GPU (policja polityczna)

GPU (ros. Государственное Политическое Управление (ГПУ) – Gosudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije – Państwowy Zarząd Polityczny^[1]) – sowiecka policja polityczna od 6 lutego 1922 do 2 grudnia 1923 roku^[2] Utworzona wskutek przekształcenia Czeki. Po utworzeniu w grudniu 1922 ZSRR, w listopadzie 1923 przekształcona w OGPU, którego oddziały republikańskie nosiły nazwę GPU.

Utworzenie GPU

IX Wszechrosyjski Zjazd Rad 28 grudnia 1921 ogłosił postanowienie o rozwiązaniu Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Czeka).

6 lutego 1922 roku Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy (WCIK) wydał postanowienie, na mocy którego powołany został Państwowy Zarząd Polityczny przy istniejącym od listopada 1917 Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych RFSRR (NKWD).

Administracja i zadania GPU

Mimo iż GPU formalnie usytuowany był w strukturach NKWD RFSRR, to była to jedynie podległość organizacyjna, gdyż zachował on bardzo dużą samodzielność działania. Wynikało to z objęcia dwóch stanowisk kierowniczych przez jednego człowieka Feliksa Dzierżyńskiego. Dzierżyński był jednocześnie ludowym komisarzem spraw wewnętrznych i przewodniczącym GPU, przykładając więcej sił i uwagi na piony bezpieczeństwa państwowego, wywiadu i kontrwywiadu, czyli GPU, wywodzącego się z jego byłej organizacji Czeki, niż do reszty NKWD, spełniającego wówczas rolę resortu porządku i ładu publicznego i gospodarczo-administracyjnego^[3].

Struktury GPU nie odbiegały od struktur rozwiązanej Czeka. W kwietniu 1922 utworzono Wydział Wschodni GPU, w maju 1922 Wydział Kontrwywiadowczy (KRO) GPU i w sierpniu 1922 – Wydział Prawny GPU^[3].

GPU przy NKWD RFSRR, odpowiedzialny był za:

wykrywanie i zwalczanie działań kontrrewolucyjnych i bandytyzmu;
walka ze szpiegostwem;
ochrona kolei i dróg wodnych;
zabezpieczenie granicy RFSRR;
walka z kontrabandą^[3].

Centralne Organy kierownicze GPU (do 2 listopada 1923)

Struktura Organizacyjna GPU NKWD RFSRR

Struktura organizacyjna Głównego Zarządu Politycznego przy NKWD RFSRR składała się w większości z pionów przejętych z nieistniejącej już Czeki, takich jak Oddział Kontrwywiadowczy (KontRrazwiedywatielnyj Otdieł – KRO), Zarząd Tajno-Operacyjny (Siekrietno-Opieratiwnoje Uprawlenije – SOU), z którego wywodzi się Oddział Specjalny (Osobyj Otdieł – OO, czyli kontrwywiad wojskowy, a następnie sławny Smiersz oraz Oddział Tajno-Polityczny SPO, który w następnych latach rozrósł się do głównego pionu policji politycznej GUGB. NKWD, a po kojejnych zmianach strukturalnych w radzieckich organach bezpieczeństwa NKGB). Z Czeki przeszedł pod kontrole GPU NKWD RFSRR, jeszcze młody, ale sprawnie działający Oddział Zagraniczny (INOstrannyj Otdieł – INO), czyli pion odpowiedzialny za wywiad zagraniczny, który w następnych latach odniósł sukcesy, za które należy uznać prowadzenie tzw. Pięciu Wspaniałych oraz penetrację amerykańskiego programu budowy bomby atomowej ps. Enormoz (Projekt Manhattan), a następnie powiększony do wielkości Zarządu, nazwę zmieniono na Inostrannoje Uprawlenije – INU, czyli Zarząd Zagraniczny.

