Wikipedysta:ASzpak/brudnopis

Kolej Warszawsko-Kaliska, Droga Żelazna Warszawsko-Kaliska (Варшавско-Калишска железная дорога), Kolej Kaliska – linia kolejowa łącząca Warszawę z Kaliszem, wybudowana przez Towarzystwo Akcyjne Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej w latach 1900–1902, uruchomiona 15 listopada 1902 jako szerokotorowa (1524 mm). W 1906 Kolej Warszawsko-Kaliska została połączona z systemem kolei pruskich transgranicznym odcinkiem normalnotorowym Kalisz–Nowe Skalmierzyce. W 1910 dla skrócenia połączenia Wrocław–Kalisz wybudowano linię kolejową Oleśnica–Odolanów–Ostrów Wielkopolski. Kolej Kaliska została upaństwowiona przez rząd carski w 1912. Od 1914 linia była normalnotorowa (1435 mm), a od 1916 dwutorowa. W 1918 została przejęta przez (zmilitaryzowane) Polskie Koleje Państwowe. Do 1922 stanowiła główne połączenie ziem b. zaboru pruskiego z ziemiami b. Królestwa Polskiego i Warszawą. Później jej znaczenie stopniowo malało.

Trasa: Warszawa Kaliska–Błonie–Sochaczew–Łowicz Kaliski–Głowno–Stryków–Zgierz–Łódź Kaliska–Pabianice–Łask–Zduńska Wola–Sieradz–Błaszki–Opatówek–Kalisz. Na trasie wybudowano 11 stacji kolejowych (w tym 3 dworce):

Warszawa Kaliska (arch. Józef Huss, 1902; zburzony w 1915, nieodbudowany),
Łódź Kaliska (arch. Czesław Domaniewski, 1902; przebudowany),
Kalisz (arch. Czesław Domaniewski, 1905; zburzony w 1914, odbudowany).

Plany wybudowania linii

Projekty wybudowania połączenia Kalisza z siecią kolejową Królestwa Polskiego powstawały wielokrotnie w ciągu ostatnich 40 lat XIX wieku. Zawsze natrafiały na zdecydowany opór władz carskich ze względów wojskowych. Ekonomiczne argumenty uznawano za drugoplanowe. Lewobrzeżna część Królestwa była przewidywana na teren starcia w ewentualnej wojnie ze zjednoczonymi Niemcami. Linie kolejowe, z nielicznymi wyjątkami linii wiedeńskiej i bydgoskiej, rozwijano jedynie na prawym brzegu Wisły.

W 1862 na terenie Prus powstał Komitet Budowy Kolei Żelaznych z Wrocławia do Warszawy. Wystąpił on do władz carskich o koncesję na budowę linii od granicy pruskiej do Warszawy. Kolej miała biec po trasie Wrocław - Kobylin - Krotoszyn - Ostrów - granica - Kalisz - Opatówek - Sieradz - Zduńska Wola - Pabianice - Łódź - do połączenia z linią warszawsko - wiedeńską. Prośbę odrzucono.

W 1865 Jan Gotlib Bloch uzyskał zezwolenie namiestnika Królestwa hr. Berga na przeprowadzenie studiów wstępnych, jednak władze carskie nie zgodziły się na budowę linii do granicy. We wrześniu 1868 hr. Berg przekazał do Ministerstwa Komunikacji w Petersburgu prośby o zezwolenie na budowę linii w Królestwie, wniesione przez obywateli niemieckich. Jeden z projektów dotyczył budowy kolei z Łodzi przez Sieradz, Kalisz do granicy pruskiej. W międzyczasie wpłynęły do Komitetu Dróg Żelaznych w Petersburgu kolejne dwie prośby wniesione przez obywateli niemieckich, zapewniających o wsparciu rządu pruskiego dla projektu. Względy strategiczne i podejrzliwość władz doprowadziły do odrzucenia wniosków składanych, co istotne, przez niemieckich obywateli. Odrzucano też prośby składane w kolejnych latach. Napięcia w stosunkach międzynarodowych sprawiły, że nie doszło do realizacji budowy linii łódzko - kaliskiej zatwierdzonej w listopadzie 1878 przez cara. Komitet Ministrów zlecił w 1879 Ministerstwu Komunikacji opracowanie projektu koncesji oraz warunków budowy linii z odnogą do Wieruszowa, w tym warunków technicznych i kosztorysu, ale ostatecznie minister komunikacji nie zatwierdził kosztorysu. Nie zezwolono na dobudowanie krótkiego łącznika dla połączenia Kalisza z siecią pruską w Skalmierzycach (taką prośbę złożono w 1881).

