Karel Zeman
| |
| Data i miejsce urodzenia |
3 listopada 1910 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
5 kwietnia 1989 |
| Zawód, zajęcie | |
Karel Zeman (ur. 3 listopada 1910 w Ostroměřu, zm. 5 kwietnia 1989 w Gottwaldovie) – czeski reżyser i scenarzysta filmowy, artysta, scenograf i animator, najbardziej znany z reżyserii filmów fantasy łączących żywą akcję z animacją[1]. Ze względu na kreatywne wykorzystanie efektów specjalnych i animacji w swoich filmach często nazywany był „czeskim Mélièsem”[2][3][4].
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Zeman urodził się 3 listopada 1910 w Ostroměřu (koło Nowej Paki) w ówczesnych Austro-Węgrzech[5]. Pod naciskiem rodziców studiował biznes w szkole średniej w Kolinie[6]. W latach dwudziestych studiował we francuskiej szkole reklamowej i pracował w studiu reklamowym w Marsylii do 1936 roku[4]. To we Francji po raz pierwszy pracował z animacją, kręcąc reklamę mydła[6]. Po powrocie z Egiptu, Jugosławii i Grecji powrócił do ojczystej Czechosłowacji. Tam Zeman reklamował się w czeskich firmach takich jak Baťa i Tatra[5]. W 1939 r. próbował przedłużyć pobyt w Casablance, ale został zablokowany przez utworzony przez nazistowskie Niemcy Protektorat Czech i Moraw; nie mogąc uzyskać niezbędnych dokumentów na czas, Zeman musiał pozostać w swoim kraju podczas niemieckiej okupacji[6].
Podczas wojny pracował jako szef reklamy w Dům služeb w Brnie. Reżyser filmowy Elmar Klos przyjechał do Brna, aby nakręcić kronikę filmową o konkursie dekoracji okien, którą wygrał Zeman. Klos zaproponował Zemanowi pracę w studiu animacji w Zlínie, który przyjął pracę w 1943 roku[5][6]. W studiu Zeman pracował jako asystent pionierskiej animatorki Hermíny Týrlová, a w 1945 r. został dyrektorem grupy produkującej animacje poklatkowe[1]. W tym samym roku, we współpracy z Bořivojem Zemanem nakręcił swój pierwszy film krótkometrażowy Vánoční sen. Krótkometrażowe połączenie animowanych lalek z materiałem filmowym na żywo było początkiem eksperymentów Zemana z nowymi technikami i gatunkami[7].
Następnie Zeman zajął się pracą solową, w tym serią satyrycznych krótkometrażowych kreskówek z komicznym jegomościem o imieniu Pan Prokouk, zmagającym się z codziennym życiem[8]. Seria była dużym sukcesem, a postać stała się ulubieńcem Czechów[9]. Zakład, który Zeman zaakceptował, rzucając mu wyzwanie, aby odkrył metodę pracy ze szkłem w animacji doprowadził do niezwykłego krótkiego Inspirace (1948), który opowiada pozbawioną słów, poetycką historię miłosną za pomocą animowanych szklanych figurek[5][7]. Zeman przeszedł następnie do półgodzinnego filmu Král Lávra (1950), opartego na satyrycznym poemacie Karla Havlíčka Borovskiego[1]; film zdobył nagrodę krajową[5]. W 1952 roku Zeman ukończył swój pierwszy film fabularny Skarb ptasiek wyspy oparty na perskiej bajce i inspirowany się malarstwem perskim łącząc wiele technik animacji w przestrzeni dwu- i trójwymiarowej[8].
Jednak w 1955 roku Zeman rozpoczął pracę, z której jest najbardziej znany: sześć filmów fabularnych zaprojektowanych artystycznie w celu połączenia technik akcji na żywo i animacji[1]. Były to:
- Wyprawa w przeszłość (1955), zainspirowany obrazami Zdeněka Buriana[10];
- Diabelski wynalazek (1958), na podst. Strasznego wynalazcy Juliusza Verne’a i nakręcony w celu naśladowania oryginalnych ilustracji do powieści Verne’a[11];
- Przygody Münchhausena (1961), na podst. Przygód barona Münchhausena w wersji Gottfrieda Augusta Bürgera i stylizowany na ryciny Gustave’a Doré’a[12];
- Dwaj muszkieterowie (1964), satyra wojny trzydziestoletniej, inspirowana grawerunkami Matthäusa Meriana[13];
- Skradziony balon (1966), zainspirowany powieściami Verne’a Dwa lata wakacji i Tajemnicza wyspa, w stylu secesyjnym oraz Wystawą Jubileuszową w Pradze w 1891 roku[14];
- Na komecie (1970), antywojenna fantazja oparta na Hector Servadac Verne’a.
Był członkiem jury 2. Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Moskwie w 1961 roku[15] oraz 7. Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Moskwie w 1971 roku[16].
Czechosłowacki rząd przyznał mu tytuł Artysty Narodowego w 1970 roku[9].
Po filmach fabularnych na żywo Zeman eksperymentował z bardziej klasycznymi formami animacji, poczynając od siedmiu krótkich opowiadań o Sindbadzie Żeglarzu, które następnie zostały rozszerzone do filmu fabularnego Baśnie tysiąca i jednej nocy (1974)[8]. Jego ostatnie filmy to Krabat – Uczeń czarnoksiężnika (1978) na podst. Krabata Otfrieda Preußlera i Janek i Marzenka (1980) odwołujący się plastycznie do ilustracji ze średniowiecznych ksiąg[8]. 3 listopada 1980 roku, z okazji siedemdziesiątych urodzin Zemana, prezydent Czechosłowacji Gustáv Husák nadał mu Order Republiki.
