کمپیوٹر
کمپیوٹر (computer) ، ایسی مشین اے جو حساب لاوے؛ شمار کرے؛ تخمینا لاوے؛ گنتی کرے [۱]عام بول چال اَتے تحریر وچ ایہنوں کمپیوٹر ای کہیا جاندا اے۔ ایہہ اک برقیاتی آلہ اے جو حساب دے سوال اَتے پیچیدہ شماریاتی مسئلے، مقررہ تے مہیا کيتی گئی ہدایات دے مطابق آسانی توں حل کر لیندا اے، فیر انہاں حسابات دے نتائج یاں تاں ظاہر کر دیندا اے یاں اپنے پاس محفوظ کر لیندا اے۔ اج دی زندگی وچ کمپیوٹر دی حیثیت عمومی مقاصد وچ استعمال ہوݨ والے اک ایداں دے پرزہ (tool) دی اے جو بنیادی طور تے اک خرد عملیہ(microprocessor) اُتے انحصار کردا اے۔ ایتھے عمومی مقاصد توں مراد کمپیوٹر دے شعبہ زندگی دے وکھ وکھ آلات وچ استعمال توں اے، کیونجے اج کمپیوٹر نہ صرف اک ذاتی کمپیوٹر (PC) وچ بلکہ گھریلو بجلی دے آلات تے صنعتی تے دفتری تھانواں سمیت ہر جگہ پائے جان والے آلات وچ کِسے نہ کسے طور تے موجود ہُندا اے۔
تعریف
[سودھو]ادارۂ فروغِ قومی بولی آن لائن قومی انگریزی اُردو لُغت دے مطابق کمپیوٹر دی تعریف ایويں اے:
کمپیوٹر؛ اک برقیاتی آلہ جو حساب دے سوال تے پیچیدہ شماریاتی مسئلے، مقررہ تے پروگرامی ہدایات دے مطابق ،آسانی توں حل کر لیندا اے، فیر انہاں حسابات دے نتائج یا تاں ظاہر کر دیندا اے یا اپنے پاس محفوظ کر لیندا اے۔
تعارف
[سودھو]کمپیوٹر یونانی بولی دا لفظ اے جس دا مطلب کمپیوٹ کرنا یا حساب کرنا ہُندا اے۔ ماضی وچ اس لفظ نوں حسابگر (انگریزی: Calculator) دے لئی وی استعمال کيتا جاندا سی لیکن حالیہ دور وچ ایہ اصطلاح اک ایداں دے آلہ (انگریزی: Machine) دے لئی اختیار کيتی جاندی اے جو معلومات نوں اپنے اندر داخل کرنے دے بعد، اک مقرر شدہ حکمت عملی دے مطابق انکا تجزیہ کر سکدا ہوئے۔ یعنی اس دا مطلب دوسرے لفظاں وچ ایہ ہويا کہ عموماً کمپیوٹر بذاتِ خود كچھ نئيں كرسكتا، بلكہ اسنوں دسنا تے سمجھانا پڑدا اے كہ اوہ ساڈی بہم پہنچائی گئی معلومات تے ہدایات اُتے كیا تے كیسے كام كرے۔
کمپیوٹر ساڈی جانب توں بہم پہنچائی گئی معلومات نوں اکھٹا کردا اے، انہاں نوں ذخیرہ کردا اے تے آپس وچ مربوط و اسيں بستہ (انگریزی: correlate) کردا اے۔ حسابگر تے کمپیوٹر وچ اہم ترین فرق ایہ اے کہ کمپیوٹر پیچیدہ کمپیوٹر پروگرام نوں اپنے اندر ذخیرہ کے سکدا اے تے ايسے خصوصیت دے باعث انسان دی مدد دے بغیر منطقی تجزیات (logical analysis) انجام دینے دی اہلیت دا حامل ہُندا اے۔
کمپیوٹر اں نے کمپیوٹراں دے مانیٹر، کی بورڈ تے کیس دے تصور نوں یکسر بدل دتا اے۔
اگر اُتے دے بیان نوں مختصر بیان کرکہ لب لباب پیش کرنے دی کوشش کيتی جائے تاں کمپیوٹر دی دو اہم خصوصیات ایويں بیان کيتی جاسکدی نيں کہ
