã: shani siwa yutãnã, habia niwe be
itxakayakĩ, há txĩ yui tsauwabu, hatu shani siwamis yui
imisbuki.
Rei sheweti: rei shewetirã, habia yutã betsaki. Há yutã
ikirã, habia ma bariã reskeaya imiski.
Matsi txakama: matsi txakamarã, habai mia bitxi txãtuakĩ,
shau isĩ wakĩ, yura saki saki akĩ, abirãmis yui imisbuki.
Bematsi: bematsirã, habia mawaira matsima, yui imisbuki.
Haska matsirã; habia yutã ixiã, ma matsi irui imiski.
Haska keska matsi: haska keska matsirã, habia yutã ixiã,
ma pena kemaya imis yui imisbuki.
Matsi kayabi: matsi kayabirã, habia hanu ui itxakayama,
matsiwakĩ keyua yui imisbuki.
Matsi matsi ikai: matsi matsi ikirã, habia ui ikama inũ, yutã
nukuama, niwe be iki matsi be, be ikaya yui imisbuki.
 Bushte inũ itã besti (111)
KU XARABUMIS
Kutxakayamai: ku txakayamairã, hamapai txi anua
neshetã yui iki imisbuki.
Kui: kuirã, hawairã shuitã inũ, huatã buteshũ uĩ imisbuki.
Haska inũ, hawairã shui hushu puai uĩ imisbuki.
Beshã ruakabi: beshã ruakabirã, hawaira shui inũ, hua ma
matsi kũkainai yui iki imisbuki.
Shana shana iki: shana shana ikirã, habia txi anua natiã
buteabu, ma matsi kainai, yui iki imisbuki.
Txi: txirã, habia hawẽ bawati xarabu yui iki imisbuki.
Haskarã, habia karu itxawashũ, ketiwabu imiski.
Hi iki: hi ikai yuikinã, habia karu itxawatã, ketiwabu taxi
pũte, pũte ikai uĩ imisbuki.
Bari kutxakayamai: bari ku txakayamairã, habia bariã,
bari manã nãbi raka, bari xubi, xubi ikai uĩ iki imisbuki.
Bari tsã iki: bari tsã ikirã, habia bari peshetã, kui tae
kiranai, yui imisbuki. Haska kirãkĩ hatu kua birana, yui iki
imisbuki.
Bari shana shana iki: bari shana, shana ikirã, habia nai
mexu bepua ikaya, bari pesheama bia hatu shanabiri
akabu yui iki imisbuki.
Bari utashu: bari utairã, habia bari peshe biakẽ, mexu
mexukĩ bari nukawa bainaya, yui iki imisbuki.
Bari isuĩ: bari isuĩnã, habia bari txasha biakẽ, ui sa ikai yui
imisbuki. Haskairã, uirã akũ ismaki.
Niwe berẽnepa: niwe berẽneparã, habai niwe kuxipai yui
imisbuki. Haska niwerã, habia bariã, bari peaya imiski.
Niwewã: niwewãnã, habia niwe txakayamakĩ, ni xarabu ri
abirãmiski.Haskairã, habia ma bariã reskeaya imiski.
Niwe: niwerã, habia hanu ikatsis ikaiyanu, imiski: baririrã,
mexumerãnã, bari kayarã, pena kemayarã.
Niwe shũku shũku ika: niwe shũki, shũki ikirã, habai
hanu ikatsis ikaiyanu, imiski: baririrã, mexumerãnã, bari
kayarã, pena kemayarã.
Niwe be iki: niwe be ikirã, habai hanu ikatsis ikaiyanu,
imiski: baririrã, mexumerãnã, bari kayarã, pena kemayarã.

Tsamĩtiti itã kekũ - 317

 Bushte inũ itã rabe (112)
HUI XARABU
Awa huiyai: awa huiyairã, hawẽ bake imiski. Haskairã,
habia atxiabu inũ, hawẽ ibu manui imiski.
- sĩ!, sĩ!, sĩ!
Txashu bis iki: txashu bis ikirã, hawẽ bake imiski.
Haskairã, habia atxiabu inũ, hawẽ ibu manui imiski.
- uã!, uã!, uã!
Yawa hunu betxinamea: yawa hunu betxinamearã, testui
maxai keyua nia imiski.
-hush!, hush!, hush!
Mari atxiabu: mari atxiaburã, kamanẽ atxiarã bis, bis iki
tashkũ, tashkũ itxai imiski.
piash!, piash!, piash!
Tsanas atxiabu: tsanas atxiaburã, kamanẽ atxiarã bis, bis
iki tashkũ, tashkũ itxai imiski.
-tsias!, tsias!, tsias!
Kapa betxinamea: kapa betxinamearã, maikiri besu
pixta, hina teku atã atãi, imiski kuxpi ikirã.
-kãs!, kãs! Kuxpiri!, kãs! Kãs! kuxpiri!
 Bushte inũ itã tsamĩ (113)
XINU XARABU
Isu sai sai iki: isu sai sai ikirã, akũmapua inũ, habia
betsabu keuwai nĩka imisbuki. Haska saisai ikirã; maxai
txai imiski.
-uah!, uah!, uah! uah!
Isu kuru betxinamea: isu kuru betxinamearã, hi ewapabu
bibaini ikũ kãi miski.
-txu kurush! txu kurush!
Abu xinu, xinu kuĩ: abu xinu inũ, xinu kuĩnã, hatu betxi
tanã, hi mebi xarabuki, ixtxuake, ixtxuakei ikãi miski.
- ku! ku! Ku! ku!
Rukawã keui: rukawã keuirã, hatu betxitã hi mebiki ixtxu,
ixtxu isheni, hina txuka, txuka ikaini imiski.
-kushku, kushku!, kushku, kushku!
Paka ruka keui: paka ruka keuirã, hutima inũ, bari kaya
imisbuki. Haska inũ, betximabu imisbuki.
-tsukã tsukã, tsukã tsukã!
Niru keui: niru keuirã, mexu merã besti imisbuki. Haskai
keuirã, txashu ashanũbũ ruai imisbuki.
-hi hi, hi hi, hi hi!
Xipikeui: xipi keuirã, habia akũ mapuabu imisbuki. Haska
inũ, hatu betxitã imisbuki.
- sĩ! sĩ!, sĩ! sĩ!
Basa keui: basa keuirã, habia akũ mapuabu imisbuki.
Haskai hatu betxitã imisbuki.
- bĩs! bĩs!, bĩs! bĩs!

