Przejdź do zawartości

Partenon

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Nie mylić z: Panteon.
Partenon
Ilustracja
Fasada wschodnia czyli wejście do świątyni
Państwo

 Grecja

Miejscowość

Ateny

Typ budynku

świątynia

Styl architektoniczny

klasyczny

Architekt

Iktinos i Kallikrates

Rozpoczęcie budowy

447 p.n.e.

Ukończenie budowy

432 p.n.e.

Położenie na mapie Aten
Mapa konturowa Aten, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Partenon”
Położenie na mapie Grecji
Mapa konturowa Grecji, w centrum znajduje się punkt z opisem „Partenon”
Ziemia37°58′17,4″N 23°43′35,7″E/37,971500 23,726583
Multimedia w Wikimedia Commons

Partenon (gr. Παρθενών, Parthenṓn) – świątynia poświęcona Atenie Partenos (pol. Atenie Dziewicy) na akropolu ateńskim, wzniesiona w połowie V w. p.n.e. według planów Iktinosa i Kallikratesa pod nadzorem Fidiasza, który wykonał również elementy rzeźbiarskie.

Zbudowana z białego marmuru pentelickiego w zgodzie z porządkiem doryckim, uważana za najdoskonalszy jego przykład.

W 1987 roku akropol ateński wraz z Partenonem został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Nazwa

[edytuj | edytuj kod]

Nazwa Partenon pochodzi od przydomka bogini Ateny – Atena Partenos (pol. Atena Dziewica), której świątynia jest poświęcona[1]. Pierwsza wiarygodna wzmianka tej nazwy znajduje się u Demostenesa (384–322 p.n.e.) – nazwa ta funkcjonowała zapewne w języku potocznym dużo wcześniej[2]. Greckie słowo παρθενών oznaczało izby niezamężnej kobiety, a w odniesieniu do świątyni Ateny początkowo było używane dla określenia jej zachodniej części[3].

W V w. p.n.e. budowlę nazywano świątynią – te naos, a jej architekci określali ją mianem hekatompedos (pol. „długa na sto stóp”) upamiętniając wcześniejszą świątynię stojącą w tym miejscu w okresie archaicznym[4]. Plutarch (ok. 50–125 n.e.) używał nazwy Hekatompedon-Partenon[4]. Grecki geograf Pauzaniasz stosował nazwę Partenon[4].

Partenon

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Budowa

[edytuj | edytuj kod]

Świątynia została wzniesiona z inicjatywy ateńskiego polityka i stratega Peryklesa (ok. 495–429 p.n.e.) w ramach jego programu udekorowania imperialnych Aten finansowanego z budżetu Związku Morskiego[5]. Gmach zastąpił wcześniejszą świątynię zniszczoną przez Persów w 480 roku p.n.e., która z kolei stała w miejscu pierwszego Partenonu z ok. 570 roku p.n.e.[6] w południowo-wschodniej części Akropolu[7].

Prace prowadzili architekci Iktinos i Kallikrates, którzy współpracowali blisko z Fidiaszem – według Plutarcha Fidiasz nadzorował prace nad budową akropolu[8]. Budowa rozpoczęła się w 447 roku p.n.e. – gmach został ukończony w 438 roku p.n.e., a dekoracje zewnętrzne w 432 roku p.n.e.[9] Fidiasz, współpracując ze swoimi uczniami Agorakritosem i Alkamenesem, stworzył bogatą dekorację rzeźbiarską[10]. Sam wykonał także w technice chryzelefantynowej olbrzymi posąg Ateny Partenos, który zdobił wnętrze świątyni[10]. Budowla przetrwała wieki w nienaruszonym stanie[11].

Wnętrze Partenonu

Czasy nowożytne

[edytuj | edytuj kod]

Pod koniec panowania rzymskiego świątynia odniosła poważne zniszczenia wskutek pożaru[11]. Została odbudowana w IV w. prawdopodobnie za panowania cesarza Juliana Apostaty w latach 361–363[11][a] Wkrótce została przebudowana na potrzeby kościoła chrześcijańskiego[11]. W V w. n.e. usunięto z niej niektóre rzeźby, w tym posąg Ateny dłuta Fidiasza, i ok. roku 600 zamieniono go na kościół chrześcijański[9][7]. W 1205 roku kościół został poświęcony Świętej Matce Aten[11].

