Gabriel Rzączyński

Gabriel Rzączyński
Kraj działania	I Rzeczpospolita
Data urodzenia	6 lipca 1664
Data i miejsce śmierci	12 listopada 1737 ; Gdańsk
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	rzymskokatolicki
Inkardynacja	jezuici

Gabriel Rzączyński SJ, herbu Ślepowron (ur. 6 lipca 1664 na Podlasiu, zm. 12 listopada 1737 w Gdańsku) – polski jezuita, fizjograf, przyrodnik, wierszopisarz, prekursor zoologii w Polsce.

Życiorys

Urodził się na Podlasiu. W roku 1682 wstąpił do zakonu jezuitów. W latach 1687–1691 uczył gramatyki i poetyki w Lublinie i Lwowie. W latach 1692–1696 odbył studia teologiczne w Krakowie. Na przełomie wieków XVII i XVIII (w latach 1697-1708) uczył retoryki w Toruniu, Lublinie i Poznaniu, zaś do roku 1710 filozofii w Łucku. Przez kilka następnych lat (do roku 1717) przebywał we Lwowie, gdzie wykładał filozofię, teologię moralną, sprawując jednocześnie funkcję prefekta nauk. W kolejnych latach był prefektem szkół gdańskich, następnie pełnił funkcję regensa seminarium w Sandomierzu, a w latach 1721-1724 rektora w Ostrogu. W latach 1725–1737 był spowiednikiem w kolegium na Starych Szkotach. Zmarł 12 listopada roku 1737 w Gdańsku.

Twórczość

Wiele podróżował po kraju i jego najważniejszym dziełem jest Historia naturalis curiosa Regni Poloniae, Magni Ducatus Lithuaniae XX divisa wydana w roku 1721 w Sandomierzu. Rozwinięciem tego dzieła jest Auctuarium historiae naturalis wydane w Gdańsku u J. J. Preussa w roku 1736. Dwa następne „rzuty” tego dzieła pojawiły się z datami 1742 i 1745, już po śmierci autora^[1].

Rzączyński pisał swoje dzieła tylko po łacinie, uwzględniając przyrodę martwą i żywą, a szczególnie opisywał rzeczy mu niezwykłe i interesujące. Oprócz opisów zwierząt (szczególnie ptaków i owadów), roślin opisywał również krainy, góry, rzeki, morza, minerały, zioła oraz choroby i budowę ciała człowieka^[2]. Spośród ptaków opisał i wymienił ponad 100 gatunków. Dla każdego gatunku podaje krótki, trafny opis. Jego prace wyróżniają się niezwykłą starannością i drobiazgowością, lecz nie są one wolne od ówczesnych przesądów i błędów. (...) legendy i naiwne przekazy rękopiśmienne sąsiadują tam z wartościowymi wiadomościami uzyskanymi z autopsji przez samego ojca Gabriela lub przez wiarygodnych naturalistów (szczególnie gdańskich) owej epoki^[3].

Dzieło Rzączyńskiego jest nie tyle dziełem naukowym, co raczej kompilacją opisów z różnych źródeł. Opisy ptaków odbiegały swoją jasnością i trafnością od opisów ptaków dokonanych przez Mateusza Cygańskiego, który będąc myśliwym odznaczał się większym doświadczeniem i trafniejszymi obserwacjami. Z pewnością Gabriel Rzączyński wniósł do polskiej ornitologii wiele wkładu, lecz jego prace w chwili obecnej uznawać można za ciekawe zabytki przeszłości o znacznych wartościach historycznych, jednakże wpływu na stan obecnej nauki one nie mają. Na jego dziełach kończy się pierwszy okres ornitologii polskiej. W okresach następnych żyli i tworzyli uczeni, których prace znamy o wiele lepiej, a których dzieła cytujemy jeszcze dzisiaj.

Ważniejsze dzieła

Gemmae antiquiorum quinquaginta et trium poetarum, stemmatibus Polonorum omnibus, Poznań 1700^[4], wyd. następne: wyd. 2 pt. Gemmae antiquiorum sexaginta poetarum, stemmatibus Polonorum omnibus, Poznań 1702; wyd. 3 pt. Armamentarium Regni Poloniae seu Gentilitia nobilitatis Lechicae, Magnique Ducatus Lituaniae arma, Poznań 1715
Fortuna campi-domina in gentilitio campo virtutibus, meritis, fama, gloria fertili (Poznań) 1712^[5]
Historia naturalis curiosa Regni Poloniae, Magni Ducatus Lituaniae annexarumque provinciarum in tractatus XX divisa, Sandomierz 1721 (dostępna kopia cyfrowa) ; cz. 2 pt. Auctarium historiae naturalis Regni Poloniae Magnique Ducatus Lituaniae annexarumque provinciarum in puncta XX, brak miejsca wydania (powinno być: J. J. Preuss, Gdańsk 1736^[3]); wyd. tytułowe cz. 2, Gdańsk 1745