Tsamĩtiti itã usũ – 319

 Bushte inũ itã ketash (114)
PEIYA XARABU
Kumawã keui: kumawã keuirã, akũki ikama, bestibu
imiski. Haska keuirã, mexu merã inũ, bariri mexu mexuaya
imisbuki.
-shu!,shu!
Kuma kuĩ: kuma kuĩnã, keuirã, hutima inũ, bari kaya, hanu
usha katsi imisbuki.
- shũ kuru!, shũ kuru!
Sẽikawã keui: sẽ ikawã keuirã, habai bariri besti imiski.
Haska keuirã, kaya kesha mapua imisbuki.
-sẽ!,sẽ!, sẽ!!
Sene keui: sene keuirã, habai ma bari hiki, mexui tae
tanaya imiski. Haskairã, habia ma usha katsi imisbuki.
- sẽ! sẽ! sẽ!, sẽ!, sẽ!!!
Xuri keui: xuri keuirã, habia bariri ibai misbuki. Haska inũ,
há keuirã; ui ruai imisbuki.
-xurĩ!,xurĩ!, xurĩ, xurĩ!
Sẽturi keui: sẽturi keuirã, habia bariri inũ, mexu merã
imiski. Haska mexu merã keuirã, habia yame shekeai tibi
imisbuki.
- Sẽ! turi turi turi!
Bapã shua keui: bapã shua keuirã, habia bariri imisbuki.
Hanu keui hairairã, ma bari kaya imisbuki.
- shu, shushushu!
Kuarũ keui: kuarũ keuirã, habia bariri inũ, mexu merã

Tsamĩtiti rabeti – 320

imisbuki. Haskanu imisburã, nawe inũ, kaya kesha mapua
imisbuki.
- kuarũ!, kuatũ!
Bẽkũ bene keui: bẽkũ bene keuirã, habia bari kaya
imisbuki. Haska keuirã, bari shanũ ruai imisbuki.
-hũsturu!, hũsturu!
Bẽkũ yushã keui: bẽkũ yushã keuirã, habia bari kaya
imisbuki. Haska keuirã, bari shanũ ruai imisbuki.
-kurã, kurã!
Taku keui: taku keuirã, habia hutima inũ, bari kaya
imisbuki. Haska keuirã, ui ruai imisbuki.
-taku taku, kukuku!
Sere keui: sere keuirã, habia pashku kesha nia imisbuki.
Hatu betxitãnã, keutã nuya kãimiski.
-serẽ!, serẽ!

Tsamĩtiti rabeti besti – 321

 Bushte inũ itã metsã (115)
PEIYA XARABU
Pupu keui: pupu keuirã, habia mexu kainaya inũ, habia
yame tanai imisbuki.
- pu pu pu pu!
Pupu keu betsa: pupu keu betsarã, habia mexu kainaya
inũ, habia yame tanai imisbuki.
- beru tuku!, beru tuku!
Pupuwã keui: pupuwã keuirã, habia mexu kainaya inũ,
habia yame tanai imisbuki.
- kate tete teke, kate teketeke!
Bapa: bapa keuirã, habia mexu kainaya inũ, habia yame
tanai imisbuki. Haskairã, hi bũtuki tsauwa imisbuki.
- Bau! Bau!
Nawa kanu keui: nawa kanu keuirã, habia mexu kainaya
inũ, habia yame tanai imisbuki.
-hu hu, hu hu!
Benu keui: benu keuirã, habia mexu kainaya inũ, habia
yame tanai imisbuki.
- rush, rush, rush!
Bawa: bawa keuirã, habi bari txai tanai ibai misbuki.
Haska inũ, ni bimi pi itxabu imisbuki.
- kuresh, kuresh!
Tumi: tumirã, habi bari txai tanai ibai misbuki. Haska inũ,
ni bimi pi itxabu imisbuki.
- tuĩx,tuĩx, tuĩx!

