Tynktura (heraldyka)

Tynktura – heraldyczny wzór związany z barwą heraldyczną. W heraldyce od XII wieku stosowano pięć kolorów: niebieski, czerwony, zielony, purpurowy i czarny oraz dwa metale: złoto i srebro. Tynkturami były również futra: gronostaje i popielice (lub wiewiórki).

Od końca średniowiecza dopuszczalne było umieszczanie w herbie barw naturalnych, czyli rzeczywistych kolorów przedmiotów ukazywanych jako godła. Niewielka liczba barw – ograniczona właściwie do podstawowych – wynikała z pierwotnej funkcji herbu. Rycerski znak identyfikacyjny musiał być dobrze czytelny w trudnych warunkach pola bitwy, z odpowiedniej odległości (reguła dwustu kroków). Z tego samego powodu nie stosowano w projektowaniu i opisie herbów półtonów, półcieni, barw zgaszonych oraz perspektywy. Półtony były stosowane od czasów gotyku dla uzyskania efektów trójwymiarowości malowanych herbów, był to jednak zabieg czysto artystyczny i zastosowanie w danym herbie kilku odcieni (np. czerwieni) odczytywano domyślnie jako jedną tynkturę czerwoną.

Od końca XVIII w. zaczęto stosować w heraldyce w różnych krajach barwy dodatkowe, niektóre pojawiły się nawet w oficjalnie zatwierdzonych przez urzędy heraldyczne herbach w XX i XXI w. Zastosowanie barw spoza klasycznego kanonu tynktur może wypływać z niedostatecznej wiedzy heraldycznej projektantów nowych herbów, jednak są one niekiedy zatwierdzane przez autorytety heraldyczne, zazwyczaj bardzo ściśle przestrzegające reguł i tradycji, jak np. Naczelny Herold Kanady i College of Arms.

Do nazywania tynktur w heraldyce europejskiej, zwłaszcza brytyjskiej i francuskiej, używa się języka starofrancuskiego.

Dobór barw

Dobór barw stosowany w herbach – tak szlacheckich jak i np. miejskich – często wykazywał zależność od barw herbu dynastii i państwa: barwami dominującymi w heraldyce polskiej są więc czerwień i srebro, szwedzkiej – niebieski i złoto, niemieckiej zaś – złoto, czerń i czerwień.

Pierwotną – w czasach późniejszych nie tak rygorystycznie przestrzeganą – zasadą heraldyczną było niekładzenie barwy na barwę i metalu na metal (zasada alternacji).

Szrafowanie

System zastępowania barw heraldycznych znakami graficznymi (m.in. linie poziome, pionowe, ukośne, ich kombinacje) tzw. szrafowanie albo szrafirowanie (z niem. schraffieren, Schraffuren, ang. Hatching – kreskować, kreskowanie). Szrafunki (szrafirunki) odpowiadające barwom i metalom umożliwiały przedstawienie herbów w druku czarno–białym, gliptyce i rzeźbie. Zapełnianie pól tarczy herbowej w miedziorytach i drzeworytach kreskowaniem, stosowali sztycharze już od XVI w. W XVII w. heraldycy w różnych krajach podjęli próby ujęcia stosowanych wzorów w jednorodny system odzwierciedlania barw. Za twórcę jednego z pierwszych systemów szrafowania uważany jest przez część historyków niderlandzki sztycharz Jan Baptist Zangrius (zm. 1606). W XVII i XVIII w. funkcjonowało kilka systemów kodowania kolorów przy pomocy szrafowania. Od XIX w. zasadniczo wszędzie został przyjęty jednolity system wywodzący się z heraldyki francuskiej (Marcus Vulson de la Colombière) i włoskiej (Silvestre de Petrasancta). Niekiedy spotyka się drobne odstępstwa w przedstawianiu późnych kolorów heraldycznych.

Do celów notatek heraldycznych, zwłaszcza podczas heraldycznych wizytacji czynionych przez heroldów w terenie, stosowano inny system oznaczania barw i uproszczonego szkicowania herbów, zwany w języku angielskim tricking. Kolory oznaczano skrótami literowymi (np.: A – Argent, G – Gules, Az – Azure itd.), a powtórzone godła oznaczano kolejnymi cyframi. Istniały narodowe wariacje tego systemu, stosujące różne oznaczenia tynktur. Oznaczanie kolorów herbu skrótami literowymi stosowano także po upowszechnieniu systemu szrafowania w drukach, głównie przeznaczonych do ręcznego kolorowania. Przed wprowadzeniem szrafowania – później sporadycznie – stosowano oznaczanie tynktur przy pomocy symboli astrologicznych i alchemicznych, związanych z symboliką barw.

Symbolika barw

W heraldyce zachodnioeuropejskiej z barwami herbu wiązano znaczenia symboliczne, do czego w Polsce najwyraźniej przywiązywano mniejsze znaczenie, o czym wydają się świadczyć odmiany tego samego herbu, polegające na swobodnej zmianie barw. Odczytywanie symboliczne barw herbów polskich jest właściwe współczesności – od XIX wieku.

Zestawienie tynktur

Tynktura	Nazwa heraldyczna	Przykład i szrafowanie	Znaczenie
Metale
Złoty	Or		Wiara, stałość, mądrość, chwała, doskonałość
Srebrny	Argent		Czystość, prawda, rozsądek, niewinność
Kolory podstawowe
Niebieski (Modry/Błękitny)	Azure		Czystość, lojalność, wierność
Czerwony	Gules		Wspaniałomyślność, hart ducha, waleczność
Purpurowy	Purpure		Umiarkowanie
Czarny	Sable		Rozwaga, mądrość, stałość, surowość
Zielony	ang. Vert, fr. Sinople		Miłość, przyjaźń, radość, obfitość, zdrowie
Futra podstawowe
Gronostaj	Hermine
Popielice	Vair
Kolory brudne (plamy – ang. stains)
Morwowy	ang. Murrey, fr. Mûre
Krwisty	Sanguine
Brązowy	Tenné, tanné
Jasnobłękitny (kolor nieba)	Bleu celeste
Kolory dodatkowe
Pomarańczowy	Orangé
Popielaty (kolor popiołu)	Cendrée
Cielisty (kolor skóry)	Carnation
Biały	White, Weiss
Różowy	Rose
Futra dodatkowe i tkaniny
Łuska	ang. Scaly / Escaillé, fr. Papelonné
Pióra	ang. Plumetty, fr. Plumeté
Skrawki czerwonego sukna	Découpé
Złoty haft	Paillé

Okres renesansu

W okresie późnego średniowiecza i renesansu w Europie zachodniej, popularnym było blazonowanie w oparciu o „planety” (włączając w to Słońce i Księżyc) oraz kamienie szlachetne. Kolory „brudne” blazonowano używając nazw węzłów księżycowych. W tym też okresie zaczęto używać dodatkowych tynktur (np. cielistej i pomarańczowej).

Tynktura Planeta Kamień Or Słońce Topaz Argent Księżyc Perła Azure Jowisz Szafir Gules Mars Rubin Purpure Merkury Ametyst Sable Saturn Diament

Tynktura Węzeł księżycowy Kamień Tenné Głowa smoka Hiacynt Sanguine / Mûre (Murrey) Ogon smoka Onyks

Zobacz też

• futro (heraldyka)
• cień figury (heraldyka)
• szrafowanie