Przypisy

↑ Rzączyński zdążył autoryzować za życia wersję datowaną na 1736 r. „(...) pewna część nakładu tej wersji (bez imprimatur) rozprowadzona została w północno-wschodnich prowincjach Rzeczypospolitej. Po śmierci autora (†1737) władze zakonne przetrzymywały resztę nakładu w Gdańsku, najpierw czekając na imprimatur (1742), a następnie zmieniając kilkakrotnie stronę tytułową (i sam tytuł) oraz wprowadzając formalne dodatki. Ostatecznie usunięto nazwisko gdańskiego wydawcy i datowano dzieło na 1745 r., lecz nadal nie było ono rozpowszechniane. Wreszcie (przed 1757 r.)pozostałą część nakładu wywieziono do Krakowa, a stąd 50 egzemplarzy zabrał do Warszawy przyszły biskup Józef Załuski” patrz Pawłowski Jerzy: Jeszcze o najdawniejszych dziejach poznania Babiej Góry, w: „Wierchy” R. 76 (2010), s. 254.
↑ Michał M. Skoczylas. Zachęta do tłumaczenia na język polski dzieła polihistora Gabriela Rzączyńskiego pt. „Historia naturalis curiosa Regni Poloniæ, Magni Ducatus Lituaniæ, annexarumque provinciarum, in tractatus XX divisa” z 1721 roku. Classica Wratislaviensia. Series Altera 2023,1:147-154. Dostępny w: wuwr.pl/classica-wratislaviensia, doi.org/10.19195/2956-8897.1.10
↑ ^a ^b Patrz Pawłowski Jerzy: op. cit.
↑ GabrielG. Rzączyński GabrielG., Gemmae antiqviorvm quiquaginta et trium poetarvm stemmatibvs Polonorum omnibus hoc est coronis meritorum insertae et materiae panegyricae, genethliacae. nuptiali, funebri etc. [...] [online], polona.pl [dostęp 2020-09-24] .
↑ GabrielG. Rzączyński GabrielG., Fortvna Campi-Domina In Gentilitio Campo Virtutibus, Meritis, Fama, Gloria Fertili, Jllvstrissimo [...] D. Andreæ Alexandro a Radomicko Radomicki Palatino Posnaniensi [...] Totiq[ue] Purpuratæ Domui Constantissima [...] In Sredensi Cætv ad Generalia Regni Comitia prævio, ab Obligatissimo semper Maximo Nomini Collegio Posnaniensi Societatis Jesu Demonstrata. Anno [...] [online], polona.pl [dostęp 2020-09-24] .

Bibliografia

Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965, s. 197.

Linki zewnętrzne

Dzieła Gabriela Rzączyńskiego w bibliotece Polona

[1] Rzączyński zdążył autoryzować za życia wersję datowaną na 1736 r. „(...) pewna część nakładu tej wersji (bez imprimatur) rozprowadzona została w północno-wschodnich prowincjach Rzeczypospolitej. Po śmierci autora (†1737) władze zakonne przetrzymywały resztę nakładu w Gdańsku, najpierw czekając na imprimatur (1742), a następnie zmieniając kilkakrotnie stronę tytułową (i sam tytuł) oraz wprowadzając formalne dodatki. Ostatecznie usunięto nazwisko gdańskiego wydawcy i datowano dzieło na 1745 r., lecz nadal nie było ono rozpowszechniane. Wreszcie (przed 1757 r.)pozostałą część nakładu wywieziono do Krakowa, a stąd 50 egzemplarzy zabrał do Warszawy przyszły biskup Józef Załuski” patrz Pawłowski Jerzy: Jeszcze o najdawniejszych dziejach poznania Babiej Góry, w: „Wierchy” R. 76 (2010), s. 254.

[2] Michał M. Skoczylas. Zachęta do tłumaczenia na język polski dzieła polihistora Gabriela Rzączyńskiego pt. „Historia naturalis curiosa Regni Poloniæ, Magni Ducatus Lituaniæ, annexarumque provinciarum, in tractatus XX divisa” z 1721 roku. Classica Wratislaviensia. Series Altera 2023,1:147-154. Dostępny w: wuwr.pl/classica-wratislaviensia, doi.org/10.19195/2956-8897.1.10

[Pawł-3] Patrz Pawłowski Jerzy: op. cit.

[4] GabrielG. Rzączyński GabrielG., Gemmae antiqviorvm quiquaginta et trium poetarvm stemmatibvs Polonorum omnibus hoc est coronis meritorum insertae et materiae panegyricae, genethliacae. nuptiali, funebri etc. [...] [online], polona.pl [dostęp 2020-09-24] .

[5] GabrielG. Rzączyński GabrielG., Fortvna Campi-Domina In Gentilitio Campo Virtutibus, Meritis, Fama, Gloria Fertili, Jllvstrissimo [...] D. Andreæ Alexandro a Radomicko Radomicki Palatino Posnaniensi [...] Totiq[ue] Purpuratæ Domui Constantissima [...] In Sredensi Cætv ad Generalia Regni Comitia prævio, ab Obligatissimo semper Maximo Nomini Collegio Posnaniensi Societatis Jesu Demonstrata. Anno [...] [online], polona.pl [dostęp 2020-09-24] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]