Tsamĩtiti rabeti rabe – 322

Kaĩ, shawã, kana keui: kana, shãwã, kaĩ keuirã, habia ni
bimi pi imisbuki.
- ash, ash, ash!
Shuke keui: shuke keuirã, habia bari txai tanai imisbuki.
Haska inũ, ui ruai imisbuki.
-txash kuã, kuã kuã!
Pisa keui: pisa keuirã, habia akũ mapuabu imisbuki.
Haska inũ, tete betxiabu imisbuki.
- pisã, pisã, pisã!
Hasĩ betxinamea keui: hasĩ betxi nametãnã, hi
ewapabuki teki kũkãi miski. Haskai keuirã, eska miski:
- kuĩx!,kuĩx!
Kebu betxinamea keui: kebu betxi nametãnã, hi
ewapabuki teki kũkãi miski. Haskai keuirã, eska miski.
- kebũ! Kebũ! Hãs hãs hãs!
Hana keui: hana keuirã, habia bari keya imisbuki.
Haskairã, habia nawe neki imisbuki mapu kanirã.
- harakã, harakã, harakã!
Maxpi buĩ keui: maxpi buĩ keuirã, habai hi ewapaki tsami,
tsami ipasi imiski.
- kãs, kãs, kãs karã!
Nawa tete keui: nawa tete keuirã, hi ewapaki tsauwa
imiski. Hawẽ bake mibishũ pimairã eska miski:
-bĩs!, bĩs!, bĩs!
Tete hushu keui: tete hushu keuirã, habia manãuri nuya
kawani imiski. Haska keuirã, ma bari kapukei kaya imiski.
- kũku, kũku, kũku bĩush!

Tsamĩtiti rabeti tsamĩ – 323

Xã ika keui: xã ika keuirã, habia ni merã mapuabu
imisbuki. Haskairã, hi ewapaki tsauwabu imisbuki.
-xã, xã, xã!
Tete yupukunã keui: tete yupukunã keuirã, habia hutima
inũ, bari kaya imisbuki.
- mawai kawa!, mawai kawa!!
Txarash keui: txarash keuirã, habia nuya kawaki imisbuki.
Haskairã, maikiri kakasmai, hene manã kiri kai imisbuki.
-txash,txash, txash!
Rue rue ika keui: rue rue ika keuirã, habia maxĩ mapuabu,
hatu betxitã imisbuki.
-ruerue!, rue rue!

Tsamĩtiti rabeti ketash – 324

 Bushte inũ itã sĩti (116)
ISA XARABU
Isku bene keui: isku bene keuirã, habia hi ewapaki
nawatã, bakewaima hanu tsauwa imisbuki.
- tũkuru, tũkuru!
Isku yushã keui: isku yushã keuirã, habia hi ewapaki
nawatã, bakewaima hanu tsauwa imisbuki.
- hĩs!, hĩs!, hĩs, hĩs!
Txana keui: txana keuirã, habia hawaira hiki, nawatã
bakewaima, hanus shukua imisbuki.
- txã, txã, txã, txã!
Banĩshemĩ keui: banĩ shemĩ keuirã, habia hiki inũ, hiwe
repuruki tsauwa, imisbuki.
- shemĩs!,shemĩs!,shemis,!shemis!
Txũ txũ keui: txũ txũ keuirã, habia hiki inũ, hiwe repuruki
tsauwa, imisbuki.
-txũ birixĩ, txũ birixĩ!
Pinu keui: pinu keuirã, habia nuya kawani inũ, hi metashki
tsauwabu imisbuki.
- pĩs!, pĩs!, pĩs! ,pĩs!
Baix baixu keui: baix baixu keuirã, habai nimerã
mapuabu imisbuki. Haska keuirã, manã kãyã, pashku rebu
kawananu imisbuki.
- Baix baixxu! Baix baixxu!
Pabĩtxuyũ keui: pabĩ txuyũ keuirã, habia manã kãyã nua
imisbuki.Haska keuirã, yaix ushãi imisbu kiaki.

Tsamĩtiti rabeti metsã – 325

- Pabĩtxuyũ!, Pabĩ txuyũ!
Kũsh ika keui: kũsh ika keuirã, habai hutima inũ, ma bari
kapuke kainaya imisbuki. Haska keuirã, ui ruai imisbuki.
- kũsh,kũsh, kũsh!
Tsuna keui: tsuna keuirã, habia pashku kesha mapuabu
imisbuki. Haska inũ, hatũ bake pimai imisbuki.
- txuã, txuã, txuã, xéréré!!
Kuĩ kuĩ ika keui: kuĩ kuĩ ika keuirã, habia nawe neki, hi
mashuwẽ tsauwabu, hatu betxitã imisbuki.
- kuĩ! Kuĩ! Kuĩ! Kuĩ!

Tsamĩtiti rabeti sĩti – 32

 Bushte inũ itã kekũ (117)
SHAKAYA XARABU
Kape keui: kape keuirã, habia mexu merã imisbuki. Haska
inũ, bakeya, hatũ bake yauxi imisbuki.
-ãũ!, ãũ!,
Shawe betxi nametã: shawe betxi nametãnã, hawã
ikama, bushka sheki sheni bestitã imiski.
- hesh!!
Yubesheni keui: yube sheni keuirã, habia mania
betximabu imiski. Haskairã, sinatai imiski.
- sirĩ!, sirĩ!, sirĩ!.

