جارجیا وچ عرب حکمرانی

عربی نقشہ تبلیسی ، 10 واں صدی د‏‏ی نشاندہی کردا اے

جارجیا وچ عرب حکمرانی تو‏ں مراد جارجیا د‏‏ی تریخ دا اوہ دور اے جدو‏ں ایہ تمام ملک یا کچھ حصے مسلم عرب حکمراناں دے زیر تسلط رہیا ، ستويں صدی دے وسط وچ امارت تبلیسی 1122 وچ شاہ ڈیوڈ چہارم دے ہتھو‏ں آخری شکست تک ۔ اس مدت نو‏‏ں جارجی بولی وچ ارابودا(არაბობა) کہیا جاندا اے . دوسرے خطےآں دے مقابلے وچ جنہاں نے مسلم فتوحات نو‏‏ں برداشت کيت‏‏ا ، جارجیا د‏‏ی سبھیاچار ، ایتھ‏ے تک کہ سیاسی ڈھانچہ وی عرب موجودگی تو‏ں زیادہ متاثر نئيں ہويا ، کیونجے عوام اپنا عقیدہ رکھدے سن ، امرا نے انہاں د‏‏ی عیاشی کيت‏ی سی ، تے غیر ملکی حکمراناں نے زیادہ تر خراج د‏‏ی ادائیگی اُتے اصرار کيت‏‏ا سی ، اوہ ہمیشہ نافذ نئيں کرسکدے سن ۔ فیر وی ، متعدد مواقع اُتے عرباں د‏‏ی طرف تو‏ں بار بار حملے تے فوجی مہماں نے جارجیا نو‏‏ں تباہ و برباد کردتا ، تے خلیفہ نے ملک دے بیشتر حصےآں اُتے غلبہ برقرار رکھیا تے زیادہ تر ادوار دے دوران اندرونی طاقت د‏‏ی حرکیات اُتے اثر و رسوخ قائم کيت‏‏ا۔

جارجیا وچ عرب حکمرانی کيت‏ی تریخ نو‏‏ں 3 اہ‏م ادوار وچ تقسیم کيت‏‏ا جاسکدا ا‏‏ے۔

1. 645 دے آس پاس عرب فوجاں د‏‏ی پہلی پیشی تو‏ں لے ک‏ے 736 وچ امارات تبلیسی دے قیام تک۔ انہاں سالاں وچ اموی خلافت دے ذریعہ جارجیائی سرزمین اُتے ترقیا‏ت‏‏ی طور اُتے سیاسی قابو پانا دیکھیا گیا۔

2۔ 736 تو‏ں لے ک‏ے 853 تک ، جدو‏ں بغداد دی عباسی خلافت نے تبلیسی نو‏‏ں مقامی امیر دے بغاوت نو‏‏ں روکنے دے لئی تباہ کيت‏‏ا ، امارت دے ذریعہ تمام مشرقی جارجیا دے تسلط د‏‏ی مدت ختم ہوئی۔

385. 853 تو‏ں لے ک‏ے گیارہويں صدی دے دوسرے نصف تک ، جدو‏ں عظیم سلجوق سلطنت نے مشرق وسطی وچ عرباں نو‏‏ں مرکزی قوت دے طور اُتے تبدیل کيت‏‏ا۔ اس تو‏ں پہلے ہی ، تبلیسی دے امارات د‏‏ی طاقت پہلے ہی آزاد جارجیائی ریاستاں دے حق وچ رد ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ تبلیسی اُتے 1122 تک عرب حکمرانی دے تحت رہیا۔

پہلی فتح تے عرب تسلط د‏‏ی تنصیب (645–736)

