Smok (rodzaj)
| Smok | |||
| Niedźwiedzki, Sulej i Dzik, 2012 | |||
 Rekonstrukcja szkieletu Smok wawelski, Uniwersytet Jagielloński, Kraków | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| (bez rangi) | archozaury | ||
| Rodzaj |
Smok | ||
| Gatunki | |||
| |||
Smok – rodzaj dużego drapieżnego archozaura żyjącego w późnym triasie na terenach współczesnej Europy. Jego skamieniałości pochodzą z datowanych na przełom noryku i retyku (205–200 mln lat) osadów w cegielni w Lisowicach koło Lublińca. Mierząc 5–6 m długości, z czego blisko 50–60 cm przypadało na czaszkę, był jednym z największych triasowych archozaurów. Jego pozycja filogenetyczna jest trudna do ustalenia – Smok wykazuje pewne cechy występujące u teropodów, rauizuchów i bardziej prymitywnych archozaurów.
Budowa
[edytuj | edytuj kod]Smok jest znany z bardziej kompletnych i lepiej zachowanych skamieniałości niż większość innych triasowych archozaurów. Na podstawie wielkości kości przedszczękowej, szczękowej i jarzmowej długość czaszki oszacowano na 48–57 cm. Całe zwierzę mierzyło 5–6 m długości. Kość przedszczękowa jest wysoka i masywna, obejmuje cztery zęby, bardziej okrągłe w przekroju niż zęby kości szczękowej lub zębowej. W kości szczękowej znajdowało się 11 lub 12, a w zębowej 14 zakrzywionych ku tyłowi, piłkowanych zębów. Zęby te miały nawet 10 cm długości. Okno przedoczodołowe jest niewysokie, w przybliżeniu trójkątne, jedynie w przedniej części otoczone niewielkim dołem przedoczodołowym. Zaawansowaną budową cechuje się puszka mózgowa smoka. Oś kości ramiennej jest podłużnie skręcona. Długość grzebienia naramiennego nie przekraczała 30% długości trzonu kości. Kość biodrowa wysoka i masywna, z zamkniętą panewką stawu biodrowego. Kość krzyżowa składa się z trzech kręgów przyrośniętych żebrami krzyżowymi do kości biodrowej. Bardziej szczegółowy opis osteologii smoka jest przygotowywany w ramach pracy doktorskiej Grzegorza Niedźwiedzkiego[1].
Filogeneza
[edytuj | edytuj kod]Początkowo smoka uznawano za niewątpliwego dinozaura – teropoda prawdopodobnie bardziej zaawansowanego od ceratozaurów i należącego do grupy tetanurów, której byłby najstarszym znanym przedstawicielem[2]. W późniejszej publikacji potwierdzono jego identyfikację jako teropoda, jednak nie zaklasyfikowano go do żadnej mniejszej grupy. Spostrzeżono pewne cechy łączące smoka z formami bardziej bazalnymi niż tetanury, takimi jak celofyzoidy, z kolei inne upodabniały go do bardziej zaawansowanych teropodów, takich jak ceratozaury i tetanury[3]. W 2011 roku Niedźwiedzki i współpracownicy nie byli już pewni identyfikacji smoka jako teropoda – stwierdzili, że liczne homoplazje występujące u triasowych archozaurów utrudniają ustalenie jego pozycji filogenetycznej. Smok jest z pewnością archozauromorfem, czego dowodzi brak otworu ciemieniowego, kontakt pomiędzy kośćmi kwadratową i kwadratowo-jarzmową, występowanie okna przedoczodołowego i piłkowań na zębach. Przynależności do archozaurów dowodzi obecność stykających się pośrodku wyrostków podniebiennych kości szczękowych oraz przednio-przyśrodkowy guzek na proksymalnej części kości udowej. Pozycja smoka wewnątrz Archosauria jest jednak trudna do ustalenia – wiele cech łączy go z teropodami, zwłaszcza dużymi i stosunkowo zaawansowanymi, inne jednak upodabniają go do archozaurów bliżej spokrewnionych z krokodylami, zwłaszcza rauizuchów. Występuje też kilka cech prymitywnych, takich jak obecność kości zaczołowej[1], która zanikła u dinozaurów i krokodylomorfów[4]. Podobnie jak osteologia, dokładniejsze zbadanie pozycji filogenetycznej smoka jest tematem pracy doktorskiej Grzegorza Niedźwiedzkiego[1].