- ایہ مخصوص انداز و ترتیب وچ بہم پہنچائی گئی ہدایات یا پروگرامز اُتے اپنا رد عمل ظاہر کردا اے
- ایہ انہاں ہدایات دی لسٹ (یعنی اک کمپیوٹر پروگرام) اُتے نتیجہ خیز طور اُتے کارموثر انجام دیندا اے
مثالی کمپیوٹر دے اجزاء
[سودھو]اک مثالی کمپیوٹر وچ بوہت سارے اجزاء ہُندے نيں تے انکو وکھ وکھ انداز وچ ترتیب دے کے مطالعہ کيتا جاسکدا اے، مثلاً ساخت دے لحاظ توں تے افعال دے لحاظ توں، دو ایداں دے طریقۂ مطالعہ نيں کہ جنہاں دی مدد توں اک نويں شخص دے لئی کمپیوٹر دی ساخت و فعل دا اک خاصا بہتر خاکہ ذہن وچ آ سکدا اے لہذا ایہ دونے ترتیب تھلے دتی جا رہیاں نيں۔
ساخت دے لحاظ توں
[سودھو]ظاہری ساخت دے لحاظ توں جو اجزاء اک کمپیوٹر وچ ہُندے نيں انکو وی فیر دو گروہاں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے۔ اک اوہ جو اندرونی وچ شمار ہُندے نيں تے دوسرے اوہ جو بیرونی شمار کيتے جاندے نيں۔
بیرونی اجزاء
[سودھو]- کمپیوٹر ڈسپلے، ایہ ٹیلی وژن نما حصہ اے جو مانیٹر (Monitor) وی کہلاندا اے (شکل ا: 1)
- صندوقچہ (case)، جو مانیٹر دے نال اک چھوٹے ڈبے یا صندوق دی شکل وچ لیٹا یا ایستادہ ہُندا اے
- کلیدی تختہ (keyboard) جو کمپیوٹر وچ اطلاعات نوں داخل (input) کرنے دے لئی استعمال کيتا جاندا اے (شکل ا: 9)
- ماؤس (Mouse) ایہ اک چھوٹی سی اختراع اے جو کمپیوٹر دے نال تفاعل یا انٹرایکشن دے لئی کم وچ لیائی جاندی اے (شکل ا: 10)
اندرونی اجزاء
[سودھو]
|
افعال دے لحاظ توں
[سودھو]یاں تاں یک کمپیوٹر دے اوہ حصے جنہاں دے ذریعہ اوہ اپنے افعال انجام دیندا اے اوہ سارے اجزاء ہُندے نيں جو اک کمپیوٹر وچ موجود ہوݨ۔ مگر بنیادی طور اُتے ایويں کہیا جاسکدا اے کہ کمپیوٹر دے اہم افعالی حصے اوہ ہُندے نيں کہ جنہاں دی مدد توں مرکزی عملی اکائی (CPU) اندرونی طور اُتے اپنے افعال انجام دیتي اے تے یاداشتی پتے (memory address) تک رسائی حاصل کرسکدی اے۔ انہاں فعالی اجزاء نوں تن وڈے گروہاں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے۔[۳]
- عمارت ہدایتي مجموعہ (instruction set architecture) :
- خورد معماری (microarchitecture) :
- نظامی طرحبندی (system design) :
کمپیوٹر دی تریخ
[سودھو]- کمپیوٹر دی تریخ اُتے تفصیلی مضمون دے لئی کمپیوٹر دی تریخ
کسی وی اک اختراع یا ڈیوائس دے بارے وچ ایہ نئيں کہیا جاسکدا کہ ایہ کمپیوٹر دی پہلی شکل سی۔ اس دی سب توں وڈی وجہ ایہ اے کہ کمپیوٹر دی تعریف تریخ دے نال نال کچھ تبدیل ہُندی رہی اے تے ايسے وجہ توں ایہ ناممکن اے کہ کسی اک کمپیوٹر نوں پہلا کمپیوٹر کہیا جاسکے۔ مثلا کئی اختراعات جنہاں نوں کدی کمپیوٹر تسلیم کيتا جاندا سی اج اوہ کمپیوٹر تسلیم نئيں کيتی جاندیاں۔
