Stulisz

Stulisz
	; Morfologia (stulisz lekarski)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	kapustowce
Rodzina	kapustowate
Rodzaj	stulisz
	Nazwa systematyczna
	Sisymbrium L.; Sp. Pl. 657. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Sisymbrium altissimum L.
Synonimy
	Irio (DC.) Fourr.; Klukia Andrz. ex Besser; Leptocarpaea DC.; Norta Adans.; Pachypodium Webb & Berthel.; Phryne Bubani; Pilosella Kostel.; Pseudofortuynia Hedge; Tonguea Endl.; Tricholobos Turcz.; Valarum Schur; Vandalea Fourr.; Velarum (DC.) Rchb.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Stulisz (Sisymbrium L.) – rodzaj roślin z rodziny kapustowatych (Brassicaceae). Obejmuje 41^[5]^[6] do 48^[4] gatunków. Rośliny te występują naturalnie w strefach umiarkowanych i subtropikalnych na Starym Świecie, poza tym w Ameryce Północnej i jako rośliny introdukowane na innych kontynentach. W Polsce dwa gatunki rosną jako rodzime, a 7 dalszych jako przybysze zadomowieni lub przejściowo zawlekani.

Znaczenie użytkowe miał dawniej stulisz lekarski S. officinale wykorzystywany jako roślina lecznicza, w tym stosowana przeciw szkorbutowi^[5].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje cały Stary Świat z wyłączeniem strefy tropikalnej^[4]. W Europie rośnie 20 gatunków^[5], przy czym na Wyspach Brytyjskich i Islandii są obecne tylko gatunki introdukowane. W Azji rodzaj obecny jest niemal na całym kontynencie z wyjątkiem południowo-wschodniej części^[4], w samych Chinach rośnie 9 gatunków rodzimych^[7]. Szereg gatunków obecnych jest w północnej i północno-wschodniej Afryce, poza tym pojedyncze gatunki rodzime rosną w południowej Afryce i jeden gatunek rodzimy występuje w zachodniej części Ameryki Północnej^[4]^[5]. Jako rośliny introdukowane stulisze obecne są na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy^[4].

Gatunki flory Polski^[8]

stulisz austriacki Sisymbrium austriacum Jacq. – efemerofit
stulisz gładki Sisymbrium irio L. – efemerofit
stulisz lekarski Sisymbrium officinale (L.) Scop. – antropofit zadomowiony
stulisz Loesela Sisymbrium loeselii L. – antropofit zadomowiony
stulisz miotłowy Sisymbrium polymorphum (Murray) Roth
stulisz nadwołżański Sisymbrium wolgense M.Bieb. ex E.Fourn. ≡ Sisymbrium volgense M.Bieb. ex E.Fourn. – antropofit zadomowiony
stulisz pannoński, s. szczotkowaty Sisymbrium altissimum L. – antropofit zadomowiony
stulisz sztywny Sisymbrium strictissimum L.
stulisz wschodni Sisymbrium orientale L. – efemerofit

Morfologia

Pokrój: Rośliny zielne (jednoroczne, dwuletnie i byliny), rzadko drewniejące u nasady (półkrzewy)^[7]. Łodyga nierozgałęziona lub rozgałęziona, zwykle w górnej części, prosto wzniesiona, podnosząca się lub rzadziej płożąca^[6], owłosiona (wówczas włoski pojedyncze) lub naga^[9]^[7].
Liście: Odziomkowe i łodygowe. Odziomkowe liście bywają skupione w rozetę przyziemną i są ogonkowe. Liście łodygowe są zwykle podobne, różnią się zwykle tylko wielkością (im wyższe tym są mniejsze), górne są też siedzące^[6]^[7]. Blaszka jest wcinano ząbkowana do pierzastodzielnej^[6]^[9].
Kwiaty: Zebrane w grono, często wydłużające się znacząco podczas owocowania. Szypułki są cienkie lub grube, wzniesione i czasem przylegające do osi kwiatostanu albo mniej lub bardziej odgięte^[6]^[7]. Kwiaty rzadko wsparte są przysadkami^[7]. Działki kielicha 4, prosto wzniesione lub odgięte, jajowate lub eliptyczne, wewnętrzne nieco u niektórych gatunków woreczkowato rozdęte u nasady^[7]^[9]. Płatki korony 4, żółte, rzadko białe lub różowe, z paznokciem podobnej długości lub dłuższym od działek kielicha. Rozszerzona część płatków zaokrąglona, jajowata lub łopatkowata, na szczycie zaokrąglona lub wycięta^[7]. Pręcików 6, z czego cztery dłuższe, u nasady z czterema miodnikami zrośniętymi w formie pierścienia^[7]^[9]. Pylniki podługowate z tępym wierzchołkiem^[7]. W górnej zalążni znajduje się od 6 do 160 zalążków. Szyjka słupka krótka, walcowata, stożkowata lub maczugowata, zakończona znamieniem główkowatym, mniej lub bardziej rozwidlonym^[7].
Owoce: Wielonasienne łuszczyny równowąskie lub zwężające się ku szczytowi^[9]. Nasiona jednorzędowe^[9], eliptycze lub jajowate, z łupiną brodawkowaną lub siateczkowatą, bez skrzydełka^[6]^[7].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny kapustowatych (Brassicaceae) z rzędu kapustowców (Brassicales)^[2]^[10]. W obrębie rodziny klasyfikowany do plemienia Sisymbrieae^[11].