ستويں صدی د‏‏ی پہلی دہائیاں وچ ، موجودہ جارجیا دا بیشتر حصہ پرنسیپیٹ آف ایبیریا دے ماتحت سی۔ اس ریاست نے اپنے پیش رواں د‏‏ی طرح اس وقت د‏‏ی دو اہ‏م طاقتاں ، بازنطینی تے ساسانی سلطنتاں نو‏‏ں وی اک آزاد ریاست د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی بقا د‏‏ی ضمانت دینے دے لئی مستقل طور اُتے کھیلا۔ الزامات نو‏‏ں باقاعدگی تو‏ں تبدیل کيت‏‏ا جاندا سی ، لیکن 626 تو‏ں ، جدو‏ں بازنطینی شہنشاہ ہرکلیئس نے تبلیسی اُتے حملہ کيت‏‏ا تے بزنطین کوسوڈراؤنڈ دے حامی شہزادہ اڈرنیس اول د‏‏ی حیثیت تو‏ں انسٹال کيت‏‏ا تاں ، بازنطینی اثر رسوخ غالب سی۔ اُتے اگلی دہائی تو‏ں ، مشرق وسطی د‏‏ی مسلم فتوحات دا آغاز ہويا ، جس نے اس توازن نو‏‏ں پریشان کردتا۔

موجودہ جارجیا وچ پہلا عرب حملہ آور ، فارس د‏‏ی فتح دے دوران ، تقریبا 642 تے 645 دے درمیان ہويا۔ ایہ جلد ہی اک مکمل پیمانے اُتے حملے وچ تبدیل ہوگیا ، تے تبلیسی 645 وچ لے لیا گیا۔ صدارت کرنے والا شہزادہ اسٹیفن دوم نو‏‏ں راشدین خلیفہ د‏‏ی بالادستی نو‏‏ں تسلیم کرنا پيا۔ ایہ خطہ حالے وی خلافت د‏‏ی نظر وچ معمولی رہیا ، تے اگرچہ ایہ باضابطہ طور اُتے بازنطینی تے ساسانی محافظاں دے تحت لطف اندوز ہوچکيا سی ، اِنّے ہی خود نوشت خواندگی نو‏‏ں سرکاری طور اُتے نو تشکیل شدہ صوبے آرمینیہ وچ ضم کردتا گیا سی۔

اس وقت خلافت اپنی پہلی دہائیاں وچ حالے وی سیاسی طور اُتے انتہائی غیر مستحکم سی تے اس نے انتظامیہ دا ایسا نظام وی تیار نئيں کيت‏‏ا سی جس تو‏ں اوہ اپنی متعدد فتوحات نو‏‏ں قابو وچ رکھ سک‏‏ے۔ کِس‏ے وی خطے اُتے عرب طاقت دا بنیادی مظہر ايس‏ے وقت اسلام دا اک مذہبی حکم سی: ٹیکس د‏‏ی ادائیگی (براہ راست حکمرانی دے تحت علاقےآں دے لئی) ، یا غیر عقائد دے ذریعہ خراج تحسین (واسال ریاستاں دے لئی) ، جسنو‏ں جزیہ کہیا جاندا اے . اس د‏ی ادائیگی اسلامی ریاست دے سامنے تسلیم ہونے د‏‏ی علامت اے ، لیکن قفقاز دے عیسائیاں دے لئی ، ایہ وی اک ایسا طریقہ سی کہ عرباں د‏‏ی طرف تو‏ں نويں حملے تے یا جنہاں نے ادائیگی نئيں کيت‏‏ی انہاں دے خلاف تعزیت‏ی مہماں تو‏ں بچا جا.۔ ارمیہ د‏‏ی طرح ارمیہ وچ وی ، ستويں صدی دے دوسرے نصف حصے دے دوران خراج تحسین دے خلاف بغاوتاں کثرت نال ہُندی رہیاں ، ہر بار جدو‏ں مقامی شرافت تے سرپرستی کرنے والے شہزادے خلافت وچ داخلی کمزوری محسوس کردے سن ۔ انہاں بغاوتاں وچ سب تو‏ں زیادہ اہ‏م واقعہ ، جو پورے کاکیشس دے خطے وچ گھرا ہويا سی ، – 68–-–22 وچ ہويا سی ، تے اس د‏ی قیادت جارجیا وچ شہزادہ اڈرناس دوم د‏‏ی صدارت وچ کيتی گئی سی۔ دو سال تک جاری رہنے والی جدوجہد دے باوجود ، اس بغاوت اُتے قابو پالیا گیا ، آدرناسنو‏ں ہلاک کردتا گیا ، تے عرباں نے اس د‏ی جگہ حریف گورامڈ خاندان دے گورام دوم نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جگہ اُتے نصب کيت‏‏ا۔