اصل وچ کمپیوٹر دی اصطلاح تاں اک ایداں دے شخص دے لئی استعمال کیتی جاندی سی کہ جو حساب کتاب رکھ سکدا ہو (ویکھوانسانی کمپیوٹر) تے اکثر اوہ شخص ایسا کسی ریاضیاتی اختراع مثلا حسابگر یا کسی تے بنیادی پیمائشی آلے وغیرہ دی مدد توں کردا سی یا اے۔
کچھ میکانیکی اختراعات ایسی وی استعمال کیتی جاندی رہیاں نيں جنہاں نوں کمپیوٹر دی انتہائی ابتدائی شکل یا اس دی جانب پیشرفت تاں کہیا جاسکدا اے مگر انکو اج دی تعریف دے مطابق کمپیوٹر تصور نئيں کيتا جاسکدا کیونجے انہاں وچ کوئی قابل پروگرام (programmable) طرز ناپید سی۔ انہاں دیاں مثالاں وچ گنتارا (abacus)، حسابی پیمانہ (slide rule)، اسطرلاب، انٹیکتیرا آلیہ (antikythera mechanism) تے مسلمان سائنسداناں دے بنائے ہوئے متعدد آلات وی شامل کيتے جاسکدے نيں، (ویکھومسلم سائنسدان)۔
ذخیرا پروگرام
[سودھو]ذخیرۂ پروگرام (program storage) کسی وی کمپیوٹر دی ہدایات تے پروگرامز نوں ذخیرہ کرنے دی استعداد نوں کہیا جاندا اے تے اک کمپیوٹر دی سب توں اہم خصوصیت ہی ایہ تسلیم کيتی جاندی اے کہ اسنوں برمجہ (programmed) کيتا جاسکدا اے۔ یعنی اس توں مراد ایہ اے کہ انہاں آلات (کمپیوٹراں) وچ ہدایات (پروگرامز) دی اک لسٹ نوں ڈالیا جاسکدا اے تے ایہ اسنوں اپنے اندر ذخیرہ کرلیندے نيں تاکہ مستقبل وچ انہاں ہی نوں استعمال کيتا جاسکے تے بار بار ایہ عمل دہرانا نہ پئے۔
اک جانب تاں اکثر کمپیوٹراں نوں دتی جانے والی ایہ ہدایات سادہ تے عمومی نوعیت دی ہُندیاں نيں: مثال دے طور اُتے کسی اک عدد وچ کوئی عدد جمع کرنا، کوئی اک بیان (data) اک جگہ توں دوسری جگہ منتقل کرنا، کوئی اک پیغام کمپیوٹر توں کسی بیرونی اختراع (device) تک بھیجنا وغیرہ۔ کمپیوٹر انہاں ہدایات نوں کمپیوٹر یاداشت (memory) دی مدد توں پڑھدا اے تے فیر انکا اس ہی ترتیب وچ اجراء (execution) کردا اے جس وچ انکو دتا گیا ہوئے۔ دوسری جانب کمپیوٹر نوں دتی جانے والی ایسی ہدایات اختصاصی نوعیت دی وی ہُندیاں نيں مثال دے طور اُتے برنامج یا پروگرامز وچ ایسی ہدایات کہ جو کمپیوٹرکو پروگرام دے کسی اک حصے توں چھلانگ (جست) لگیا کر دوسرے حصے اُتے پہنچنے دا تے اوتھے توں ہور کم شروع کرنے دا کہندی نيں، انہاں نوں جستی ہدایات (jump instructions) یا شاخاں (branches) کہیا جاندا اے۔ اک اہم گل انہاں شاخاں وچ ایہ ہُندی اے کہ ایہ مشروط (conditional) ہويا کردیاں نيں یعنی اس دا مطلب ایہ ہويا کہ ہدایات دے وکھ وکھ متوالیات (sequences) نوں اس طرح استعمال کيتا جاسکدا اے کہ انہاں دے فعل و نتائج نوں گذشتہ کيتے گئے تجزیات و حسابات یا کسی بیرونی واقعہ دے نال مشروط کيتا جاسکدا اے۔ بوہت سارے کمپیوٹر براہ راست ذیلی معمول (subroutine) نوں حمایت فراہم کردے ہوئے اس مقام نوں وی چيتا رکھدے نيں کہ جتھوں انہاں نے کسی برنامج وچ جست (jump) لگائی ہو تے فیر اوہ ہدایت وی چيتا رکھدے نيں کہ کدوں انہاں نوں اس مقام اُتے واپس آنا اے۔
اُتے جست دے تصور نوں آسان انداز وچ سمجھݨ دے لئی ایويں کہیا جاسکدا اے کہ جداں کوئی قاری اک کتاب دا مطالعہ کر رہیا ہو، اوہ جے لوڑ پئے تاں جست لگیا کر کسی پچھلے صفحے اُتے واپس وی آ سکدا اے تے جے کتاب دا کوئی حصہ غیر متعلقہ محسوس ہوئے تاں اسنوں نظر انداز کردے ہوئے اگلے صفحات دی جانب وی جست لگیا سکدا اے۔ بالکل ايسے طرح اک کمپیوٹر وی برنامج دے کسی گذشتہ حصے اُتے واپس جست لگیا سکدا اے تے اوتھے توں اپنے اجراء نوں اک بار فیر دہرا سکدا اے اسنوں کمپیوٹر دی بولی وچ کِسے وی برنامج دا روانِ کار (flow of work) کہیا جاندا اے تے ايسے خصوصیت دے باعث اک کمپیوٹر انسانی عمل دخل دے بغیر وی کوئی طے شدہ کم انجام دیندا رہندا اے ۔عام طور اُتے جے کوئی سادہ سا حسابی عمل ہوئے تاں اسنوں تاں حسابگر (calculator) دی مدد توں باآسانی کيتا جاسکدا اے لیکن جے حسابی عمل طویل اعداد توں متعلق ہوئے تاں فیر اسنوں جے حسابگر یا روايتی طریقہ توں کيتا جائے تاں بہت اضافی وقت درکار ہُندا اے مثال دے طور اُتے جے 1 توں 1000 تمام اعداد دی جمع دا عمل ہوئے تاں اس دے لئی قریبا اک ہزار توں ودھ بار تاں حسابگر دی گھنڈیاں دبانی پڑاں گی تے وقت وی ودھ درکار ہوئے گا، لیکن اک کمپیوٹر نوں جے اک بار اس عمل دا تجزیہ کرنے دی ہدایات فراہم کر دتی جاواں تاں اوہ انکو اپنے اندر ذخیرہ کے لیگا تے اگلی بار توں انہاں نوں استعمال وچ لیا کے ایہ حسابی عمل انجام دے سکے گا جس وچ چند لمحات ہی درکار ہوݨ گے۔ اس قسم دی ہدایات دا اک نمونہ تھلے لکھے ہوئے گا۔
mov #0,sum ; set sum to 0 mov #1,num ; set num to 1 loop: add num,sum ; add num to sum add #1,num ; add 1 to num cmp num,#1000 ; compare num to 1000 ble loop ; if num <= 1000, go back to 'loop' halt ; end of program. stop running