Po zajęciu Aten przez Turków w 1458 roku świątynia została zamieniona w meczet – w jej południowo-zachodnim narożniku wzniesiono minaret[9]. W XVII w. Turcy w gmachu urządzili magazyn amunicji, który eksplodował w 1687 roku podczas oblężenia Aten przez Wenecjan[9]. Eksplozja ta zniszczyła środkową część świątyni[9]. Na początku XIX wieku większość pozostałych tam jeszcze wówczas rzeźb (18 posągów, 15 metop i 56 bloków fryzu[11]) została za zgodą władz tureckich usunięta przez brytyjskiego dyplomatę Thomasa Bruce’a (1766–1841), wywieziona do Anglii jako tzw. „marmury Elgina” i sprzedana British Museum w 1816 roku[9]. Niektóre rzeźby trafiły do Luwru i do Kopenhagi.

Konserwacja i rekonstrukcja

[edytuj | edytuj kod]

Okres panowania Ottona I (1832–1862)

[edytuj | edytuj kod]

Za panowania pierwszego króla niepodległej Grecji Ottona I rozpoczęto pierwsze prace na akropolu według programu opracowanego przez niemieckiego architekta Leo von Klenze (1784–1864) – nadwornego architekta ojca Ottona, króla Bawarii Ludwika I Wittelsbacha (1786–1868)[12]. Program obejmował m.in. demilitaryzację wzgórza, usunięcie wszystkich elementów z okresu post-klasycznego, m.in. średniowiecznego pałacu z Propylejów i niewielkiego meczetu ze środka Partenonu, a także anastylozę pomników i budynków, m.in. Ateny Nike (1835–1836, 1844), Erechtejonu (1837–1840, 1846–1847), Partenonu (1841–1844) i Propylejów (1850–1854)[12].

Pierwsze programy rekonstrukcji Partenonu

[edytuj | edytuj kod]

W latach 1885–1890 przeprowadzono dokładne prace wykopaliskowe na terenie całego wzgórza[12]. W latach 1898–1902 wdrożono pierwszy program rekonstrukcji Partenonu, który obejmował restaurację tylnej części świątyni (opistodomosu) oraz jej fasady zachodniej[12]. W latach 1921–1933 przeprowadzono drugi program rekonstrukcji świątyni, który obejmował restaurację pronaosu, wschodniego frontonu, zachodniego wejścia oraz północnej i południowej kolumnady[12].

Rekonstrukcji Partenonu dokonał grecki architekt Nikolaos Balanos (1860–1942)[12]. Do wzmocnienia obiektu użyto wówczas ukrytych w marmurze żelaznych wzmocnień, które po wielu latach zaczęły korodować i niszczyć budynek[12].

Wnętrze Partenonu

Renowacja Partenonu

[edytuj | edytuj kod]

W 1975 roku greckie władze podjęły decyzje o renowacji Akropolu ze względu na postępującą degradację zabytków w tym Partenonu[12]. Wtedy też rozpoczęły się prace badawcze oraz inwentaryzacyjne[12]. W 1986 roku rozpoczęto renowację Partenonu od prac przy wschodniej fasadzie metodą anastylozy – możliwie jak największym użyciem oryginalnych fragmentów świątyni[13]. W 1987 roku akropol ateński wraz z Partenonem został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO[14].

Na początku lat 90. XX w. do Muzeum Akropolu przeniesiono pozostałości fryzu zachodniego, w latach 1995–2004 przeprowadzono rekonstrukcję pronaosu, w pierwszej dekadzie XXI w. przeprowadzono prace renowacyjne północnej części świątyni, w latach 2014–2015 – części zachodniej, a w 2017 roku rozpoczęto rekonstrukcję fasady zachodniej[13].

Architektura

[edytuj | edytuj kod]
Plan Partenonu[11]:
1. Pronaos;
2. Naos;
3. Posąg Ateny Partenos;
4. Opistodomos;
5. Opistonaos.
Porządek dorycki – schemat

Świątynia została wzniesiona z białego marmuru pentelickiego w zgodzie z porządkiem doryckim w momencie szczytowego rozwoju tego porządku[9]. Jest to jedna z największych świątyń okresu klasycznego[15].