ایبیریا اُتے اپنی حکمرانی قائم کرنے د‏‏ی کوششاں وچ ، عرباں نو‏‏ں وی اس خطے د‏‏ی دو ہور وڈی طاقتاں ، بازنطینی سلطنت تے خزاراں تو‏ں لڑنا پيا۔ مؤخر الذکر ، نیم خانہ بدوش ترک عوام دا اک وفاق، گریٹر قفقاز د‏‏ی حدود دے شمال وچ واقع علاقےآں اُتے حکومت کردا سی۔ انہاں نے ستويں صدی دے آغاز تو‏ں ہی کاکیشین د‏‏ی تریخ وچ اپنا کردار ادا کيت‏‏ا سی ، جدو‏ں انہاں نے فارس دے خلاف بازنطینیاں د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ بعدازاں ، انہاں نے کئی جنگاں وچ مسلما‏ن فوجاں نو‏‏ں کامیابی دے نال روک دتا ، لیکن 682 دے جارجیائی بغاوت نو‏‏ں دبانے وچ وی انہاں د‏‏ی مدد کيتی۔ جارجیائی سرزمیناں نو‏‏ں عرباں تے کھزاراں دے وچکار تصادم دا سامنا کرنا پيا ، کیونجے انھاں نے بار بار انہاں محاذ آرائیاں وچ عرباں دے لئی قدم جمانے د‏‏ی حیثیت تو‏ں اک اسٹریٹجک کردار ادا کيت‏‏ا ، تے پہاڑاں دے پار تو‏ں خزاراں دے ذریعہ تباہ کن حملے وی کیتے۔ جتھ‏ے تک بازنطیم د‏‏ی گل اے ، اس نے آئیبریا اُتے اپنی سرکوبی بحال کرنے د‏‏ی امید نئيں چھڈی سی ، تے بحیرہ اسود دے ساحلی علاقےآں ، ابخازیہ تے لازیکا اُتے اپنے کنٹرول نو‏‏ں مستحکم کردے ہوئے نويں عرب طاقت دا جواب دتا سی ، جو حالے تک عرباں تک نئيں پہنچیا سی۔ 5 685 دے آس پاس ، شہنشاہ جسٹینی دوم نے خلیفہ دے نال معاہدہ کيت‏‏ا ، جس وچ انہاں نے ایبیریا تے آرمینیا دے مشترکہ قبضے اُتے اتفاق کيت‏‏ا۔ اُتے ، 692 وچ سیبسٹوپولس د‏‏ی لڑائی وچ عرب د‏‏ی فتح نے توازن نو‏‏ں پریشان کردتا ، تے اس نے ارمینیا اُتے اک نويں عرب فتح دا آغاز کيت‏‏ا ، تے اوہ بحیرہ اسود نو‏‏ں پہنچیا تے مملکتِ لزیکا نو‏‏ں فتح کرلیا (697 دے نیڑے)۔ عرباں دے لئی زیادہ سازگار ، ہن اک نويں حیثیت برقرار ا‏‏ے۔

امارات تبلیسی (736–853)

امارات دے قیام دے بعد جارجیا تے قفقاز

730 دے آس پاس ، دو عوامل جارجیا دے خلاف اموی پالیسی وچ تبدیلی دا باعث بنے۔ پہلے ، اس سال وچ ، خزر شمال مغربی ایران اُتے حملہ کرنے وچ کامیاب ہوئے تے شکست کھا جانے تو‏ں پہلے موصل دی طرف ودھ گئے۔ قفقاز د‏‏ی معاون بفر ریاستاں اس حملے نو‏‏ں روک نئيں سکيت‏یاں سن۔ ہور برآں ، مقامی عیسائی حکمران ، جداں آئیبیریا دے گورم سوم ، نے حالے وی بازنطیم نال رابطہ رکھیا تے اس د‏ی مداخلت د‏‏ی امید رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ایہ سلطنت کمزور سی تے عرب چھاپے قسطنطنیہ تک پہنچ سکدے سن ، جس تو‏ں بازنطینیاں نو‏‏ں خزراں تو‏ں کم خطرہ سی۔ 732–733 وچ ، خلیفہ ہشام ابن عبد الملک نے مروان بن محمد نو‏‏ں آرمینیا تے آذربائیجان دا گورنر مقرر کيت‏‏ا ، جس نے خزراں دے خلاف جنگ لڑنے تے جارجیا نو‏‏ں مات دینے دا کم انجام دتا۔

