Przejdź do zawartości

Język gagauski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Gagauz dili
Obszar

Mołdawia, Ukraina, Rumunia, Bułgaria, Grecja, Turcja, Rosja, Uzbekistan, Kazachstan

Liczba mówiących

150 tys.

Pismo/alfabet

cyrylica, od 1993 – łacinka

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy Gagauzja (Mołdawia)
Organ regulujący brak
Ethnologue 5 rozwojowy
Kody języka
ISO 639-1 brak
ISO 639-2 tut
ISO 639-3 gag
IETF gag
Glottolog gaga1249
Ethnologue gag
GOST 7.75–97 гаг 145
WALS gag
SIL gag
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku gagauskim
Słownik języka gagauskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język gagauski (gag. gagauz dili) – język Gagauzów, ludu pochodzenia tureckiego, osiadłego w większości na terenie dzisiejszej południowej Mołdawii w Gagauzji (dziś terytorium przez nich zamieszkane jest wydzieloną administracyjnie autonomiczną jednostką państwa).

Należy do rodziny języków tureckich i zaliczany jest do grupy języków oguzyjskich. Początek nowożytnego piśmiennictwa w tym języku datuje się dopiero na rok 1810, kiedy w Wiedniu została wydana pierwsza książka po gagausku. Pierwsze gagauskie słowo drukowane na terenie Mołdawii ukazało się w 1907 roku. Był to przekład Starego Testamentu autorstwa gagauskiego duchownego prawosławnego Michaila Çakira, który wydał szereg innych książek o charakterze religijnym, a także stworzył pierwszy gagauski tytuł prasowy. Przełomem w historii języka gagauskiego był rok 1957, kiedy do jego zapisu zaczęto używać cyrylicy. W latach 1958–1961 język gagauski nauczany był w niektórych szkołach, wychodziły w nim gazety i używano go w radiofonii. Potem jednak zastąpiono go językiem rosyjskim.

Powrót języka do szkół i uznanie go za język oficjalny nastąpiło dopiero w 1989 roku na mocy ustawy o funkcjonowaniu języków używanych na terytorium Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej z dnia 1 września 1989 roku. Mimo to językiem dominującym w mediach, urzędach i edukacji pozostał język rosyjski, przy czym na poziomie ponadpodstawowym nauczanie odbywa się wyłącznie w tym języku. W konsekwencji znajomość języka gagauskiego wśród Gagauzów systematycznie spada. Jest on używany niemal wyłącznie na prowincji. W miastach i większych osadach dominuje język rosyjski. Według badań przeprowadzonych w 2012 r. przez Państwowy Uniwersytet w Kiszyniowie na terenie Gagauzji 94% etnicznych Gagauzów deklarowało znajomość języka rosyjskiego, przy czym 48% z nich posługiwało się nim jako językiem ojczystym. Natomiast jedynie 44% Gagauzów deklarowało znajomość języka gagauskiego[1][2].

Po 1989 roku w Mołdawii drukowane są książki i wydawane gazety w języku gagauskim, takie jak „Saba Ałryzy” (Gwiazda Poranna), „Ana Sözü” (Ojczyste Słowo), „Gagauz Sesi” (Gagauski Głos).

Ważnym badaczem języka gagauskiego był Polak – profesor Tadeusz Kowalski (1889–1948), słynny turkolog Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Alfabety

[edytuj | edytuj kod]

Cyrylica

[edytuj | edytuj kod]

30 lipca 1957 r. dekretem Prezydium Rady Najwyższej Mołdawskiej SRR wprowadzono gagauski alfabet stworzony w oparciu o cyrylicę. Alfabet utworzono ze wszystkich liter alfabetu rosyjskiego i dwuznaków Аь аь, Оь оь, Уь уь. Afrykatę [dʒ] oznaczano niekonsekwentnie literą ж i dwuznakiem дж. Niedogodności związane z ręcznym zapisywaniem dwuznaków spowodowały zastąpienie ich w grudniu tego samego roku przez litery Ӓ ä, Ӧ ö, Ӱ ÿ. W 1968 r. do gagauskiego alfabetu dodano literę Ӂ ӂ. Po tych modyfikacjach alfabet składał się z 37 liter[3]:

