Spintria

Typowe tessery spintryjskie pochodzące ze znalezisk w Pompejach

Spintria (l.mn. spintriae) – obsceniczny żeton rzymski (tessera), znany z czasów wczesnego cesarstwa, najpewniej mający związek z prostytucją w domach publicznych.

Opis

Nazwa ta, przyjęta umownie, odnosi się do metalowych żetonów o jednakowej tematyce, których funkcja i przeznaczenie dotychczas nie zostały zadowalająco wyjaśnione. Wybite na krążkach z brązu (rzadziej z mosiądzu), o średnicy ok. 20-22 mm, mają zwykle po jednej stronie wyobrażenie scen erotycznych i symboli seksualnych^[a], po drugiej – liczby rzymskie od I do XVI, często w wieńcu lub w kolistej obwódce i niekiedy z dodatkiem kropek powyżej. Znany jest też odrębny cykl spintriów z wyobrażeniami popiersi rodziny cesarza Tyberiusza opatrzonych liczbami.

Uważa się je za przypuszczalnie tożsame z „lasciva nomismata” wspomnianymi przez Marcjalisa w jednym z epigramów (VIII, 78)^[1]. Pochodzą głównie z I wieku n.e. (aż do czasów Domicjana^[b]), choć rzadkie znaleziska mogą świadczyć o używaniu ich w II wieku i później^[c].

Pochodzenie nazwy

Terminem tym u Rzymian określano najprawdopodobniej prostytutkę męską, czego ślady znajdujemy u Swetoniusza (Żywoty cezarów) i Tacyta (Roczniki)^[2]. Nazwę przeniesiono na rzymskie żetony obsceniczne dopiero w XVII w., zapewne wskutek swoistego nieporozumienia z tekstem Swetoniusza^[d]. Źródła pisane nie dostarczają żadnego dowodu, że używano jej w odniesieniu do przedmiotów^[e], zaś innych świadectw brak. Niekiedy stosuje się właściwszą i precyzyjniejszą nazwę tessery spintryjskie.

Przeznaczenie

Co do zastosowania tych przedmiotów wysuwano dotąd rozmaite hipotezy. Według jednej z nich wypuszczano je w latach panowania Tyberiusza dla skompromitowania władzy niemoralnego cesarza. Widziano w nich też m.in. żetony (sztony) przeznaczone do szczególnego rodzaju gier, jak również znaki wstępu (marki) do term publicznych lub na frywolne widowiska w ulicznych teatrach. Przede wszystkim jednak uznawano je za sztony wykorzystywane w domach publicznych (lupanarach)^[f]. Stosowanie ich tam zamiast pieniądza byłoby podyktowane ustawowym zakazem wnoszenia do miejsc rozpusty monet z wizerunkiem osoby panującej^[g].

Liczby uwidocznione na sztonach (często z dodatkiem litery "A") miałyby oznaczać ceny za odpowiedni rodzaj usługi wyrażone w assariusach; najdroższa miałaby wartość denara (= 16 asów)^[h]. Przyjmowano także, iż liczby te mogłyby oznaczać numery pomieszczeń w domu publicznym, a nawet określoną pozycję przy stosunku (literę A łączono ze słowem accubitio – pokładanie)^[3].

Wśród najnowszych ujęć wyraża się przypuszczenie, że część z nich to jednak XVI-wieczne naśladownictwa tesser antycznych z okresu wytwarzania w Italii tzw. padwanów^[4].

Tessery spintryjskie stanowią popularny obiekt kolekcjonerski i współcześnie osiągają bardzo wysokie ceny aukcyjne. Ze względu na ogromny popyt na rynku numizmatycznym rozpowszechniły się liczne ich naśladownictwa i fałszerstwa.

Uwagi

↑ Niektóre sceny są o tematyce homoseksualnej. Sporne jest, czy do typowych spintriów należy też zaliczać niewielką grupę tesser z mosiądzu z pojedynczym wyobrażeniem seksualnym (naga kobieta, bożek Pan z erekcją, uskrzydlony fallus itp.).
↑ Do wczesnych można zaliczyć też egzemplarz znaleziony przypadkowo nad Tamizą pod koniec 2010 r. – jako pierwszą znaną nauce spintrię pochodzącą z obszaru Wysp Brytyjskich (Cathryn Creed: Roman spintria from the banks of the Thames[1]) [dostęp 2014-12-11].
↑ Np. żeton znaleziony w Thailen (Kraj Saary, Niemcy) pochodzący z 3 ćwierci III wieku.
↑ Niemiecki uczony E. Spanheim w 1664 r.; połączył on swobodnie tessery o motywach erotycznych z informacjami o seksualnych wybrykach za cesarza Tyberiusza, wprowadzając błędny termin do nowożytnej literatury naukowej.
↑ Tacyt stwierdza jedynie: „Wtedy to dopiero wynaleziono nieznane przedtem nazwy sellarii i spintriae, pochodzące od plugawości miejsca i rozmaitości oddawania się” (Roczniki VI,1). U Swetoniusza zaś wyraźnie: „(…) oraz wynalazcy potwornego stosunku, których nazywał [Tyberiusz] spintriami, spleceni w potrójnym uścisku” (Żywoty cezarów, Tyb. 43). Wedle dzisiejszych pojęć chodzi więc o biseksualistów.
↑ Mimo licznych znalezisk np. w Pompejach, brak jednak bezpośredniego dowodu, że stosowano tam żetony zamiast monet (T.A.J. McGinn: The Economy of Prostitution in the Roman World, Ann Arbor 2004, s. 86).
↑ Fragment u Kasjusza Diona (Historia rzymska LXXXVIII, 16.5) mówi o ukaraniu przez cesarza Karakallę śmiercią pewnego ekwity, który złamał ten zakaz.
↑ Stwierdzono jednak, iż nie zawsze konkretne pozycje odpowiadają tej samej liczbie.