Zeman zmarł w Gottwaldovie (dzisiejszy Zlín) 5 kwietnia 1989 roku na kilka miesięcy przed aksamitną rewolucją[9].
Dziedzictwo
[edytuj | edytuj kod]Prace Zemana miały wpływ na czeskiego animatora Jana Švankmajera[17], a także na amerykańskiego twórcę filmowego Terry’ego Gilliama[18], który powiedział o Zemanie: „Zrobił to, co wciąż próbuję zrobić, to znaczy spróbować połączyć akcję na żywo z animacją. Jego doroczne eskalacje były wspaniałe”[19]. Tim Burton opisał proces twórczy Zemana jako „niezwykle inspirujący” dla jego własnej twórczości i zidentyfikował Zemana i amerykańskiego animatora Raya Harryhausena jako jego wpływy pod względem „zatrzymania ruchu” i „bardziej ręcznej jakości”[20]. Sam Harryhausen mówił również w wywiadach o swoim podziwie dla Zemana[21], a filmy amerykańskiego reżysera Wesa Andersona zawierają hołd dla dzieł Zemana[22].
Historyk filmu Georges Sadoul zidentyfikował Zemana jako „poszerzającego horyzonty ósmej sztuki, animacji”, dodając, że jest sukcesorem Mélièsa.
Z okazji wystawy animacji w 2010 r. Kuratorzy Barbican Center powiedzieli o Zemanie: „chociaż jego wpływy przewyższają jego światową sławę, jest on bez wątpienia jednym z największych animatorów wszech czasów”[22].
W 2012 roku muzeum poświęcone Zemanowi i jego pracom, Muzeum Karla Zemana, zostało otwarte w pobliżu Mostu Karola w Pradze[23].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Peter Hames: Czech and Slovak Cinema: Theme and Tradition. Edynburg: Edinburgh University Press, 2009, s. 188, 196. ISBN 978-0-7486-2082-1.
- ↑ Český Méliès vyráží napříč Evropou. Česká centra. [dostęp 2015-02-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-26)]. (cz.).
- ↑ Journée des enfants | Projection du film SINDBAD de Karel Zeman. Cinéma Tout Ecran. [dostęp 2020-05-26]. (fr.).
- ↑ a b Václav Richter: Karel Zeman: le centenaire du magicien du cinéma tchèque. Radio Prague, 2010-05-20. [dostęp 2020-05-26]. (fr.).
- ↑ a b c d e Andreas Fehrmann: The Faboulos World of Karel Zeman. Andreas Fehrmann’s Collection Jules Verne. [dostęp 2020-05-26]. (ang.).
- ↑ a b c d Biography: Karel Zeman. Muzeum Karela Zemana. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]. (ang.).
- ↑ a b Georges Sadoul: Dictionary of Film Makers. Berkeley: University of California Press, 1972, s. 286. ISBN 0-520-01864-8.
- ↑ a b c d Adrian Szczypiński: filmografia Karela Zemana. Klub Miłośników Filmu, 2006-10-20. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-13)]. (pol.).
- ↑ a b c Karel Zeman: Animated fantasy in the Czech cinema. „The Times”, s. 16, 1989-04-10. News Corporation.
- ↑ Cesta do pravěku. ZDENĚK BURIAN. [dostęp 2020-05-26]. (cz.).
- ↑ Andrew Osmond: 100 Animated Feature Films. Londyn: Palgrave Macmillan, 2010, s. 61-63. ISBN 978-1-84457-563-3.
- ↑ César Santos Fontenla: De Cyrano a Gagarin. Europeana. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-02-13)]. (hiszp.).
- ↑ Harriet Polt, (Spring 1964). The Czechoslovak Animated Film. „Film Quarterly”. 3 (17), s. 38, 1964. DOI: 10.1525/fq.1964.17.3.04a00120. JSTOR: 1210908.
- ↑ The Stolen Airship /Ukradená vzducholod/. Karel Zeman Museum. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-02)]. (ang.).
- ↑ 1961 :: 34-й Московский Международный кинофестиваль. Московский Международный кинофестиваль. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-19)]. (ros.).
- ↑ 1971 :: Московский Международный кинофестиваль. Московский Международный кинофестиваль. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-09)]. (ros.).
- ↑ Graeme Harper, Rob Stone: The unsilvered screen: surrealism on film. Londyn: Wallflower Press, 2007, s. 61. ISBN 978-1-904764-86-1.
- ↑ Jack Zipes: The Enchanted Screen: The Unknown History of Fairy-Tale Films. Nowy Jork: Routledge, 2011, s. 43. ISBN 978-0-203-92749-6.
- ↑ Terry Gilliam: Terry Gilliam: Interviews. Mississippi: Jackson University Press, 2004, s. 132-133.
- ↑ Ian Willoughby: Karel Zeman’s work inspirational, says director Tim Burton on eve of Prague art show. Radio Prague, 2014-03-27. [dostęp 2014-04-06]. (ang.).
- ↑ Phelim O’Neill: Ray Harryhausen: the father of fantasy film-making. The Guardian, 2012-11-01. [dostęp 2013-09-02].
- ↑ a b Animate the World. Barbican Centre. [dostęp 2020-05-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).
- ↑ Jan Velinger: Visionary filmmaker Karel Zeman. Radio Prague, 2012-12-26. [dostęp 2020-27-05]. (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Karel Zeman w bazie IMDb (ang.)
- Karel Zeman w bazie Filmweb
- Karel Zeman. film.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-13)]. na portalu Klub Miłośników Filmu
- Karel Zeman: Geniusz filmu animowanego na SME.sk