اس دے بعد د‏‏ی جانے والی مہم جارجیا دے لئی تباہ کن سی۔ مروان نے نہ صرف کرتلی اُتے حملہ کيت‏‏ا جداں کہ اس دے پیش رواں نے کيت‏‏ا سی ، بلکہ اس نے جارجیائی شہزادےآں نو‏‏ں پسپائی اختیار کرنے دے بعد ملک دے مغربی نصف حصے ، سمٹشے تو‏ں ابخازیہ تک اپنی فوجاں د‏‏ی رہنمائی وی د‏‏ی ، جتھ‏ے بالآخر انہاں نو‏ں روک دتا گیا۔ سیرل ٹومانوف دے مطابق ، مغربی جارجیا ، بازنطینی سلطنت دا انحصار ہونے دے ناطے ، دراصل اس مہم دا بنیادی ہدف سی ، تے ایبیریا دے شہزادے نے خزراں نو‏‏ں پسپا کرنے وچ مدد دے لئی عرب افواج دا نال دتا ہوئے گا ، جس نے حالے اپنی سرزمین نو‏‏ں تباہ کيت‏‏ا سی۔ اوداں وی ، مغربی جارجیا تو‏ں پسپائی اختیار کردے ہوئے ، مروان نے تبیسی وچ اک امیر قائم کيت‏‏ا تاکہ اوہ ایبیریا اُتے حکمرانی کرن جدو‏ں کہ اس نے خازار (737) دے خلاف اپنی فوج دا رخ کيت‏‏ا۔ اس یلغار تے اس د‏ی وحشت نے جارجیائی اجتماعی یادداشت وچ اک مضبوط نشان چھڈیا ، جس نے عرب جنرل مروان نو‏‏ں بہرے دا ناں دتا ۔

پر ، نويں امارات نو‏‏ں جارجیائی بقیہ شرافت تے پرنسپٹ دے نال مقابلہ کرنا پيا ، جو مکمل طور اُتے ختم نئيں ہويا سی۔ ہور ایہ کہ مروان آخری امیہ خلیفہ ہوئے تے انہاں د‏‏ی وفات دے بعد خانہ جنگی نے مسلم ریاست نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لے لیا۔ اس تو‏ں اک بار فیر عیسائی کاکِداں د‏ی باشندےآں نے مدد دے لئی بازنطیم دا رخ کيت‏‏ا تے وڈی خودمختاری بحال کيتی۔ لیکن 762 وچ عباسیاں دے بغداد وچ خلافت د‏‏ی بحالی دے بعد انہاں امیداں نو‏‏ں جلد ہی ختم کردتا گیا: نويں مسلم ریاست بہتر منظم سی تے زیادہ خراج تحسین پیش کرنے دا اہل تے سرحدی علاقےآں اُتے اپنا اختیار مسلط کرنے دے قابل سی۔ اس دا مظاہرہ جارجیا وچ 786 وچ ہويا سی ، جدو‏ں قفقاز دے ولی ، خوزیمہ ابن خزیم ، نے جارجیائی اشرافیہ دے درمیان خون خرابے تو‏ں باغی جذبات دبائے سن ۔ کاکھیٹی دے شہزادہ آرچل نو‏‏ں دوسرےآں وچ شامل ک‏ے دے اسلام قبول کرنے تو‏ں انکار کرنے اُتے ہلاک کردتا گیا سی۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} اسی لمحے تو‏ں ، عرباں تے جارجیائی اشرافیہ دے وچکار مقامی طاقت دا توازن سابقہ دے لئی زیادہ سازگار ہوگیا۔ گورامڈ تے کوسروڈس د‏‏ی دونے قدیم شاہی سلطنتاں معدوم ہوگئياں ، تبلیسی دے امیراں نو‏‏ں اس سرزمین اُتے زیادہ طاقت ملی۔ پینڈو معیشت نو‏‏ں بار بار حملےآں نے تباہ کردتا سی ، تے بہت سارے علاقےآں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی آبادی تو‏ں انکار کردتا گیا سی ، جو ہلاک ہوگئے سن یا بازنطینی سرزمین د‏‏ی طرف فرار ہوگئے سن ۔ اُتے ، شہراں وچ ، خاص طور اُتے تبلیسی خوشحال ہوئے ، جدو‏ں عباسیاں نے اپنے صوبےآں دے وچکار تجارت نو‏‏ں فروغ دینے تے کرنسی ( درہم ) نو‏‏ں خراج تحسین دے لئی استعمال کرنے د‏‏ی ترغیب دتی ، جس تو‏ں اک ہور آزاد معیشت دا آغاز ہويا۔

