Przejdź do zawartości

Pismo gurmukhi

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Napis „pańdźabi” w alfabecie gurmukhi oraz szachmukhi

Pismo gurmukhi (z pendżabskiego gurmukhi = „z ust guru”) – pismo używane przede wszystkim w Indiach, we Wschodnim Pendżabie, do zapisu języka pendżabskiego. Używają go głównie Sikhowie, stąd jego potoczna nazwa „pismo Sikhów”. Jego oficjalna nazwa nawiązuje do twórcy sikhizmuGuru Nanaka (14691538). Gurmukhi zostało przystosowane do pisania w innych językach, takich jak bradź bhasza, khariboli (oraz inne hinduskie dialekty), sanskryt i sindhi. Pismo to czyta się od lewej do prawej strony, podobnie jak w piśmie łacińskim.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Ta abugida rozwinęła się z późnej odmiany pisma śarada, która z kolei wywodzi się z pisma brahmi. Zostało ujednolicone przez drugiego guru Sikhów, Angada, w XVI w. Wszystkie 1430 strony świętej księgi Sikhów są zapisane pismem Gurmukhi. Nazwa Gurmukhi wywodzi się z pendżabskiego wyrazu guramuki, które oznacza „z ust nauczyciela”.

Współczesne gurmukhi ma 41 spółgłosek (vianjan), dziewięć samogłosek (lāga mātrā), dwa symbole służące do zaznaczenia głoski nosowej (bindī i ṭippī), oraz jeden symbol, który podwaja dźwięk dowolnej spółgłoski (addak).

Znaki podstawowe

[edytuj | edytuj kod]
Nazwa Wymowa Nazwa Wymowa Nazwa Wymowa Nazwa Wymowa Nazwa Wymowa
Ura Aira Iri Sussa Sa Haha Ha
Kakka Ka Khukha Kha Gugga Ga Ghugga Gha Ungga Nga
Chuchaa Ca Chhuchha Cha Jujja Ja Jhujja Jha Neya Nya
Tainka Tta Thutha Ttha Dudda Dda Dhudda Ddha Nahnha Nna
Tutta Ta Thutha Tha Duda Da Dhuda Dha Nunna Na
Puppa Pa Phupha Pha Bubba Ba Bhubba Bha Mumma Ma
Yaiyya Ya Rara Ra Lulla La Vava Va Rharha Rha

Znaki dodatkowe

[edytuj | edytuj kod]

Znaki ze znakiem diakrytycznym (kropką "bindi"), używane do zapisu wymowy słów pochodzenia perskiego:

Nazwa Wymowa
ਸ਼ Sussa pair bindi Sha
ਖ਼ Khukha pair bindi Khha
ਗ਼ Gugga pair bindi Ghha
ਜ਼ Jujja pair bindi Za
ਫ਼ Phupha pair bindi Fa
ਲ਼ Lulla pair bindi Lla

Samogłoski

[edytuj | edytuj kod]

Gurmukhi używa podobnej koncepcji do tej znanej z pisma brahmi i podobnych, po każdej spółgłosce występuje powiązany dźwięk ‘a’ (z wyjątkiem końca wyrazu, gdzie ‘a’ jest zwykle pomijane). Ta towarzysząca samogłoska może być zmieniona przy użyciu zależnego znaku samogłoskowego, który jest powiązany ze spółgłoską nośną. W niektórych przypadkach, nie można użyć zależnego znaku samogłoski – na przykład na początku wyrazu lub sylaby – wówczas zamiast tego używa się niezależnego znaku samogłoski.

Niezależne samogłoski są budowane przy użyciu trzech znaków dodatkowych: ura (ੳ), aira (ਅ) oraz iri (ੲ). Z wyjątkiem znaku aira (reprezentującego samogłoskę 'a'), znaki te nie są nigdy używane bez dodatkowych znaków samogłosek.

Samogłoska Nazwa IPA
Niezależna Jako diakrytyk Wraz z /k/ Nazwa litery Unicode
(brak) Mukta A [ə]
ਕਾ Kanna AA [ɑ]
ਿ ਕਿ Sihari I [ɪ]
ਕੀ Bihari II [i]
ਕੁ Onkar U [ʊ]
ਕੂ Dulankar UU [u]
ਕੇ Lavan EE [e]
ਕੈ Dulavan AI [ɛ]
ਕੋ Hora OO [o]
ਕੌ Kanora AU [ɔ]

Kropkowane okręgi reprezentują nośne spółgłoski. Samogłoski są zawsze wymawiane po spółgłoskach, do których są one dołączone. Jednak znak Sihari jest zawsze zapisywany z lewej, lecz wymawiany po znaku stojącym z prawej strony.

Przykłady samogłosek

[edytuj | edytuj kod]
Słowo Transkrypcja Znaczenie
ਆਲੂ ālū ziemniak
ਦਿਲ dil serce
ਗਾਂ krowa

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]