Struktura Organizacyjna GPU przedstawiała się następująco:

Przewodniczący GPU: Ludowy komisarz spraw wewnętrznych – Feliks Dzierżyński: 6.II.1922 – 2.XI.1923
Zastępca przewodniczącego: Józef Unszlicht: 6.II.1922 – 2.XI.1923
Sekretarz Przewodniczącego: Wieniamin Gerson: 6.II.1922 – 2.XI.1923
Kolegium przy Przewodniczącym GPU

Skład Kolegium GPU (na koniec 1922 roku)

Sekretariat Kolegium – Szef Sekretariatu Kolegium GPU: R. Jezierskaja: 6.II.1922 – 2.XI.1923
Komisarz Spraw Wewnętrznych, Przewodniczący GPU: Feliks Dzierżyński
Zastępca Przewodniczącego GPU: Józef Unszlicht
Szef GPU Guberni Moskiewskiej: Filipp Miedwied´
Szef GPU Guberni Piotrogrodzkiej: Stanisław Messing
Szef Tajnego Zarządu Operacyjnego [SOU] GPU: Wiaczesław Mienżynski
Szef Oddziału Specjalnego [SOU] GPU: Gienrich Jagoda
Szef Oddziału Specjalistycznego [SOU] GPU: Gleb Bokij
Szef Oddziału Wschodniego [SOU] GPU: Jakow Peters
Wydział Specjalny (ochrona działaczy i obiektów partyjnych i rządowych) szef Abram Bieleńki 6.II.1922 – 2.XI.1923

Zarząd Organizacyjny szefowie: kolejno: Gienrich Jagoda luty/kwiecień 1922, W. Czajwanow kwiecień/wrzesień 1922, oraz jako pełniący obowiązki szefa S. Żdanowicz wrzesień/listopad 1922. Zarząd rozwiązano a sprawy przekazano do Zarządu Administracyjno-Organizacyjnego (AOU).

Zarząd Tajno-Operacyjny [SOU], szef: Wiaczesław Mienżynski 6.II.1922 – 2.XI.1923, koordynował działania oddziałów operacyjnych które wchodziły w jego skład:
- Oddział Specjalny [OO] (kontrwywiad w Armii Czerwonej i Flocie Czerwonej, zwalczanie szpiegostwa i bandytyzmu politycznego oraz cenzura wojskowa), szef: Wiaczesław Mienżynski luty/czerwiec 1922, Gienrich Jagoda czerwiec 1922 – listopad 1923
- Oddział Kontrwywiadowczy [KRO], utworzony 8 lipca 1922 roku z przekształcenia Wydział Kontrwywiadowczego Oddziału Specjalnego [OO] szef Artur Artuzow 13.VII.1922 – 2.XI.1923
- Oddział Tajny [SO] (walka z antyradzieckimi partiami, organizacjami i ugrupowaniami politycznymi oraz duchowieństwem): szef Timofiej Samsonow 6.II.1922 – 25.V.1923, następnie Tierientij Dieribas maj/listopad 1923
- Oddział Zagraniczny INO (wywiad zagraniczny) naczelnik Solomon Mogilewski luty/marzec 1922, i Michaił Trilisser marzec/listopad 1923
- Oddział Operacyjny [OO] (obserwacja zewnętrzna, areszty, technika operacyjna, kartoteka, archiwum, analiza i opracowywanie informacji oraz statystyks, prasa itp.) szef I. Surta 6.II.1922 – 12.V.1923, Karl Pauker maj/listopad 1923
- Oddział Centralnej Rejestracji wydzielony z OO, posiadał 9 biur i wydziałów; szef J. Rocen marzec/kwiecień 1922 następnie Aleksandr Szanin 1922–1923
- Oddział Informacyjny [INFO] utw. 28 marca 1921 roku. (opracowywał informacje i zbiorcze analizy dla kierownictwa NKWD, partii i rządu sowieckiego, zajmował się także cenzurą wojskową). Szef: Innokientij Stukow marzec/wrzesień 1921, Bronisław Bortnowski wrzesień/grudzień 1921 oraz Witold Aszmarin (właściwie Achramowicz) 1.I.1922 – 2.XI.1923
- Oddział Transportowy (w oddziałowi podlegały cztery wydziały) szef Gieorgij Błagonrawow
- Oddział Wschodni utw. 2 czerwca 1922 roku, na bazie 14 Wydziału OO (Operacyjnego) (zwalczał kontrrewolucje we wschodnich i południowo-wschodnich republikach RFSRR, organizował także kontrwywiad przeciwko tzw. państwom ościennym) szef Jakow Peters VI.1922 – 2.XI.1923
- Oddział Kontroli Politycznej utw. 21 grudnia 1922 roku (kontrolował międzynarodową i krajową korespondencję oraz inne przesyłki pocztowe) szef Boris Etingof 21.VI.1922 – 1.V.1923, maj/listopad 1923
- Specjalne Międzynarodowe Biuro ds. Dezinformacji utw. w styczniu 1923 roku
- Biuro Specjalne ds. Administracyjnej Zsyłki Antyradzieckich Elementów Inteligenckich utw. na początku listopada 1922 roku, zlikwidowane pod koniec stycznia 1923 roku, szef Jakow Agranow 2XI.1922 – 27.I.1923