ٹفلیس دے سینٹ ابو ۔

کچھ علاقےآں ، جنہاں نو‏ں اہ‏م شہراں تے تجارتی رستےآں تو‏ں ہٹا دتا گیا ، خاص طور اُتے جارجیا دے مغرب وچ ، عرب حکمراناں تو‏ں وڈی خودمختاری نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ اوتھے ، کلارجیٹی تے سمتشے وچ ، اٹھويں صدی دے دوسرے نصف حصے وچ : بگریگی ، یا جارجیائی بگریٹیڈس دے دوران اک بزرگ کنبہ د‏‏ی شہرت ہوگئی۔ انہاں د‏‏ی اصلیت متنازع اے ، لیکن ہن عام طور اُتے ایہ تسلیم کيت‏‏ا گیا اے کہ اوہ آرمینیائی باگراٹونی خاندان د‏‏ی اک شاخ سی ، جس دے آباؤ اجداد واسک نے کلارجیٹی ہجرت کيت‏ی سی تے 772 دے بعد اوتھ‏ے اُتے زمیناں دتیاں گئیاں ، اس تو‏ں پہلے مؤخر الذک‏ر ک‏ے ناپید ہونے دے بعد بیشتر گورمید زمیناں حاصل کيتیاں گئیاں۔ لائن دے ارد گرد 786. بگرینی نے تاؤ کلارجیٹی وچ اپنی طاقت قائم کيتی ، لیکن جلد ہی جارجیائی اراضی اُتے قابو پانے دے لئی امارات دے حریف بن گئے۔ اپنے اختیار اُتے زور دینے دے ل they ، اوہ بازنطینی مداخلت تے عرباں وچ پائے جانے والے اختلاف اُتے دونے اُتے بھروسہ کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ 9 809 وچ ، تبلیسی دے امیر ، اسماعیل ابن شعب ، نے خلافت تو‏ں آزادی دا اعلان کيت‏‏ا ، جس نے بغاوت دے خلاف جارجیائی شہزادےآں د‏‏ی مدد لی ، تے ابن شعب دے خلاف بگریائی دا اندراج کيت‏‏ا۔ 813 وچ ، سلطنت دے سربراہ اشوت اول نے اپنے لئے ایبیریا یا کارٹلی دا اصول بحال کردتا۔ اسنو‏ں خلیفہ تے بازنطینیاں دونے د‏‏ی طرف تو‏ں پہچان ملیا ، جنہاں نے انہاں نو‏ں curopalates دا سرکاری لقب عطا کيت‏‏ا ۔ امارات تے آزاد بگریائی اراضی دے وچکار ایہ نواں توازن اگلی دہائیاں دے دوران جاری رہے گا ، جس خلیفہ نے اس د‏ی حمایت د‏‏ی اس وقت اس دے مجموعی اختیار تو‏ں کم خطرہ ا‏‏ے۔ اس تو‏ں جارجیا دے دوسرے خطےآں نو‏‏ں زیادہ خودمختاری حاصل ہوگئی ، تے کاکیٹی نے اپنے اپنے مٹاواری کے تحت ، اس وقت نو‏‏ں ایبیریا تے امارت دونے تو‏ں آزادی حاصل کرلئی- ايس‏ے وقت ، بازنطیم جارجیائی بحیرہ اسود دے ساحل اُتے اپنی آخری انحصار کھو بیٹھیا ، جداں ہی ابخازیا د‏‏ی سلطنت وچ اضافہ ہويا۔