Partenon stanął na stylobacie o wymiarach 69,50 × 30,88 m[15][7][b]. Zbudowany został na planie peripterosu – za pronaosem (przedsionkiem) znajduje się naos a za nim, na zachodzie, opistonaos[11].

Naos był podzielony na dwie nierówne części – w pierwszej, większej, wschodniej części, przed dwupoziomową kolumnadą w kształcie Π otaczającą wnętrze z trzech stron, umieszczony był wysoki na prawie 13 m posąg Ateny Partenos, wykonany przez Fidiasza w technice chryzelefantynowej[11][17][c]. Część ta była szeroka na niespotykane wcześniej 20 m, by zapewnić odpowiednią przestrzeń dla posągu[15]. Po raz pierwszy w świątyni zastosowano okna – dwa otwory umieszczono po obydwu stronach, by odpowiednio oświetlić posąg[15]. W drugiej części znajdował się opistodomos – jego dach podtrzymywały cztery kolumny jońskie – tutaj od 433 roku p.n.e. znajdował się skarbiec Aten[11].

Całość otaczała kolumnada złożona z 46 kolumn (po 17 na dłuższych bokach i po 8 na krótszych[15]) o 20 kanelurach. Pronaos i opistodomos poprzedza po 6 kolumn[15].

Budowla charakteryzuje się harmonijnymi proporcjami między długością, szerokością a wysokością[15]. Wiele jej elementów pozostaje w stosunku 9:4, m.in. długość stylobatu do jego szerokości, średnica kolumn do szerokości tryglifów czy międzysłupie do średnicy kolumny[18].

Podczas budowania Partenonu wprowadzono szereg udoskonaleń, przede wszystkim krzywizn, które obejmują „siatką” całą budowlę, by zapewnić całkowitą harmonię, a nie tylko złudzenia optyczne idealnego pionu i poziomu wszystkich elementów świątyni[19]. Świadczyło to o wysokim poziomie znajomości matematyki i budownictwa jej architektów[19].

Środkowa część stylobatu wznosi się stopniowo ze wszystkich czterech stron[15]. Wszystkie horyzontalne elementy budowli – architraw, fryz i gzymsy – wykazują podobne krzywizny powierzchni[19]. Aby uniknąć złudzenia wychylenia doryckich kolumn skrajnych na zewnątrz, pochylono je do środka, przy czym kolumny narożne pochylone są silniej[19]. Kolumny nie są idealnie proste, lecz zwężają się ku górze[19] – zastosowano tu tzw. entasis, by zapewnić złudzenie optyczne idealnie pionowych kolumn. Ponadto kolumny nie stoją w równych odstępach, lecz ustawione są bliżej siebie po bokach i dalej od siebie w części środkowej[19].

Rzeźby Partenonu

[edytuj | edytuj kod]

Dekoracje rzeźbiarskie zdobiły obydwa frontony (tympanony), 92 metopy i fryz o długości 160 m[20], szczyty frontonów i narożniki wieńczyły akroteriony[21].

Frontony

[edytuj | edytuj kod]
Rzeźby tympanonów Partenonu, Muzeum Akropolu w Atenach
Fragment środkowy zrekonstruowanego tympanonu wschodniego
Fragment środkowy zrekonstruowanego tympanonu zachodniego

Tympanony Partenonu zdobiły rzeźby wykonane w latach 437–432 p.n.e.[22]

Tympanon wschodni, od strony wejścia do świątyni, nawiązywał do narodzin Ateny, ukazując Zeusa i Atenę z małą Nike pomiędzy nimi[22]. Z uwagi na zniszczenie figur, nie wiadomo dokładnie, w jakich pozach zostali przedstawieni bogowie, rekonstrukcja w Muzeum Akropolu pokazuje Zeusa siedzącego na tronie z Ateną stojącą przed nim i Nike pomiędzy ich głowami[22]. Po ich obydwu stronach przedstawieni są inni bogowie – za Zeusem: Hera, Iris, Afrodyta, Ares, Demeter, Persefona, Dionizos i Helios, a za Ateną: Hefajstos, Posejdon, Apollo, Artemida, Hermes i Selene[23].