Zarząd Ekonomiczny [EKU] (zwalczał tzw. kontrrewolucyjne działania w gospodarce, szpiegostwo ekonomiczne, przestępstwa gospodarcze i urzędnicze); szef Zinowij Kacnelson, początkowo jako pełniący obowiązki 1922–1923

Zarząd Administracyjno-Organizacyjny [AOU] posiadał 18 różnych Oddziałów i wydziałów. Szef: Stanisław Redens luty/wrzesień 1922 oraz I. Woroncow wrzesień 1922 – listopad 1923

Sztab Wojsk GPU Szef: F. Pataki, następnie E. Kadomcew oraz N. Jefimow 1922-1923

Oddział Specjalny (kryptologia dla potrzeb kraju, także radiowywiad oraz radiokontrwywiad) szef Gleb Bokij

Oddział Szyfrowy (tajna łączność szyfrowa)

Oddział Prawny utw. 22 sierpnia 1922, szef Władimir Feldman 22.VIII.1922 – 2.XI.1923, jednocześnie komendant Szkoły GPU

Oddział Zaopatrzenia szef S. Sidorow 6.II.1922 – 2.XI.1923

Kursy-Szkoła GPU szef Władimir Feldman 6.II.1922 – 2.XI.1923

Archiwum Wojskowe GPU utw. w maju 1922 roku

Oddział Ochrony Granic GPU utw. pod koniec lipca 1923 roku, szef Jan Olskij (właściwie Kulikowski) sierpień/październik 1923,

Główna Inspekcja Wojsk GPU utw. w październiku 1923 roku szef Jan Olskij październik/listopad 1923

GPU w terenie i przekształcenie w OGPU

W terenie GPU posiadało swoje przedstawicielstwa, które działały w okręgach, republikach autonomicznych, guberniach i większych miastach Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Po utworzeniu ZSRR w listopadzie 1923 Państwowy Zarząd Polityczny wyodrębniono ze struktur NKWD i na jego bazie powołano Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (OGPU), podporządkowany Radzie Komisarzy Ludowych ZSRR. Po przekształceniu GPU w OGPU nazwę GPU nosiły oddziały OGPU w republikach ZSRR.

Przypisy

↑ GPU, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-05-29] .
↑ Jan Larecki: Leksykon Służb specjalnych świata, s. 236–237. ISBN 978-83-05-13484-2.
↑ ^a ^b ^c Kokurin, A., Pietrow, N. – redakcja: ЛУБЯНКА. ВЧК – ОГПУ – НКВД – НКГБ – МГБ – МВД – КГБ 1917 – 1960 Справочник. Moskwa: Международный фонд „Демократия”, 1977, seria: Россия. XX век. Документы.. ISBN 5-89511-004-5.

[1] GPU, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-05-29] .

[2] Jan Larecki: Leksykon Służb specjalnych świata, s. 236–237. ISBN 978-83-05-13484-2.

[ŁubSpr-3] Kokurin, A., Pietrow, N. – redakcja: ЛУБЯНКА. ВЧК – ОГПУ – НКВД – НКГБ – МГБ – МВД – КГБ 1917 – 1960 Справочник. Moskwa: Международный фонд „Демократия”, 1977, seria: Россия. XX век. Документы.. ISBN 5-89511-004-5.

[1]

[2]

[3]

Obecne	GRU od 1918 (1942) SWR od 1991 FSB od 1995 FSO od 1996 Komitet Śledczy Federacji Rosyjskiej od 2011
Historyczne	III Oddział Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mości 1826–1880 Ochrana 1881–1917 Czeka 1917–1922 GPU 1922–1923 OGPU 1923–1934 GUGB 1934–1941 NKWD 1934–1946 NKGB 1941/1943–1946 Smiersz 1943–1946 MGB 1946–1953 MWD 1946–1960 KI 1947–1951 KGB ZSRR 1954–1991 (w tym I Zarząd Główny KGB, II Zarząd Główny KGB i inne cz. składowe)
Tematy wspólne	Archiwum Mitrochina Samodzielny Korpus Żandarmów SZON Zarząd do spraw Jeńców Wojennych NKWD