Historia odkryć
[edytuj | edytuj kod]
Cegielnia w Lisowicach koło Lublińca była badana przez wiele lat pod kątem występowania w niej skamieniałości kręgowców, m.in. przez Jerzego Dzika, jednak wówczas złoże kostne nie było jeszcze eksploatowane. Dopiero w 2005 roku kolekcjoner Robert Borzęcki natrafił na szczątki. Wiosną 2006 roku Borzęcki pokazał je Piotrowi Menduckiemu, o ich identyfikację poprosił również na forum paleontologia.pl – zarówno Menducki, jak i moderator forum Dawid Surmik skierowali go do Tomasza Suleja[2]. Sulej wraz z Grzegorzem Niedźwiedzkim pojechali do Lisowic, gdzie znaleźli więcej skamieniałości, w tym kości. W lipcu 2006 roku w Lisowicach rozpoczęły się profesjonalne wykopaliska. Wówczas odnaleziono m.in. mierzącą 54 cm długości kość udową, a w 2007 – trójpalczaste tropy[5]. W 2008 roku na łamach „Acta Palaeontologica Polonica” ukazał się wstępny opis skamieniałości[3], a praca nazywająca gatunek Smok wawelski została opublikowana w 2012 roku (w internecie ukazała się jeszcze w sierpniu 2011). Jego nazwa pochodzi od legendarnego smoka wawelskiego[1]. Nazwa gatunku budzi kontrowersje ze względu na złamanie niepisanych, zwyczajowych reguł dotyczących tworzenia nazw taksonomicznych, ponieważ jest to niezlatynizowana nazwa języka narodowego badaczy, nie jest pochodną od innej nazwy i nie jest nazwą nową, tylko zapożyczeniem, kopią istniejącej nazwy związanej z innym porządkiem ontologicznym[6].
W 2012 roku z późnotriasowego stanowiska w Porębie opisano zęby bardzo podobne do tych pochodzących od Smok wawelski – prawdopodobnie należą one do tego samego lub blisko z nim spokrewnionego taksonu[7]. Na przełomie 2011 i 2012 roku wykonano rekonstrukcję szkieletu, który wystawiono w muzeum w Lisowicach[8].
Niedźwiedzki i Budziszewska-Karwowska (2018) opisali skamieniałości przedstawiciela rodzaju Smok (zęby, kręg grzbietowy, fragmenty kości ramiennej, kości udowej oraz kości miednicy) z późnotriasowego stanowiska w Marciszowie w pobliżu Zawiercia; jest to drugie stanowisko, z którego znane są skamieniałości niewątpliwego przedstawiciela rodzaju Smok. Z uwagi na różnice w budowie kręgów nie jest pewne, czy zwierzę ze stanowiska w Marciszowie jest przedstawicielem gatunku S. wawelski, czy też należy do nowego gatunku z rodzaju Smok[9].
Paleobiologia
[edytuj | edytuj kod]Smok jest rekonstruowany jako zwierzę dwunożne. W Lisowicach odnaleziono pięć dużych, masywnych odcisków trójpalczastych stóp o długości 40–50 cm. Przypominają one tropy pozostawione przez średnie i duże jurajskie teropody. Nie odnaleziono kości stóp smoka, nie można więc jednoznaczne udowodnić, że to on pozostawił te tropy. Z Lisowic nie jest jednak znany żaden inny archozaur o zbliżonych rozmiarach[1].
Smok był drapieżnikiem. Trzon jego kości ramiennej był skręcony[1], co początkowo uznano za cechę zaawansowaną jako teropoda, umożliwiającą mu chwytanie ofiar za pomocą kończyn przednich[2]. Oprócz smoka w Lisowicach odnaleziono również skamieniałości dicynodonta Lisowicia bojani, wczesnego przedstawiciela ssakokształtnych z rodzaju Hallautherium, małych dinozauromorfów, pterozaurów, krokodylomorfów, gadów ryjogłowych, dużych kapitozaurów i niewielkich plagiozaurów, ryb dwudysznych i prawieczkokształtnych oraz rekinów z grupy Hybodontiformes[1][10]. Ofiarami smoka mogły padać dicynodonty z gatunku Lisowicia bojani – osiągały one jednak olbrzymie rozmiary (największe ze wszystkich znanych dicynodontów[10]). Dorosłe osobniki mogły być więc zbyt duże dla smoka[2]. W 2011 roku opisano ślady ukąszeń zachowane na żebrach i kościach kończyn tylnych młodych dicynodontów. Ślady te odpowiadały kształtem zębom smoka, co sugeruje, że zjadał on dicynodonty. Prawdopodobnie powstały one w wyniku skutecznego ataku na żywe zwierzęta, choć nie można wykluczyć padlinożerności[11]. Ślady zębów archozaurów na kości dicynodonta odnaleziono również w Zawierciu (w osadach noryku, czyli o wieku zbliżonym do lisowickich). W tym przypadku bardziej prawdopodobne jest, że dwa archozaury pożywiały się padliną dicynodonta[12]. Analiza koprolitów wskazuje, że smok połykał kości ofiar. Stan większości szczątków nie pozwala na dokładną identyfikację, jednak niektóre są kośćmi temnospondyli i dicynodontów. W koprolitach znajdowane są również szczątki zębów smoka, co oznacza, że podczas gryzienia zęby łatwo się łamały i mieszały z pokarmem. Inną możliwością jest kanibalizm[13].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g Grzegorz Niedźwiedzki, Tomasz Sulej, Jerzy Dzik. A large predatory archosaur from the Late Triassic of Poland. „Acta Palaeontologica Polonica”. 57 (2), s. 267–276, 2012. DOI: 10.4202/app.2010.0045. (ang.).