W 1898 złożono do Ministerstwa Komunikacji i Ministerstwa Skarbu dwa podania z prośbą o zezwolenie na wybudowanie linii z Łodzi do Kalisza. Autorem pierwszej był Moskiewski Dom Handlowy K.G.Schen, a drugiej ppłk sztabu generalnego Tizenhauzen. Po pewnym czasie konkurenci złożyli wspólne pismo, prosząc o zgodę na przedłużenie linii do Warszawy, przebudowę warszawskiego węzła kolejowego i budowę odnogi do Koluszek. Podobne podanie złożył Zarząd Towarzystwa Kolei Iwangorodzko - Dąbrowskiej. W tym czasie Ministerstwo Komunikacji zwróciło się do generał-gubernatora ks. Aleksandra Imertyńskiego, by sprawdził czy Towarzystwo Kolei Warszawsko Wiedeńskiej mogło podjąć się zrealizowania tego przedsięwzięcia.

W wyniku tego 8 marca 1898 nadzwyczajne zebranie akcjonariuszy Towarzystwa Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej uchwaliło, że że zwróci się z wnioskiem o udzielenie koncesji na budowę i eksploatację linii z Warszawy do Kalisza z łącznikiem do granicy Prus. W lipcu 1898 uzupełniono to o wniosek o zezwolenie na przeprowadzenie badań w terenie. Rozporządzeniem z 24 lipca 1898 car zezwolił na przeprowadzenie studiów i opracowanie wstępnych projektów technicznych z zastrzeżeniem, że powinny uwzględniać dwa możliwe kierunki przebiegu linii:

Kalisz - Sieradz - Łask - Łódź - Łowicz - Sochaczew - Błonie - Warszawa
Kalisz - Łęczyca - Pniewo - Sochaczew - Błonie - Warszawa

Równocześnie pozwolenia na przeprowadzenie studiów w terenie udzielono ppłk Tizenhauzenowi. Tymczasem w sprawozdaniu z listopada 1898 komisja przy Ministerstwie Komunikacji powołana dla rozpatrzenia budowy linii kaliskiej i przebudowy warszawskiego węzła kolejowego zalecała, by kolej budować w prześwicie 1524 mm - zgodnie z życzeniem Ministra Wojny, a także że niewskazany jest 30-letni okres prywatnego użytkowania po wybudowaniu. Proponowano, by wybudować linię ze środków publicznych. Natomiast w razie braku zgody resortu finansów, powierzyć ją ppłk Tizenhauzenowi lub Towarzystwu Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej.

Trudne warunki finansowe (przejęcie linii po 30 latach i amortyzacja 12,5 mln rubli kapitału akcyjnego), korzystne przede wszystkim dla skarbu państwa, były możliwe do spełnienia przez Towarzystwo Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Dnia 28 listopada 1898 Komitet Dróg Żelaznych w Petersburgu zatwierdził na jego rzecz koncesję na budowę linii.

Decyzja o budowie linii szerokotorowej

Podobnie jak względy strategiczne uniemożliwiały budowę linii przez blisko 40 lat, tak w momencie rozpoczęcia prac odbiły się na procesie jej powstawania. Władze rosyjskie wymagały, by linię budowano w standardzie szerokotorowym oraz by zapewniała ona zdolność przewozu transportów wojskowych według norm przyjętych na kolejach rosyjskich. Rząd zagwarantował też wykonawcy prawo własności jedynie na 30 lat. Po tym czasie linia miała przejść na własność państwa. Powyższe warunki ujęto w ukazie carskim z 14 kwietnia 1900 potwierdzającym koncesję na budowę linii dla Towarzystwa Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Towarzystwo obsługujące dotąd linie o normalnym prześwicie (1435 mm) nie miało doświadczeń z budową linii szerokotorowej, odpowiedniego sprzętu i taboru. Z tego powodu przyjęło ono te warunki z niechęcią. W odpowiedzi władze carskie ostrzegły, że w razie odmowy Towarzystwo powinno liczyć się przymusowym wykupem dotąd posiadanych linii. W tej sytuacji Towarzystwo przyjęło warunki i zgodziło się na budowę linii Warszawa - Kalisz. Projekt złożony przez Radę Zarządzającą Kolei Warszawsko - Wiedeńskiej do Ministerstwa Komunikacji został zatwierdzony. Władze carskie zastrzegły sobie nadzór nad budową linii i kontrolę prac. Nadzór z ramienia rządu powierzono inżynierowi Lipinowi. Podobnie na naczelnego inżyniera budowy władze pragnęły narzucić własnego kandydata, na co nie godziło się Towarzystwo. Ostatecznie osiągnięto kompromis. Kierownikiem budowy został Rosjanin - inż. B.N. Kazin, a jego zastępcą kandydat Towarzystwa - inż Józef Prüffer.