اک دلچسپ گل ایہ اے کہ اس تمام سرعت تے حسن کار دے باوجود کمپیوٹرہے اک آلہ تے جو خود کار طور اُتے منطق وی لاگو نئيں کر سکدا تے سوچ وی نئيں سکدا۔ مثال دے طور اُتے اُتے والے کم دی ہدایات نوں پاکر اک کمپیوٹر اس حسابی عمل نوں شائد اک ثانیئے دے وی کئی ہزار حصے توں پہلے مکمل تاں کردیگا [۴] مگر اوہ کدی وی ايسے حسابی عمل نوں کسی تے نسبتا آسان انداز وچ کرنے دے بارے وچ نئيں سوچے گا۔ جدوں کہ جے ایہی کم اک انسان نوں دے دتا جائے تاں اوہ اپنی سوچ استعمال کردے ہوئے ایہی حسابی عمل کسی سہل طریقے توں انجام دینے دے بارے وچ سوچ سکدا اے، مثال دے طور اُتے اوہ کوئی ریاضیاندی صیغہ استعمال کرنے دے بارے وچ سوچ سکدا اے جس نوں لاگو کر کہ ایہی کم جلد تے سہولت توں انجام دتا جس کے، جداں اک انسان ہوئے گا تاں اوہ تھلے لکھے مساوات استعمال کرنے دا سوچ سکدا اے [۵]
اور اس متبادل راہ دے استعمال توں انسان اوہی درست جواب (500500) کڈ لیندا اے جو کمپیوٹر اُتے دتی گئی ہدایات توں کڈے گا۔ بس ایہ فرق (سوچنے کا) کمپیوٹر تے انسان وچ ایسا اے جس دی بنا اُتے کمپیوٹر مکمل خود مختار نئيں ہُندے۔
کمپیوٹر پروگرام
[سودھو]کمپیوٹر اُتے اسيں جو وی کم کردے نيں اس دے پِچھے اک کمپیوٹر پروگرام یا پروگرام موجود ہُندا اے جس وچ اوہ ہدایات دتی گئی ہُندیاں نيں جنہاں اُتے چل کے کمپیوٹر ساڈے مطلوبہ کم انجام دیندا اے۔ ایہ ہدایات مختصر یا درجن بھر توں ہزاراں تک ہو سکدیاں نيں۔ عہد حاضر دا اک کمپیوٹر اک ثانیے وچ اک ارب ہدایات اُتے کم کر سکدا اے یا انکا اجراء کر سکدا اے تے برساں اس عالجے (operation) وچ کوئی اک غلطی وی نئيں کردا۔
وڈے کمپیوٹر پروگرام نوں تیار کرنے یا لکھݨ وچ شمارندی مبرمج (computer programmer) دی اک پوری جماعت نوں کم کرنا ہُندا اے جس وچ کئی سال لگ جاندے نيں فیر وی اس گل دا امکان باقی رہ جاندا اے کہ شائد پروگرام توقعات دے مطابق کامل نہ ہو سکیا ہو تے اس وچ کوئی خامی رہ گئی ہوئے۔ تے اس طرح دی کوئی خامی جو کسی کمپیوٹر پروگرام وچ اس دی تیاری دے دوران رہ گئی ہو اسنوں کھٹمل (bug) کہیا جاندا اے۔ بعض اوقات ایہ کھٹمل ایداں دے ہُندے نيں کہ انہاں دی موجودگی دے باوجود پروگرام دی کارکردگی اُتے کوئی اثر نئيں پڑدا ایداں دے کھٹملاں نوں حلیم (benign) کہیا جاندا اے۔ جدوں کہ دوسری صورت ایداں دے کھٹملاں دی ہُندی اے کہ جنہاں دی موجودگی کسی وی پروگرام نوں مکمل طور اُتے ناکارہ تے منہدم (crash) کردیندی اے۔ کھٹمل، کمپیوٹر دی کوئی خرابی نئيں ہُندی بلکہ ایہ کمپیوٹر کمپیوٹر پروگرام وچ رہ جانے والی کوئی خامی ہُندی اے۔
کمپیوٹر وچ انفرادی ہدایات، اک آلی رمز (machine code) دی صورت وچ موجود ہُندیاں نيں اس طرح کہ ہر ہدایت نوں اک مخصوص عدد دتا گیا ہُندا اے جس نوں اس دا عالجہ رمز (operation code) کہیا جاندا اے۔ مثال دے طور اُتے دو اعداد نوں جمع کرنے دی ہدایت دے لئی اک وکھ عالجہ رمز ہوئے گا تے انہاں نوں آپس وچ ضرب دینے دی ہدایت دے لئی اک وکھ عالجہ رمز ہوئے گا۔