А а Ӓӓ Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж Ӂ ӂ
З з И и Й й К к Л л М м Н н О о Ӧ ӧ П п
Р р С с Т т У у Ӱ ӱ Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш
Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

Litery Ё ё, Щ щ, ъ, ь, Ю ю, Я я wykorzystywano tylko do zapisu zapożyczeń z języka rosyjskiego. Przed wprowadzeniem do alfabetu Ӂ ӂ, przy pomocy litery Ж ж oddawano dwa różne dźwięki — afrykaty [dʒ] w słowach gagauskich oraz [ʐ] w słowach rosyjskiego pochodzenia[4].

W 1958 r. zatwierdzono i wydano „Zasady ortografii języka gagauskiego” (ros. Правила орфографии гагаузского языка, autorzy: L.A. Pokrowskaja i D.N. Tanasogłu).

Pomimo wycofania cyrylicy z użytku w latach 90. XX wieku, w pierwszych dziesięcioleciach XXI wieku niektóre książki przeznaczone do użytku wiernych drukowano wciąż alfabetem cyrylickim.

Łacinka

[edytuj | edytuj kod]

29 stycznia 1993 r. Rada Najwyższa Republiki Gagauskiej przyjęła uchwałę „O zastosowaniu alfabetu łacińskiego do zapisu języka gagauskiego”. 13 maja 1993 r. uchwała została przyjęta przez parlament Mołdawii[5]. Nowy alfabet składał się z następujących liter: A a, Ä ä, Ă ă, B b, C c, Ç ç, D d, E e, F f, G g, H h, I ı, İ i, J j, K k, L l, M m, N n, O o, Ö ö, P p, R r, S s, Ş ş, T t, Ţ ţ, U u, Ü ü, V v, Y y, Z z. Do celów zapisu wyrazów obcego pochodzenia oraz nazw własnych wprowadzono dodatkowe litery: Х х, W w, Q q, Â â, Ğ ğ[6]. W 1996 r. w alfabecie gagauskim wprowadzono zmiany: dodano literę Ê ê, а Ă ă stała się jedną z liter dodatkowych[7].

Współczesny alfabet gagauski ma następującą postać[5]:

A a Ä ä B b C c Ç ç D d E e Ê ê F f G g H h
I ı İ i J j K k L l M m N n O o Ö ö P p R r
S s Ş ş T t Ţ ţ U u Ü ü V v Y y Z z

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Nation profile - Gagauzia Gagauz Yeri. [dostęp 2023-05-17]. (ang.).
  2. Tomasz Kasprzak. Podziały etniczne i narodowościowe w Republice Mołdawskiej. Wpływ i znaczenie edukacji w dwóch odrębnych państwach – Gagauzji i Naddniestrzu. „Kultura – Społeczeństwo – Edukacja”. 1(7)/2015, s. 149–158. Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu. 
  3. Orfografija gagauskogo jazyka. W: E. K. Kołca: Orfografii tiurkskich litieraturnych jazykow SSSR. Nauka, 1973, s. 91-102. (ros.).
  4. Pis´miennos´t gagauskogo jazyka. W: B. P. Tukan: Woprosy sowierszenstwowania alfabitow tiurkskich jazykow. Nauka, 1972, s. 59-65. (ros.).
  5. a b Czebotar P. A.: Prawiła orfografii i punktuacii gagauskogo jazyka. Kiszyniów: 2014, s. 72. ISBN 978-9975-66-410-3. (ros.).
  6. O pieriewodie gagauzskoj pis´miennosti na łatinskuju grafiku. Parlament Republiki Mołdawskiej, 1993-05-13. [dostęp 2018-06-25]. (ros.).
  7. O wniesienii izmienienij i dopołnienij w Postanowlenije Parłamienta o pieriewodie gagauzskoj pis´miennosti na łatinskuju grafiku. Parlament Republiki Mołdawii, 1996-04-24. [dostęp 2018-06-25]. (ros.).