Budowa

Biuro budowy mieściło się w pałacu finansisty i zarazem prezesa Rady Zarządzającej Towarzystwa, barona Leopolda Kronenberga juniora. W kwietniu 1900 powołano komisję budowy linii.

Plan zakładał przebieg linii wzdłuż drogi Warszawa - Łódź - Łódź - Kalisz - Skalmierzyce (łącznie 247 wiorst). Po odmowie władz pruskich połączenia linii z siecią pruską, trasę skrócono do Kalisza (236 wiorst), z czego 80% to nasypy a 20% przekopy. Łącznie ze wszystkimi bocznicami i liniami stacyjnymi długość linii wzrastała do 324 wiorst. Projektując linię przyjęto zasadę, że przecinając inne koleje i główne trakty drogowe linia przechodziła nad nimi. Celem było zagwarantowanie bezpieczeństwa komunikacji. Ogółem wybudowano między Warszawą a Kaliszem 173 mosty, 17 przejazdów i wiaduktów, jeden tunel oraz 11 stacji kolejowych. Planowany koszt budowy wynosił 19.450.542 ruble, faktycznie budowa kosztowała 21.931.600 rubli. Zwiększone koszty wynikały z konieczności dofinansowania wydatków na zakup lepszych szyn i wykup ziemi.

Przy budowie zastosowano nowatorskie rozwiązania techniczne dotyczące układania szyn i rozstawienia podkładów pod złącza według opracowania inż. Aleksandra Wasiutyńskiego. Po raz pierwszy w budownictwie kolei użyto szyn o długości 15 m i ciężarze 480 kg oraz systemu podwójnego podkładu pod złącza szyn.

Budowę zakończono uroczyście 15 listopada o godzinie 8. Na dworcu Warszawa Kaliska zebrały się władze kolejowe wraz z baronem Kronenbergiem. O tej godzinie pociąg nr 1 wyruszył do Kalisza, a pociąg nr 2 z Kalisza do Warszawy.

Połączenie ze Skalmierzycami

Początkowo władze rosyjskie nie mogły porozumieć się z pruskimi co do lokalizacji stacji granicznej. Ostatecznie 6 grudnia 1904 zawarto w Berlinie układ międzyrządowy na mocy którego linia kaliska przedłużała swój bieg do Skalmierzyc, gdzie następowało połączenie z linią Ostrów Wielkopolski - Skalmierzyce. Dla ruchu towarowego stacją przeładunkową pozostały po stronie pruskiej Skalmierzyce, a po stronie rosyjskiej Szczypiorno, odległe o 1,3 wiorsty od granicy. Dla ruchu pasażerskiego ustalono dwie komory celne: w Skalmierzycach i w Kaliszu. Pociągi od strony rosyjskiej dochodziły po szerokim torze do Skalmierzyc i tu dokonywano odprawy celnej. Natomiast pociągi od strony pruskiej dochodziły linią normalnotorową do Kalisza, gdzie miała miejsce kontrola celna. Odcinek między obiema stacjami miał podwójne tory, o normalnym i szerokim prześwicie. Obie stacje stały pomiędzy torami dzieląc też stacje na części rosyjską i pruską. Oddanie odcinka do użytku nastąpiło 28 października 1906.

Eksploatacja i wykup linii

Na linię sprowadzono nowy tabor kosztem 3 mln rubli. Obsługiwały ją czteroosiowe wagony typu pulmannowskiego, posiadające trzy klasy, zaopatrzone w centralne ogrzewanie w każdym wagonie. W okresie letnim wprowadzano dla ułatwiania przejazdu robotnikom sezonowym tzw. towosy, wagony towarowe przystosowane dla przewozów pasażerskich. Wagony towarowe - dwuosiowe, również sprowadzone jako nowe, były gorsze - miały lekką konstrukcję, słabe zderzaki i ręczne hamulce. Ich ładowność wynosiła 10 - 15 ton. Parowozy sprowadzono z zagranicy.

Przeciętna szybkość pociągów osobowych po otwarciu linii to 25 km/h, w kolejnych latach wzrosła do 35 km/h. Podróż na trasie Warszawa - Kalisz trwała 7 godzin. Po uzyskaniu połączenia ze Skalmierzycami wprowadzono pociągi pośpieszne jadące z przeciętną prędkością 45 km/h.