Tsamĩtiti rabeti kekũ – 327

 Bushte inũ itã bune (118)
BETSA XARABU
Shakara keu: shakara keuirã, habia kaya kesha tsauwa
imisbuki. Haskairã, mexu merã besti imisbuki.
-tararara!!!
Tua keui: tua keuirã, habia hene kesha tsauwabu
imisbuki. Haska keuirã, mexu merã besti imisbuki.
-tuã, tuã, tuã, tuã!!
Txashush keui: txashush keuirã, bari kaya, kana taix ikĩ
hatu sa aka, pãtu mata imisbuki.
-uash!, uash!, uash!
Panu keui: panu keuirã, ma bariã reskei, ui ikĩ iã
matawanu, itxa imisbuki.
-ĩ!, ĩ!, ĩ!, ĩ!, ĩ!!
Heu keui: heu keuirã, ma bariã reskeaya, ui sa ikaya
imisbuki. Haska inũ, ui ruai imisbuki.
- mu! mu! mu!
Ixtxĩkã keui: ixtxĩkã keuirã, hi ewapa hawẽ mebi shãkĩ
anu kasmai, texparã hene matanu, nunua imiski.
-kẽpu sheani ã!, ã!, ã!, ã! ã!

Tsamĩtiti rabeti bune – 328

 Bushte inũ itã usũ (119)
BETSA XARABU
Bari xini: bari xini keuirã, habia bari kuaya, ni mashuki
tsamia imisbuki. Pei bini bini aki imisbuki.
- tsu, tsu, tsu!
Txãpu: txãpu keuirã, habia bariri inũ, mexu merã imisbuki.
Haskairã, habia hiwe rapi masputũ anua imisbuki.
- ixx, ixx!
Txe bariã keui: txe bariã keuirã, habia hiki tsamiabu
imisbuki. Haskairã, bari ku tanaya tae misbuki.
-raĩ!, raĩ!, raĩ!, raĩ!,ĩ ĩ!
Txẽ ixpi aki imisbu: txẽ ixpi akinã, habia ma bari hiki
kaini, ni tamex kiranaya imisbuki.
- ris, ris, ris, ris, risssss!
Buna: buna keuirã, hamẽ ikama, beruabu imisbuki.
Haskakĩ hatu txatxiarã, isĩ txakamaki.
Xĩ, xĩ, xĩ, xĩ!
Bi keui: bi keuirã, habia nuya kawani imisbuki. Hatu rapi
nuya kawanirã, pia namenũ ika imisbuki.
- bã, bã, bããã!

Tsamĩtiti rabeti usũ – 329

 Bushte inũ rabeti (120)
BAKA HUI XARABU
Make pubeĩ: make pubeĩnã, hamẽ ikama, pĩtsi imisbuki.
Haskaibũ puku bainaibu, hatu shetawẽ tũkua misbuki.
- tẽ, tẽ, tẽ, tẽ!!!
Tunũ biabu: tunũ biabu keuirã, habia sheamakĩ inũ, pei
kamã mutsashũ biabu imiski.
- tẽ!,tẽ!, tẽ!, tẽ!!
Ixix atxiabu: ixix atxiabu keuirã, habia sheamakĩ inũ, pei
kamã mutsashũ biabu imisbuki.
- tsẽ, tsẽ, tsẽ, tsẽ, tsẽ!!!!
Ipu atxiabu: ipu atxiabu keuirã, habai tamãkĩ inũ, pei
kamã mutsashũ biabu imisbuki.
- yesh, yesh, yesh!!!

Tsamĩtiti tsamĩti – 330

 Bushte inũ rabeti besti (121)
HUI BETSA XARABU
Rẽ ikaini: rẽ ikainirã, habia ui ikatsi mexu birãnaya imiski.
Haskairã, ui itxai imiski.
- tũ!!tũ!!
kana taix iki: kana taix ikirã, habia ui ikatsi mexu birãnaya
imiski. Haskairã, ui itxai imiski.
- tras!!!
Niwe pabĩki anu buani: niwe pabĩki anu buanirã, habia
nishũ nĩka misbuki. Hatu pashũkuru abãimiski.
- ush! shuu!
Ui asnei: ui asneirã, habia ikatsi iki inũ, ma ui ibai neseaya
imiski. Haska kinã habia hatu txa amiski.
-saa!,saa!
Ui akũ: ui akũ ikirã, habia uiyã tiã imiski. Haska kinã, kaya
inũ, pashku xarabu matawa keyu miski.
- hix!, hix!!
Hamapai ewapama ũpashki pukui: hamapai ewapama
ũpashki pukuaburã, habia mai tũku kasnmai, hawaira
ewapama shãkama, ureãbu imiski.
- pukũ!!
Hamapai ewapa ũpashki pukui: hamapai ewapa
ũpashki pukuaburã, habia mashash kasmai, mai tũku
ewapa henẽ pukuabu imiski.
- puu!!!
Henẽ pai kaini: henẽ pai kainarã, habia kaya kesha inũ,
pashkũ buaburã, eska miski.
- bashka!, bashka!, bashka!