چونکہ شمارندی یاداشت اعداد نوں ہی ذخیرہ کردی اے اس لئی ایہ ہدایات وی اعداد وچ ہی دتی جاندیاں نيں تے ايسے وجہ توں تمام شمارندی برنامج (یعنی ہدایات دا مجموعہ) دراصل اک قسم دا اعدادی بیان ہی ہُندا اے۔ کمپیوٹر وچ ایہ برنامجات دا ذخیرہ انہاں بیانات (data) دے نال وی رکھیا جاسکدا اے کہ جنہاں اُتے عمل کے کہ اوہ کمپیوٹر کم کردا اے اسنوں اِشکالِ فون نیومان (crux of the von Neumann) توں تشبیہ دیندے نيں۔ بعض اوقات انہاں برنامجات دے لئی بیانات توں وکھ جگہ مخصوص ہُندی اے تے ایسی صورت وچ اسنوں ہاورڈ مارک 1 کمپیوٹر دی مناسبت توں تعمیر ہاورڈ (Havard architecture) کہیا جاندا اے۔
گویا کہ شمارندی برنامجات (کمپیوٹر پروگرامز) نوں اعداد دی اک طویل لسٹ دی صورت وچ وی لکھیا جاسکدا اے جس نوں مشینی بولی (machine language) کہندے نيں تے ایسا پرانے کمپیوٹر وچ کیہ جاندا سی۔ مگر ایہ اک بہت تھکا دینے والا کم ہُندا اے جسنوں اج بھݪک دے پیچیدہ کمپیوٹر وچ انجام دینا نہایت دشوار گزار اے، اس مشکل اُتے قابو پانے دے لئی اک اسم حفظی (mnemonic) دی طرز اُتے اک طریقہ اپنایا گیا جس وچ کِسے وی اک قسم دی کمپیوٹر ہدایت دے لئی کوئی اک لفظ چن دتا جاندا اے، مثال دے طور اُتے ADD, SUB تے JUMP وغیرہ دے اسم حفظی۔ تے انہاں اسماء حفظی نوں جو شمارندی پروگرام لکھݨ دے لئی استعمال کيتے جاندے نيں، اجتماعی بولی (assembly language) کہیا جاندا اے۔ ہن اس دے بعد ہُندا ایويں اے کہ اجتماعی بولی وچ برنامجات (programs) نوں لکھ کے اک سافٹ ویئر (software) دے ذریعہ مشینی زبان وچ تبدیل کر ليا جاندا اے تاکہ اک کمپیوٹر اسنوں سمجھ لے تے اس قسم دی تبدیلی کرن والا پروگرام، اجتماع ساز (assembler) اکھوایا جاندا اے۔
حوالے
[سودھو]- ↑ قومی انگلش اردو ڈکشنری، لفظ Computer دا معنی لبھ کے ویکھو
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےقومی انگلش اردو ڈکشنری, لفظ Computer دا معنی تلاش کر کے ویکھو
لئی۔ - ↑ "کمپیوٹر دے بارے وچ دلچسپ معلومات"۔ ۱۵ جون ۲۰۲۰ میں اصل سے آرکائیو شدہ
- ↑ یہ برنامج اک PDP-11 نامی چھوٹے کمپیوٹراں دے لئی بنایا گیا سی جو اک کمپیوٹر دے مثالی افعال دا اک خاکہ پیش کردا اے۔ واوین منقوطہ دے بعد دی تحریر انسانی امداد دے لئی فراھم کيتا گیا تبصرہ اے جس نوں کمپیوٹر نظر انداز کردیندا اے۔
- ↑ ایسی کوششاں وی دی گئیاں نيں تے دی جا رہیاں نيں کہ جو کمپیوٹراں دی اس کمی (خود سوچنے کی) نوں پورا کرسکن تے اس سلسلے وچ سافٹ ویئر تے برنامج بنانے دی پیش رفت حیات اصطناعی دے شعبے وچ آجاندیاں نيں۔