Dobre wyniki finansowe linii skłoniły rząd carski do wykupu linii. Nakładała się na to kwestia przygotowań do wojny. Dnia 17 listopada 1911 Duma zatwierdziła uchwałę rządu o natychmiastowym upaństwowieniu linii. Wykup o wartości 32 mln rubli miał nastąpić od 14 stycznia 1912 ze środków państwowych, bez zaciągania na ten cel pożyczki.

Od momentu przejęcia kolei przez państwo język rosyjski stał się językiem urzędowym, a stanowiska kierownicze obsadzano fachowcami rosyjskimi. Dotychczasowi polscy specjaliści byli przenoszeni w głąb Królestwa na mniej odpowiedzialne stanowiska, ewentualnie równorzędne, ale o niższym uposażeniu. Dokonując upaństwowienia utrzymano dotychczasową siatkę płac, tak dla pracowników już pracujących na linii, jak i nowo przyjmowanych.

Znaczenie linii

Kolej kaliska skróciła połączenia z centrum Królestwa Polskiego do Poznania i Wrocławia. Szerokotorowa linia ułatwiła wymianę handlową z pozostałymi terenami Rosji. Świadczą o tym dane o cle pobieranym na granicy. Komora celna w Szczypiornie pobrała w 1906 cło za przywóz towarów w kwocie 4.542.000 rubli, w 1910 24.837.000 rubli, by z pobranym w 1913 cłem przekraczającym kwotę 25 mln rubli stać się największą lądową komorą celną w Rosji, zbliżając się tym samym do obrotu morskich komór celnych w Odessie i Petersburgu. Bardzo ważna okazała się możliwość transportu węgla z Zagłębia Dąbrowskiego, który do tej pory sprowadzano do guberni kaliskiej z Dolnego Śląska. Linia miała też duże znaczenie dla ruchu pasażerskiego.

Linia nie miała dużego wpływu na rozwój wschodniego odcinka swej trasy, między Warszawą a Łowiczem, który znajdował się w strefie oddziaływania Kolei Warszawsko - Wiedeńskiej. Jednak dla pozostałej części stanowiła czynnik rozwoju. Niezwykle istotna okazała się dla wzrostu liczby mieszkańców Kalisza. W 1897 Kalisz liczył 21.680 mieszkańców, w 1910 już około 60 tyś., a w przeddzień wojny już blisko 70 tyś. W 1906 poszerzono teren liczącego do tej pory 170 ha miasta do 605 ha. W 1900 w mieście zlokalizowanych było łącznie 48 czynnych zakładów przemysłowych zatrudniających 1.944 robotników i wytwarzających produkcję o wartości 1.833.000 rubli, a w 1914 jedynie przemysł hafciarski i koronkarski liczył 65 zakładów, zatrudniających 4 tyś. robotników i wytwarzających towar o wartości 5 mln rubli.

Plany na przyszłość

W 2005 powstał projekt budowy szybkiej kolei (projekt "Kolej Dużych Prędkości") Wrocław Główny–Kalisz–Łódź–Warszawa Centralna (linia "Y"), w przebiegu pokrywającej się z przebiegiem Kolei Warszawsko-Kaliskiej. W 2006 projekt uzupełniono o linię Kalisz–Poznań Główny.

Bibliografia

Grygiel, T.: Dworzec Kolei Warszawsko-Kaliskiej w Warszawie, [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, XXX, 1985, z. 3, s. 311–320;
Jerczyński M., Roszak T.: Szlakiem łódzkiej kolei, Łódź 2003, s. 36–53;
Leszkowicz, W. w: Studia z dziejów kolei żelaznych w Królestwie Polskim (1840 - 1914) pod red. R. Kołodziejczyka, Warszawa 1970, s. 145-185;
Polanowski, E.: W dawnym Kaliszu. Szkice z życia miasta 1850–1914, Poznań 1979;
Śniechowski, J.: Zarys rozwoju kolejnictwa polskiego w zaborze rosyjskim, [w:] Inżynier Kolejowy, 1926, nr 8-9;
Wretowski, D.: O znaczeniu ekonomicznem Kolei Kaliskiej, Ateneum, t. 2, z. 2, 1900, s. 136–151.

Zobacz też

Kategoria:Historia Kalisza Warszawsko-Kaliska Kategoria:Historia Warszawy Kategoria:Kolej w Kaliszu Kategoria:Kolej w Łodzi Kategoria:Kolej w Warszawie Kategoria:Królestwo Kongresowe Kategoria:Linie kolejowe w Polsce