Tsamĩtiti tsamĩti besti – 331

 Bushte inũ rabeti rabe (122)
HATŨ HASKAWAI XARABU
Iku: Ẽ aĩ ẽ iku shuki. Bake ixtã ea ikua kasha shuki.
Ikũ: Yuinaka axiãburã, habi ikũki. Yukã huxiã ikũ ẽ uĩshuki
Nesha: Nixiwẽ ẽ shawe nesha shuki. Rispiwẽ shashu
nesha kawẽ.
Peka: shashu rispi pekawe. Risi tewe xinabu pekawe.
Nea: Kanũnã rispiwẽ neawe. Hiwe kanu neati sheu
bikawẽ.
Betse: Bai anua ẽ atsa betse shuki. Ha hi nitxĩ xinabu
betse kawẽ.
Bepẽ: Ẽ bai bepẽ ai hanu nitirã. Há paka bixtu bepẽwẽ.
Reku: Ma mexui kiki bĩ rekuwe. Yukã reku niri iki kiki.
Hunirã reku yaki.
Ketiwa: Atsa huati txi ketiwawe. Bai kuakĩ ketiwa burã,
menu shuki.
Bestẽ: Ẽ usha ea bestẽwa kãshuki. Mashu kuxa xinaburã,
bestẽ kãixinaki.
Shei: Rayai shei ikirã benimai imisbuki. Unu ẽ ka ea shei
akãshuki.
Ae: Mabesh yaniwarã ẽ ae ishuki. Mabesh yaniwarã, ae
ika pisi xinaki.
Axkĩ: Ea resiatã aka ẽ axkĩ ishuki. Rexũ hatu biarã, axkĩ
imisbuki.
Mikã: Mikãinã, habia hawaira ewaska naka pewama,
shea imisbuki.
Mixki: Mixkirã, habia baka pi hawẽ shau meama, hayabi
shea imisbuki.
Buxmu: Buxmuirã, habia hene merã nua niwe bei imiski.

Tsamĩtiti tsamĩti rabe – 332

Haska inũ, baka pupus mamaki kawanaya imski.
Resĩ: Rexũ ea bia resiatã iki ẽ resĩ ikai.Huni kashai resĩ ikũ
kãishuki.
Sina: Huni sinakĩ piama ishuki. Aĩbũ sinatã, hatu ha
ashuki.
Ka: Hunirã ma hawẽ hiwetã kashuki. Huni rayairã, ma
kaki.
Mawa: Kuma mawa shũ ẽ ashuki. Yura betsa isĩ tenei
mawa shuki.
Nuka: Txirã ma nuka shuki. Bari kukinã, atsa nukawai kiki.
Shũ: Ha bĩ shũ akĩ nukawawe. Mani huarã, kui kiki shũ
ashũ piwe.
Hãtsu: Hunirã aĩbube hãtsu ikãshuki.
Tãtsu: Hunĩ aĩbu tamuki tãtsu ashuki. Hawẽ bake tãtsu atã
nitxĩ bãishuki.
Tetsu: Bake ixta itã tetsu abãishuki.
Hãtsũ: Muka manirã, hãtsũki. Bimi shu xaraburã, hãtsũ
imisbuki.
Aka: Ẽ akai hiwerã, na bariã betsa huai kirã. Mani mutsa
akawẽ.
Shabai: Usha katsis iki ẽ shaba shuki. Mexua ibai, atimas
shabai kiki.
Kuxa: Ni hiwe rapi ewaibu ẽ kuxai.Hunĩ hawẽ bake kuxa
shuki.
Bena: Ẽ yuinaka benai kai ẽ bakebu pima tirã. Hiwe
benawa xiãnabuki.
Bi: Mĩ kanũ ẽ biai baka tsaka tirã. Mani betsa ẽ mia biã
shuki.
Mimawa: Katxa, munũi mimawa misbuki.Mimawa
xaraburã habia nukũ beyaki.

Tsamĩtiti tsamĩti tsamĩ – 333

Bashesh: Rayai kakĩ ea basheshẽ yui bainaki.Huni
shabakabi hãtxama, beshesh besti kãshuki.
Bamũ: Huni rabe rayairã, unu bamũ baikãshuki, habu
rabes niarã.
Shua: Ẽ bushka ẽ shua shuki.Hunirã, shua txakamaki.
Meshte: Ẽ nami meshte ai hua katsirã. Hi xarabu ẽ
meshte shuki, ketiwatirã.
Shete: Nami shui yabu ẽ shete shuki. Mabesh
waxinaburã, bũkax ẽ shete shuki.
Kasha: Ẽ ibu manui ẽ kasha shuki. Kamã baxi bainabu
kashai ẽ nĩka shuki.
Bawa: Aĩbunã nami bawai kiki. Epanã, nami bawai ẽ uĩ
birãshuki.
Kuxi: Ui beaya ẽ kuxi shuki, ẽ hiwe kiri kairã. Txashu
betximaburã, kuxi shuki.
Tĩ: Mayũ raxkibãi tĩ ishuki. Pei kamã siritã, tĩ akãshuki.
Atxima: Há mani atximawe barĩ kua tiru kirã. Yaix bakerã,
kamã atxima kãshuki.
Pi: Ẽ mani huxĩpiai. Baka bishũ pi kãshuki.
Tewe: Risi ẽ tewea raka xinaki mexua yarã. Risi tewe kinã,
nesha pewa tiki.
Teu: Mane keũ ẽ teu mashuki. Kamã kini merã ka, nixi teu
matã shara kãshuki.
Pewa: Há risi pewawe mexui kikirã. Yura isĩkĩ ẽ rau akarã,
ea pewa xinaki.
Katũ: Ẽ tari ea katũshuwẽ. Huni mayũ raxkibãi tĩ ikirã, katũ
manakãi ixiãki.
Kape: Rispi kapikũ xinaburã kapewe. Rispiwa xinabu
kapei ẽ niskãshuki.
Inã: Aĩbũea mani ea inã ẽ pishuki. Tari betsa ea inãbu ẽ
bexiãki.