Wykaz gatunków^[4]

Sisymbrium afghanicum Gilli
Sisymbrium altissimum L. – stulisz pannoński
Sisymbrium assoanum Loscos & J.Pardo
Sisymbrium austriacum Jacq. – stulisz austriacki
Sisymbrium brassiciforme C.A.Mey.
Sisymbrium burchellii DC.
Sisymbrium capense Thunb.
Sisymbrium cavanillesianum Castrov. & Valdés Berm.
Sisymbrium chrysanthum Jord.
Sisymbrium crassifolium Cav.
Sisymbrium damascenum Boiss. & Gaill.
Sisymbrium dissitiflorum O.E.Schulz
Sisymbrium elatum K.Koch
Sisymbrium erucastrifolium (Rupr.) Trautv.
Sisymbrium erysimoides Desf.
Sisymbrium gamosepalum Hedge
Sisymbrium gaubae Rech.f. & Bornm.
Sisymbrium heteromallum C.A.Mey.
Sisymbrium hispanicum Jacq.
Sisymbrium integerrimum Rech.f. & Aellen
Sisymbrium irio L. – stulisz gładki
Sisymbrium isatidifolium Blanca, Cueto & J.Fuentes
Sisymbrium isfarense Vassilcz.
Sisymbrium kermanicum Khodash. & Mirtadz.
Sisymbrium lasiocalyx Prokh.
Sisymbrium leucocladum (Boiss.) D.A.German & Al-Shehbaz
Sisymbrium linifolium (Nutt.) Nutt.
Sisymbrium lipskyi N.Busch
Sisymbrium loeselii L. – stulisz Loesela
Sisymbrium luteum (Maxim.) O.E.Schulz
Sisymbrium macroloma Pomel
Sisymbrium malatyanum Mutlu & Karakuş
Sisymbrium maurum Maire
Sisymbrium maximum Hochst. ex E.Fourn.
Sisymbrium nepalense Al-Shehbaz
Sisymbrium officinale (L.) Scop. – stulisz lekarski
Sisymbrium orientale L. – stulisz wschodni
Sisymbrium pallescens Jord.
Sisymbrium pinnatisectum Vassilcz. & V.I.Dorof. ex Saksonov
Sisymbrium polyceratium L.
Sisymbrium polymorphum (Murray) Roth – stulisz miotłowy
Sisymbrium reboudianum Verl.
Sisymbrium septulatum DC.
Sisymbrium strictissimum L. – stulisz sztywny
Sisymbrium subspinescens Bunge
Sisymbrium turczaninowii Sond.
Sisymbrium volgense M.Bieb. ex E.Fourn. – stulisz nadwołżański
Sisymbrium yunnanense W.W.Sm.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-11-10] (ang.).
↑ Sisymbrium Linnaeus, [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [online], Smithsonian Institution [dostęp 2023-02-24] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Sisymbrium L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-02-24] .
↑ ^a ^b ^c ^d David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 861, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Ihsan A.I.A. Al-Shehbaz Ihsan A.I.A., Sisymbrium Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-02-24] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Sisymbrium Linnaeus, [w:] Flora of China [online], eFloras.org [dostęp 2023-02-24] .
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 168, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f M.M. Sychowa M.M., Sisymbrium L., Stulisz, [w:] AdamA. Jasiewicz (red.), Flora Polski. Rośliny naczyniowe. Tom IV, Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985, s. 135, ISBN 83-01-05853-6 .
↑ List of Genera in BRASSICACEAE (not fully reorganized), [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2010-11-20] (ang.).
↑ Genus Sisymbrium L., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2023-02-24] .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-11-10] (ang.).

[ing-3] Sisymbrium Linnaeus, [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [online], Smithsonian Institution [dostęp 2023-02-24] .

[powo-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Sisymbrium L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-02-24] .

[mabb-5] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 861, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[america-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Ihsan A.I.A. Al-Shehbaz Ihsan A.I.A., Sisymbrium Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-02-24] .

[china-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Sisymbrium Linnaeus, [w:] Flora of China [online], eFloras.org [dostęp 2023-02-24] .

[checklist-8] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 168, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[sychowa-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f M.M. Sychowa M.M., Sisymbrium L., Stulisz, [w:] AdamA. Jasiewicz (red.), Flora Polski. Rośliny naczyniowe. Tom IV, Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985, s. 135, ISBN 83-01-05853-6 .

[10] List of Genera in BRASSICACEAE (not fully reorganized), [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2010-11-20] (ang.).

[grin-11] Genus Sisymbrium L., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2023-02-24] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]