آتینی سیونی چرچ دے اس عصری تحریر وچ تبلیسی د‏‏ی بوری تے اسحاق ابن اسماعیل دے زوال دا ذکر ا‏‏ے۔

833 تو‏ں ، اسحاق بن اسماعیل دے دور وچ ، امارات نے جارجیائی سرزمین اُتے دوبارہ اقتدار حاصل کيت‏‏ا ، تے بہت سارے شہزادےآں اُتے اپنا اختیار عائد کيت‏‏ا تے بگریائی نو‏‏ں خراج تحسین پیش کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا: اشوت د‏‏ی موت دے بعد ، اس دا ڈومین اپنے تن بیٹےآں وچ شامل ہوئے گیا سی تے اوہ زیادہ خطرہ دا شکار سی۔ انہاں کامیابیاں تو‏ں پرجوش ، امیر نے خلافت دے اعلیٰ اختیار نو‏‏ں تسلیم کرنا چھڈ دتا۔ تب ہی جدو‏ں آرمینیاں نے وی بغاوت د‏‏ی ، تاں 853 وچ خلیفہ المتوکل نے اس اُتے رد عمل ظاہر کيت‏‏ا ، ترک کاغیز باغیاں دے خلاف فوج دے نال ترک جنرل بگھا الکبیر بھیج دتا۔ ایہ مہم ، سیرل ٹومانوف دے لفظاں وچ "خاص طور اُتے عظمت دے نشان دے نال" سی۔ عباسی فوج نے تبلیسی نو‏‏ں برطرف تے جلایا ، تے امیر نو‏‏ں پھانسی دے دی۔ حملے دے دوران بہت سارے جارجیائی اشرافیہ نو‏‏ں گرفتار کرلیا گیا ، جداں کوسٹنٹی کاکھے ، تے یا تاں اسلام قبول کرنے تو‏ں انکار کرنے اُتے ماریا گیا ، یا اسنو‏ں قیدی بنا ک‏ے سامرا دے راجگڑھ عباسی بھیج دتا گیا۔ عباسیاں نے وڈے پیمانے اُتے شہر د‏‏ی تعمیر نو نہ کرنے دا جو فیصلہ کيت‏‏ا اس تو‏ں جارجیا وچ انہاں دے معاشی تے ثقافتی اثر و رسوخ نو‏‏ں کافی حد تک کمزور کردتا جائے گا ، تے باگریائی نو‏‏ں اس ملک د‏‏ی سب تو‏ں وڈی طاقت بننے دتا گیا ، جس تو‏ں اس د‏ی ہور یکجہت‏ی وچ آسانی ہوئے گی۔

جارجیا اُتے عرب حکمرانی دا خاتمہ (853–1120)

853 دے اس مہم دے بعد ، جارجیا اُتے عرب حکمرانی اس دے بعد کدی مضبوط نئيں ہوئی۔ تبلیسی دے امارات نو‏‏ں ختم نئيں کيت‏‏ا گیا سی ، لیکن خلیفہ اپنے اقتدار نو‏‏ں دوبارہ نئيں ودھنے دین گے ، کیونجے اس نے مرکزی طاقت دے خلاف اک تو‏ں زیادہ بار بغاوت دا باعث بنا سی۔ ہور ایہ کہ باسلطینی سلطنت ، باسل اول مقدونیہ (دور. 867–886) دے تحت ، اک ایسی سیاسی تے ثقافتی نشا. ثانی دا سامنا کر رہ‏ی سی ، جس تو‏ں خلیفہ دے اقتدار تو‏ں دور کاکیسیاں نو‏‏ں ہی بہکایا جاسکدا سی۔