Tympanon zachodni ukazywał scenę sporu między Ateną a Posejdonem o patronat nad Attyką[24]. Atena i Posejdon ukazani są pośrodku wraz z ich darami – drzewkiem oliwnym i źródłem wody, pomiędzy nimi znajdował się najprawdopodobniej symboliczny piorun Zeusa, który zakończył ich spór[24]. Po bokach przedstawiono ich rydwany z końmi stającymi dęba na huk pioruna, dalej Hermesa i Iris obwieszczających wynik sporu – wygraną Ateny – herosom i królom Aten[24].

Szczyty frontonów wieńczyły czterometrowe akroteriony, przedstawiające pędy akantu i liście palmowe w formie palmety[25]. Narożniki zdobiły akroteriony ukazujące skrzydlate Nike[25].

Fryz panatenajski

[edytuj | edytuj kod]
Fryz panatenajski
Fragment fryzu, Luwr
Fragment fryzu, Muzeum Akropolu w Atenach
Fragment fryzu, British Museum

Fryz dłuta Fidiasza składał się ze 115 bloków i miał 160 m długości[26] – obiegał dookoła całą świątynię[27]. Tematem fryzu były Panatenaje – święto upamiętniające narodziny bogini Ateny – ukazano tu procesję, w której przedstawiono 378 postaci ludzkich i boskich oraz 200 zwierzęcych, głównie koni[26].

Fryz rozpoczynał się po zachodniej stronie budowli, gdzie ukazywał jeźdźców przygotowujących się, by wsiąść na konie lub już odjeżdżających[27]. Dalej biegł dwoma niezależnymi pasami wzdłuż północnej i południowej strony budynku, ukazując kawalkadę jeźdźców, zaprzęgów i pieszych (starszych, muzyków, niosących dary i ofiary), by zbiec się po stronie wschodniej, gdzie przedstawiono prowadzących procesję zbliżających się do nadnaturalnie wielkich, siedzących bogów – jednych zwróconych ku nadchodzącym ludziom od strony północnej i innych zwróconych ku nadchodzącym od strony południowej[27]. Pośrodku fryzu po wschodniej stronie widnieje postać kapłanki Ateny z dwoma dziewczynami[27].

Oryginalne fragmenty fryzu znajdują się w zbiorach muzealnych – 50 m w Muzeum Akropolu w Atenach, 80 m w British Museum, jeden blok w Luwrze a pojedyncze fragmenty w muzeach w Palermo, Watykanie, Würzburgu, Wiedniu, Monachium i Kopenhadze[26]. Fryz w Muzeum Akropolu ukazuje nie tylko oryginalne fragmenty w zbiorach muzeum, lecz także kopie oryginalnych fragmentów z innych muzeów[21].

Metopy

[edytuj | edytuj kod]
Metopa 1, strona południowa, scena z Centauromachii

Wszystkie 92 metopy umieszczone na belkowaniu świątyni były ozdobione płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny walk z Gigantomachii (po stronie wschodniej), Amazonomachii (po stronie zachodniej), Centauromachii (po stronie południowej) i Iliupersis (po stronie północnej)[28][29]. Każda metopa przedstawia indywidualną scenę z udziałem najczęściej dwóch postaci, ilustrującą legendarną bitwę, symbolizując zwycięstwo Ateńczyków nad Persami[29].

Większość metop (m.in. wszystkie po stronie wschodniej i zachodniej) została zniszczona – odłupano z nich figury, najprawdopodobniej kiedy chrześcijanie przystosowywali Partenon dla potrzeb własnej świątyni lub podczas najazdu Wizygotów w 396 roku n.e.[28] Metopy południowe wówczas przetrwały, lecz uległy uszkodzeniu podczas eksplozji tureckiego składu amunicji w 1687 roku, inne zrabował na początku XIX w. lord Elgin (1766–1841)[28].

Atena Partenos

[edytuj | edytuj kod]
Atena Varvakeion – rzymska kopia posągu Ateny Partenos dłuta Fidiasza, ok. III w. n.e., Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
 Osobny artykuł: Atena Partenos.