Tsamĩtiti tsamĩti ketash – 334

Munũ: Katxawa munũ xinabuki, ushe betsa binu
xinakirã.Munũnã, habia nukũ beyaki.
Usha: Ẽ nimerã usha xinaki. Baika habiari usha xina ẽ
huxiaki.
Raka: Mesteburã risĩ raka kiki. Txashu akabu raka kiki.
Kãi: Aĩbukãinã, huni bake ishuki. Kamã hene merã
pukuarã, atimas kãi kawã shuki.
Pure: Atsa tsini xinabu ea pure shuwẽ. Maxi pure bãi ẽ pu
ishuki.
Pashka: Baka akũ bishũ ẽ hatu pashka shũshuki. Rayairã
pashkama ikawẽ, samama akãshunã.
Pui: Takararã pui pisiki. Mestebũ mabesh akĩ yaniwatãnã,
pui kaki.
Hakima: Miyui meni ipauni ma hakimai kiki. Hakimashũ
ẽ hatu yui yama ixiãki.
Parã: Ea parã ẽ katanai hawa haya mabiarã. Ea parã
xinabu ẽ kama ixiãki.
Mana: Ea manawe ẽ huairã. Ea manama buaibũ ẽ niti
ishuki.
Matsi: Mabeshrã ma matsiaki. Matsĩ ea aka ẽ nuitapa
xinaki.
Raku: Matsikẽ ẽ rakukua ishuki. Ui beayarã, ẽ tari pekatã
ẽ raku birãshuki.
Axkĩ: Rume shetea ẽ axkĩ ishuki. Axkĩ ikirã, resiãtã aka
imisbuki.
Uĩ: Ẽ bai ẽ uĩ tanai. Txashu henẽ pukua kawanairã, mã uĩ
shumẽ?
Iru: Ẽ irua tsauwa ea betxi kãshuki. Shawe irua ẽ betxi
shuki.
Shea: Yukã huxiã ẽ shea shuki. Huni irua ẽ betxiarã, shea
shenia nia ishuki.

Tsamĩtiti tsamĩti metsã – 335

Kane: Txarawẽ baka tsaka paikĩ ẽ kane shuki. Manã tana
bainarã, kane maki uĩra kawẽ.
Este: Risi bena patsarã este miski. Tari esteirã, txixte kaĩ
miski.
Hãtxa: Hãtxa pe ea yuiriwe. Yusĩnãki nukua, hãtxa bai ẽ
hushuki.
Pua: Rume rakushũ ẽ pua ashuki. Bina kuxaburã, unu pua
ibãushuki.
Baxiku: Aĩburã baxiku shuki hiwetãnã. Bakawai
buaibunã, baxiku timaki.
Bepu: Mai kini bepuwe hiwenã. Há kẽpu mabesh matarã,
bepuwe.
Kukatsa: Atsa huaburã ma kukatsa ishuki. Kukatsa ikirã,
txi anu pitxãbu imiski.
Pisi: Nami txapuirã pisi mayai kiki. Hawaraki pisi mayai
kiki.
Rera: Runu betxishũ ẽ rera shuki. Nawe sepa xĩshũnã, mar
rera kãshuki.
Ibu: Ẽ bakẽ ea ibua miski. Há shãwã hina maitirã ẽ ibuai.
Ẽ ibuã ea yusĩ miski.
Sai: Takara sai awe tama pikikirã. Pinuwe ikarã, sai
ikãshuki.
Aru: Ẽ txara ẽ aruai hiwe tãnã. Mimãtanã, aru tiki pe uĩ
katsirã.
Aru: Arukinã, shashuwa xina keyu pewa riama, hanu keyu
pewa katsi yui imisbuki.
Inã: Baka shui ea inãwẽ. Mani teshu betsa ea inãbu ẽ
beshuki.
Ka: Ẽ rayai kai bai anurã. Hatube ẽ kai, bai yanurã.
Xinã: Hunirã xinã pepaki. Ẽ txara ea xinã maira shãkawẽ,
hakima marã.