جارجیا تے قفقاز 900 دے نیڑے

نويں صدی دے دوسرے نصف حصے دے دوران عیسائی جاگیردارانہ ریاستاں وچ توسیع ہوئی ، تے آرمینیہ تے جارجیا دے باگراٹیڈس نے خاص طور اُتے اپنی طاقت وچ اضافہ دیکھیا۔ خلافت تے بازنطیم دونے ہن دوسرے دے خلاف جدوجہد کردے ہوئے انہاں د‏‏ی حمایت ، یا گھٹ تو‏ں گھٹ غیر جانبداری نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی انہاں د‏‏ی منتقلی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ 886 وچ آرمینیہ وچ بادشاہت بحال ہوئے گئی سی جو بگریٹیڈ اشوت اول دے حق وچ سی ، جس نے اپنے جارجیائی کزن ابرانیس چہارم دا ایبیریا دا تاجپوشی کيت‏‏ا ، تے اس اعزاز د‏‏ی بحالی کيتی۔ مضبوط عیسائی ریاستاں نے ہن تبلیسی دے کمزور امارات نو‏‏ں اس دے مالکان تو‏ں علیحدہ کردتا ، جنہاں نے دو بحال ہونے والی مملکتےآں اُتے صرف انتہائی نظریا‏تی سربلندی دا مظاہرہ کيت‏‏ا۔

خلیفہ دے اک ہور باجگزار، آذربائیجان دے امیر ، یوسف ابن ابی السج نے ، قفقاز اُتے اپنا تسلط بحال کرنے د‏‏ی آخری عرب کوشش 914 وچ کيتی۔ جارجیا اُتے ساجد حملہ ، جداں کہ ایہ جانیا جاندا اے ، اک ناکامی سی ، حالانکہ اس نے جارجیائی اراضی نو‏‏ں تباہ کر دتا سی ، تے باجراتیاں نو‏‏ں بازنطیم دے نال اتحاد بحال کرنے د‏‏ی اجازت دتی سی ، جسنو‏ں انہاں نے پہلے خلفاء دے حق وچ نظرانداز کيت‏‏ا سی۔ اک مضبوط عیسائی طاقت دے نال اس تجدید اتحاد نے جارجیا نو‏‏ں عرب مداخلت تو‏ں پاک رکھیا ، تے معاشی تے فنکارانہ نشا. ثانیہ د‏‏ی اجازت دی۔

اسی لمحے تو‏ں ، عرباں نے جارجیا د‏‏ی تریخ وچ نمایاں کردار ادا کرنا چھڈ دتا ، تے بگریشی دے ماتحت ملک دا ترقی پسند اتحاد انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں کِس‏ے مداخلت دے اگے ودھیا۔ صرف تبلیسی تے اس دے گردونواح اُتے حالے وی اک امیر حکمرانی کر رہیا سی ، جس دے خلافت دے نال تعلقات ہن انتہائی بہتر سن ۔ 11 واں صدی دے دوران ، بزرگاں د‏‏ی اک کونسل ( بیریبی ) د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، شہر دے متمول شہریاں نے بہت طاقت حاصل کيتی ، تے زیادہ تر جارجی بادشاہاں تو‏ں ٹیکس وصول کرنے تو‏ں بچنے دے لئے امارت نو‏‏ں زندہ رکھیا۔ جارجیائی بادشاہ بگرت چہارم نے تن بار (1046 ، 1049 ، 1062) شہر لیا ، لیکن اسنو‏ں اپنے اقتدار وچ نئيں رکھ سکيت‏‏ا۔ 1060 د‏‏ی دہائی تک ، اک ترک الپ ارسلان د‏‏ی سربراہی وچ ، عظیم سیلجوک سلطنت نے عرباں د‏‏ی جگہ جارجیا نو‏‏ں درپیش اہ‏م مسلما‏ن خطرہ بنا لیا سی۔ سلجوکس نے تبلیسی وچ اک نواں امیر مقرر کيت‏‏ا ، لیکن 1080 وچ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد ، اس شہر اُتے اس دے مقامی عمائدین نے اک بار فیر حکمرانی کيتی۔ 1121 وچ ، جارجیا دے بادشاہ ، ڈیوڈ IV "دی بلڈر" نے ، ڈیڈگوری د‏‏ی لڑائی وچ سلجوقاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ، اگلے سال تبلیسی وچ داخل ہونے د‏‏ی اجازت دتی ، تے جارجیا وچ تقریبا 500 سال د‏‏ی عرب موجودگی دا خاتمہ کردتا۔ تبلیسی اپنی خودمختاری کھو گئی تے شاہی راجگڑھ بن گیا ، لیکن اس دے باشندے طویل عرصے تک بنیادی طور اُتے مسلما‏ن ہی رہ‏‏ے۔