Wysoki na prawie 13 m posąg Ateny Partenos wykonany przez Fidiasza w technice chryzelefantynowej stał w pierwszej, większej, wschodniej części naosu, przed dwupoziomową kolumnadą otaczająca wnętrze z trzech stron[11][17]. Statuta nie zachowała się do naszych czasów[17]. Jej wygląd znany jest z opisów starożytnych i ponad 200 mniejszych kopii[17]. Najbardziej znaną kopią posągu jest tzw. Atena Varvakeion, ok. 1 m wysokości, datowana na pierwszą połowę III w. n.e.[17]

Oryginalny posąg osadzony był na drewnianym trzonie, do którego przymocowane były twarz i kończyny bogini wykonane z kości słoniowej, tułów Ateny spowijały szaty z płatów złota, które ważyły 1150 kg[17]. Bogini ukazana była w hełmie, w długim peplosie, z egidą; niosąca w prawej ręce Nike (zwycięstwo)[6]; w lewej miała włócznię[30]. U jej boku znajdowała się tarcza i wąż[30].

Partenon w Nashville

[edytuj | edytuj kod]
Replika Partenonu w Nashville
 Osobny artykuł: Partenon w Nashville.

Pełnowymiarowa replika oryginalnego Partenonu w Atenach stoi w Nashville w stanie Tennessee[31]. Gmach został wzniesiony w 1897 roku z okazji wystawy Tennessee Centennial and International Exposition a jego wnętrza były dostosowane do potrzeb wystawienniczych – pokazywano tu dzieła sztuki[31]. Do jego wykończenia użyto gładzi szpachlowej, przez co 10 lat później zaczęły odpadać z niego rzeźby[31]. Decyzję o odbudowie repliki przy użyciu trwałych materiałów podjęto w 1920 roku, a gmach ukończono w 1931 roku[31].

W 1990 roku w jego wnętrzu stanęła replika posągu Ateny Partenos[31].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Inne źródła podają, że data pożaru nie jest znana a prace naprawcze prowadzono w okresie od roku 150 p.n.e. to 267 roku n.e. – przeprowadzono wówczas m.in. rekonstrukcję kolumnady we wschodniej części naosu[7].
  2. ↑ Encyclopedia Britannica podaje wymiary 69,54 × 30,89 m[9], a Encyklopedia PWN: 69,51 × 30,86 m[16].
  3. ↑ Encyklopedia PWN podaje, że część z posągiem Ateny to hekatompedon, a druga część naosu to partenon właściwy[16].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Hurwit 1999 ↓, s. 163.
  2. ↑ Herington 1955 ↓, s. 12–13.
  3. ↑ Liddell 1940 ↓.
  4. ↑ a b c Connelly 2014 ↓.
  5. ↑ Robertson 1981 ↓, s. 90.
  6. ↑ a b Venieri 2012 ↓.
  7. ↑ a b c d Perseus Digital Library Project ↓.
  8. ↑ Robertson 1981 ↓, s. 91.
  9. ↑ a b c d e f g h Encyclopædia Britannica – Parthenon 2018 ↓.
  10. ↑ a b Acropolis Museum – The Monument ↓.
  11. ↑ a b c d e f g h i j k YSMA – Parthenon 2018 ↓.
  12. ↑ a b c d e f g h i YSMA 2018 ↓.
  13. ↑ a b YSMA – Timeline of interventions 2018 ↓.
  14. ↑ UNESCO ↓.
  15. ↑ a b c d e f g h Valavanis 2015 ↓, s. 37.
  16. ↑ a b Partenon, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-04-21].
  17. ↑ a b c d e f Valavanis 2015 ↓, s. 60.
  18. ↑ Sialaros 2018 ↓.
  19. ↑ a b c d e f Valavanis 2015 ↓, s. 38.
  20. ↑ Valavanis 2015 ↓, s. 39.
  21. ↑ a b Valavanis 2015 ↓, s. 40.
  22. ↑ a b c Valavanis 2015 ↓, s. 56.
  23. ↑ Valavanis 2015 ↓, s. 57.
  24. ↑ a b c Valavanis 2015 ↓, s. 58.
  25. ↑ a b Valavanis 2015 ↓, s. 59.
  26. ↑ a b c Acropolis Museum – The Frieze ↓.
  27. ↑ a b c d Jenkins 2007 ↓, s. 82.
  28. ↑ a b c Valavanis 2015 ↓, s. 41.
  29. ↑ a b Acropolis Museum – The Metopes ↓.
  30. ↑ a b Encyclopædia Britannica – Phidias 2018 ↓.
  31. ↑ a b c d e Kreyling 1996 ↓, s. 124–129.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]


Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Partenon&oldid=74677467”