Tsamĩtiti tsamĩti sĩti – 336

Bu: Há txara buwe hawẽ baka tsaka shunã. Raya nũ
bukawẽ bai yanurã
Tashu: Bata piaibũ ẽ hatu shetukĩ tashu shuki. Nami
shuiyabu tashu bai ẽ hushuki.
Hespe: Nami shuishũ ea pimaburã, hespe ibai ẽ hushki.
Mekenẽ pi hespe ibai bukãshuki.
Bestẽ: Hutima ẽ bestẽ shuki. Yume usharã, bestẽwa
kãshuki.
Yunu: Ẽ yunua ashuki baka tsaka kinã. Raya nubunã hatu
yunu tiki.
Me: Ẽ mia me shuki. Há mani mutsarã, mewe haskara
mekãinã.
Rete: Aĩburã benẽ rete xinaki. Yuinaka reteshũ pimisbuki.
Yumerã nupe mei rete txakayama xinaki.
Keyu: Kamãnẽ ea keyu xinaki. Piti xarabu ea inãbu,
yumãtã ẽ keyu birã xinaki.
Mawa: Kuma mawashũ ẽ tsaka shuki. Kamã ewana tanirã,
mawa xinaki.
Maea: Hiwe betsã ẽ maea, hanu pe txakama ẽ usha
xinaki. Mae betsã maeirã, txakabu tanaya imisbuki.
Uĩ-nãnã: Huni inũ aĩburã uĩ nãnã kani kiki. Shukua
hãtxairã, habiati uĩ nãnãi ixiabuki.
Uĩ: Ẽ bake ẽ uĩ kai bari kayarã. Txshu kawanai ẽ uĩ xinaki.
Nĩka: Ea nĩkawe mia yuinunã. Yaix paya xinaburã, nĩkai
kiki.
Benu: Ẽ txara ẽ benu xinaki. Piaya karã, benua ibai ẽ
huxiãki.
Ea: Ẽ atsa ea aki kai pitirã.Mani ea iki beabu ẽ hatu inã
buxiã buki.
Bi: Ẽ mani huxiã bishuki. Bai yanua ẽ mani bi kai.
Kenu: Txara ẽ kenu shuki. Nupe kenuwẽ hi meshte

Tsamĩtiti tsamĩti kekũ – 337

xinabuki.
Rũtã: Mani teshu rũtãwẽ nixi wenã. Txashu ashũ rũtãbu ẽ
uĩ birãshuki.
Eabi: Eabi kaya kashũ ẽ hatu yuikai. Eabi yui xinabuki,
haska xinaburã.
Yuka: Txara hani axiã mekãi yukawe. Hawẽ atsa yukashũ
ẽ abirãshuki.
Buesh: Aĩburã busheke shuki, hatu uĩ kakatsirã.Ea mashte
katsirã, bueshtã ashuki.
Ki: Ẽ nami ki ikai atsa yabi pitirã. Ẽ shanu ẽ ki ibiaya, ha ea
ki ismaki.
Sẽke: Ẽ txara ẽ sẽke shuki. Nupewẽ mushu ewapa ẽ sẽke
shuki
Meshte: Nami huati meshtewe, habu pinũbunã. Há sheki
shai ea meshte shuwẽ, shabawakinã.
Rera: Mani ma hãkeaki, rerashũ bikawẽ. Yaix tashniai ẽ
rera shuki.
Tũke: Há misirã ea tũke shuwẽ pinũnã. Mani huxĩnã,
tũkeshũ pikawẽ.
Menu: Nami shuirã menu shuki. Txi mei ẽ menu shuki.
Hãsh: Huni shuarawã usharã hãsh imiski. Kamã pubenã
hãsh itã sai sai ishuki.
Uxni: Mushanã ẽ tari ea uxnĩ shuki. Nixi uxnitã hawẽ bu
nesha kãshuki.
Taras: Mushaki betãtãnã, ẽ tari ea taras akãshuki. Há nisa
pei taras atã tere iwe.
Tere: Yumerã txatxia himi buas ikaki, tere awe. Mabesh
hukuaki, tari txuka ea beshuwẽ, tere anunã.
Bixa: Mushã bixa himia shuki. Hunirã, tamuki bixabu
hushuki.
Bi: Há baka biwe pitirã. Hunĩ aĩbu bi kinã ewapa bixiãki.