Przypisy

↑ «Spintria» w C.C. Chamberlain: Guide to Numismatics, London 1965, s. 156.
↑ Swetoniusz: Żywoty cezarów (przeł. J. Niemirska-Pliszczyńska), Wrocław 1965, s. 216; Tacyt: Dzieła (przeł. S. Hammer), Warszawa 2004, s. 200.
↑ H. Kahnt: Das große Münzlexikon von A bis Z, Regenstauf 2005, s. 455; natomiast w oznaczonych liczbami od I do XX i bez „A” doszukuje się renesansowych imitacji „padwanowych”.
↑ Także Х. Фенглер, Г. Гироу, В. Унгер: Словарь нумизмата. Монеты, медали, описание монет. Нумизматическая энциклопедия, Mосҝва 1993 [2]

Bibliografia

T.V. Buttrey: The «spintriae» as a historical source w „The Numismatic Chronicle”, t. 13 (1973), s. 54-63
C.L. Murison: Tiberius, Vitellius and the spintriae w „The Ancient History Bulletin” nr 1 (1987), s. 97-99
L. Jacobelli: Spintriae e ritratti Giulio-Claudii, t.1: Spintriae e scene diverse. L'impianto iconografico. Milano 2000
B. Simonetta, R. Riva: Le tessere erotiche romane (spintriae). Quando ed a che scopo sono state coniate. Lugano 1981

Zobacz też

kontorniat

[1] Niektóre sceny są o tematyce homoseksualnej. Sporne jest, czy do typowych spintriów należy też zaliczać niewielką grupę tesser z mosiądzu z pojedynczym wyobrażeniem seksualnym (naga kobieta, bożek Pan z erekcją, uskrzydlony fallus itp.).

[3] Do wczesnych można zaliczyć też egzemplarz znaleziony przypadkowo nad Tamizą pod koniec 2010 r. – jako pierwszą znaną nauce spintrię pochodzącą z obszaru Wysp Brytyjskich (Cathryn Creed: Roman spintria from the banks of the Thames[1]) [dostęp 2014-12-11].

[4] Np. żeton znaleziony w Thailen (Kraj Saary, Niemcy) pochodzący z 3 ćwierci III wieku.

[6] Niemiecki uczony E. Spanheim w 1664 r.; połączył on swobodnie tessery o motywach erotycznych z informacjami o seksualnych wybrykach za cesarza Tyberiusza, wprowadzając błędny termin do nowożytnej literatury naukowej.

[7] Tacyt stwierdza jedynie: „Wtedy to dopiero wynaleziono nieznane przedtem nazwy sellarii i spintriae, pochodzące od plugawości miejsca i rozmaitości oddawania się” (Roczniki VI,1). U Swetoniusza zaś wyraźnie: „(…) oraz wynalazcy potwornego stosunku, których nazywał [Tyberiusz] spintriami, spleceni w potrójnym uścisku” (Żywoty cezarów, Tyb. 43). Wedle dzisiejszych pojęć chodzi więc o biseksualistów.

[8] Mimo licznych znalezisk np. w Pompejach, brak jednak bezpośredniego dowodu, że stosowano tam żetony zamiast monet (T.A.J. McGinn: The Economy of Prostitution in the Roman World, Ann Arbor 2004, s. 86).

[9] Fragment u Kasjusza Diona (Historia rzymska LXXXVIII, 16.5) mówi o ukaraniu przez cesarza Karakallę śmiercią pewnego ekwity, który złamał ten zakaz.

[10] Stwierdzono jednak, iż nie zawsze konkretne pozycje odpowiadają tej samej liczbie.

[2] «Spintria» w C.C. Chamberlain: Guide to Numismatics, London 1965, s. 156.

[5] Swetoniusz: Żywoty cezarów (przeł. J. Niemirska-Pliszczyńska), Wrocław 1965, s. 216; Tacyt: Dzieła (przeł. S. Hammer), Warszawa 2004, s. 200.

[11] H. Kahnt: Das große Münzlexikon von A bis Z, Regenstauf 2005, s. 455; natomiast w oznaczonych liczbami od I do XX i bez „A” doszukuje się renesansowych imitacji „padwanowych”.

[12] Także Х. Фенглер, Г. Гироу, В. Унгер: Словарь нумизмата. Монеты, медали, описание монет. Нумизматическая энциклопедия, Mосҝва 1993 [2]

[a]

[1]

[b]

[c]

[2]

[d]

[e]

[f]

[g]

[h]

[3]

[4]