- ↑ a b c d Jerzy Dzik, Grzegorz Niedźwiedzki, Tomasz Sulej. Zaskakujące uwieńczenie ery gadów ssakokształtnych. „Ewolucja”. 3, s. 2–21, 2008.
- ↑ a b Jerzy Dzik, Tomasz Sulej, Grzegorz Niedźwiedzki. A dicynodont–theropod association in the latest Triassic of Poland. „Acta Palaeontologica Polonica”. 53 (4), s. 733–738, 2008. DOI: 10.4202/app.2008.0415. (ang.).
- ↑ Paul C. Sereno. The origin and evolution of dinosaurs. „Annual Review of Earth and Planetary Sciences”. 25, s. 435–489, 1997. DOI: 10.1146/annurev.earth.25.1.435. (ang.).
- ↑ Wojciech Mikołuszko. Potwór z Lisowic. „National Geographic”. 8 (107), s. 2–19, 2008.
- ↑ Bodzioch i Wężowicz-Ziółkowska 2016 ↓, s. 159–162.
- ↑ Tomasz Sulej, Grzegorz Niedźwiedzki, Robert Bronowicz. A new Late Triassic vertebrate fauna from Poland with turtles, aetosaurs, and coelophysoid dinosaurs. „Journal of Vertebrate Paleontology”. 32 (5), s. 1033–1041, 2012. DOI: 10.1080/02724634.2012.694384. (ang.).
- ↑ Lisowice: pierwsza na świecie rekonstrukcja szkieletu smoka wawelskiego.
- ↑ Grzegorz Niedźwiedzki i Ewa Budziszewska-Karwowska. A new occurrence of the Late Triassic archosaur Smok in southern Poland. „Acta Palaeontologica Polonica”. 63 (4), s. 703–712, 2018. DOI: 10.4202/app.00505.2018. (ang.).
- ↑ a b Tomasz Sulej i Grzegorz Niedźwiedzki. An elephant-sized Late Triassic synapsid with erect limbs. „Science”. 363 (6422), s. 78–80, 2019. DOI: 10.1126/science.aal4853. (ang.).
- ↑ Grzegorz Niedźwiedzki, Przemysław Gorzelak, Tomasz Sulej. Bite traces on dicynodont bones and the early evolution of large terrestrial predators. „Lethaia”. 44 (1), s. 87–92, 2011. DOI: 10.1111/j.1502-3931.2010.00227.x. (ang.).
- ↑ Ewa Budziszewska-Karwowska, Anna Bujok, Grzegorz Sadlok. Bite marks on an Upper Triassic dicynodontid tibia from Zawiercie, Kraków-Częstochowa Upland, southern Poland. „PALAIOS”. 25 (6), s. 415–421, 2010. DOI: 10.2110/palo.2009.p09-136r. (ang.).
- ↑ Martin Qvarnström, Per E. Ahlberg, Grzegorz Niedźwiedzki, Tyrannosaurid-like osteophagy by a Triassic archosaur, „Scientific Reports”, 9, 2019, s. 925, DOI: 10.1038/s41598-018-37540-4 (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Grzegorz Niedźwiedzki, Tomasz Sulej, Jerzy Dzik. A large predatory archosaur from the Late Triassic of Poland. „Acta Palaeontologica Polonica”. 57 (2), s. 267–276, 2012. ISSN 0567-7920. [dostęp 2022-09-01]. (ang.).
- Adam Bodzioch, Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska. Wskrzeszenie Smoka Wawelskiego. Głos w sprawie ewolucji memetycznej i obrony nietykalności nazw własnych. „Teksty z Ulicy. Zeszyt memetyczny”. 17, 2016. ISSN 2081-397X.