Tsamĩtiti tsamĩti bune – 338

Usã: Ẽ tĩ ikai ea usã kãshuki. Huni inũ, aĩburã usã nãnã
kãshuki.
Kema: Ẽ kena ea kema shuki. Ma ẽ kemai kaya, nuya
kaĩshuki.
Nama: Ẽ nama pewa shuki. Mestebũ namarã, txani maki.
Tsau: Ẽ kenãki tsau waki. Huni bai hua tsauwa ẽ uĩ shuki.
Takash-takash: Yukanã takash, takash awe habu niri
inunã. Isĩ tenei kiki, hawẽ risi takash ayamashawẽ.
Bini: Ea biniwe na mani huxiã binunã. Shãkamaki bini
birãkawẽ.
Tsuma: Tsumawe tĩ itirukirã. Nixi kesinũ ea tsuma
shũyuwe. Hawẽ tsuma nitxiã katãshuki.
Hene: Bakarã ẽ henea kashuki. Ana habe hiwe katsi ikama
ẽ hene xinaki. Baka henerã pe hairaki.
Taka taka: Atsa betsekinã taka taka atiki, betse pewa
katsirã. Ea taka taka ayamawe, nuku tĩ akarã.
Nushu: Mabesh nushu riwe ma matsikirã. Mani mutsu ea
nushu mabu ẽ hushuki.
Shusha: Ẽ txami xina ma ẽ shusha xinaki. Huni isĩ teneirã,
atimas shushai kiki.
Umĩ: Rispi umĩshũ neshawe, peke timawakinã. Risirã umĩ
naki, pewa kawẽ.
Metu: Ea metu shuki, aĩbunã. Tari patsaburã, ma metuki.
Mani mutsa metu wayabu ẽ ashuki.
Be: Ea piti beshuwẽ.Niwe be ibai ui beshuki.
Tsisi: Mani akũ piarã tsisi imiski. Pustuna xinarã, bestiwai
tsisi ika maki.
Isũ: Bake ixtarã isũ shuki. Mabesh yaniwarã, ẽ isũ
txakayama shuki.
Itxa: karu ẽ itxawai, habu ui ikĩ txa akama inũnã. Aĩbũ
hatuki sinatakĩ, hatu itxai ẽ nĩka birã shuki.

Tsamĩtiti tsamĩti usũ – 339

Inã: Ẽ mia mabu inãi. Ẽ tari mia inãnũ butawẽ.
Txĩtũ: Aĩbu bai anu karã ma txĩtũ shuki. Pashkurã, txĩtũ
txakamaki.
Bekũ: Hunirã ma bekũki, hawa uĩ pewamabĩ. Hisĩmã baka
bikinã, bekũtã baka maima misbuki.
Nuya: Isarã keya tapa nuya miski. Kashaya hawẽ nuiyama
usã kãshuki.
Hanã: Hunĩ barã yaniwarã hanã shuki. Isĩ bixiã hanãi kiki.
Shuka: Atsa shukawe hua tirã. Hirã shukawe, shãka
wakinã.
Bashne: Hiwe bashne kãshuki, mabu binũ iwanãnã.Risi
ma txapui bashne keshuki.
Shewa: Hiwe Shewa kãshuki. Sheu bixĩshũ, kuki shewa
kãshuki.
Binu: Baiwa binu miski. Bariã betsa xarabu binu kiranirã,
ana ipauni keskamaki.
Binũ: Ẽ hatube bai yanu karã, ea binũ birã kãshuki.
Bakawai kairã, hatu binũ timaki.
Pesa: Ẽ tari pesabãi ea txatxishuki mushãnã. Yaix kini pesa
kubãikĩ ẽ hene birãshuki.
Rabeke: Ẽ rabeke shuki, hauris rakarã. Shashu rabeke
xina ẽ uĩ birãshuki.
Xinã: Beyus xinãki hatu yui bai hushuki. Takesh hakima
kirani, xinãtã ẽ bitãshuki.
Haxu: Haxurã, habia risi kasmai, tari miawa shũxiãbu,
sawe paya iruamakẽ yuiimisbuki.
Hashpa: Hashparã, habia risi kasma, hawaira naparamea
yui imisbuki.
Tsũã: Haxurã, habia risi kasmai, tari miawa shũxiãbu, sawe
paya iruamakẽ yuiimisbuki.
Shãkĩ: Shãkinã, habia hawaira mimãkĩ, ewapawa xina yui

Tsamĩtiti ketashti – 340

imisbuki.
Bespa: Besparã, shashu kasmai, aĩbũ txitxãwakĩ shãkĩ
wama, yui imisbuki.
Mestẽ: Mestẽnã, habia hawaira haraquiri tsekatima yui
imisbuki.
Txuru: Txururã, habia hawaira naparamea yui imisbuki.
Tsere: Tsererã, habia tunũ mushaki txatxiabu bei imisbuki.
Mestẽ: Mestẽnã, habia hawaira takash akabu, ikamakẽ yui
imisbuki.
Benitxĩ: Benitxinã, habia habia hawaira nitxĩ pewama
ikabu yui imsbuki.
Keresh: Kereshrã, habia hawaira niniabu ikiranamakẽ yui
imisbuki.
Tatsupe: Tatsuperã, habia hawaira nitxĩkĩ, keyu seuwabu
yui imisbuki.
Kukua: Kukukinã habia bimi sheakĩ inũ, hawaira babu
amisbuki.
Tsu: Tsu akinã tawa shukatã inũ, hawaira hene amisbuki,
bimi xaraburã.

Tsamĩtiti ketashti besti – 341

Título: HÃTXA KENA XARABU
Organizador e tradutor: Joaquim Paulo de Lima Kaxinawá
Editor: Shelton Lima de Souza
Sábios conhecedores consultados: Txana Sapa, Tene Pedro
Salomão, Bismani – Erondina Sales, Kupi – Alfonso Mateus, Ixã –
Antônio Nacimento.
Ilustração: Naxixma - Rojane
Capa: Kape tawãwẽ pukei
Projeto gráfico e diagramação: Marina Bylaardt
Formato: E-book
Tipologia: Avenir Next
Número de páginas: 341
 ISBN 978-65-89135-23-4

Tsamĩtiti ketashti ketash – 344

9 786589 135234 >