Dyḗus

Niebo stepu środkowoazjatyckiego

*Dyḗus (dosł. „bóg jasnego nieba”), także *Dyḗus ph₂tḗr (dosł. „bóg-ojciec jasnego nieba”) – zrekonstruowane imię boga dziennego nieba w mitologii praindoeuropejskiej. *Dyēus był jasnym niebem dnia, wyobrażano go sobie jako boską istotę oraz jako siedzibę bogów, *deywṓs. Kojarzony z rozległym, dziennym niebem i żyznymi deszczami, *Dyēus był często łączony z *Dʰéǵʰōm, Matką Ziemią, w relacji jedności i kontrastu.

Tak jak inne zrekonstruowane bóstwa, *Dyēus nie ma potwierdzenia w źródłach pisanych czy archeologii, lecz został zrekonstruowany na podstawie tradycji występujących w kulturach indoeuropejskich, takich jak: wedyjska, irańska, rzymska, grecka, frygijska, messapijska, tracka, iliryjska, albańska, hetycka czy bałtyjska.

Imię

Etymologia

Boskie imię *Dyēus pochodzi od korzenia *dyeu-, oznaczającego „dzienne niebo” lub „jasność dnia” (w przeciwieństwie do ciemności nocy), ostatecznie wywodzącego się z rdzenia *di lub *dei- („świecić, być jasnym”). Wyrazy bliskoznaczne w językach indoeuropejskich znaczeniowo obracają się wokół koncepcji „dnia”, „nieba” i „bóstwa” a fakt, że dzielą wspólny rdzeń *dyeu sugeruje, że *Dyēus był postacią boską związaną z jasnym, dziennym niebem.

Rdzeń *deynos („dzień”), interpretowany jako derywacja wsteczna rdzenia *deywós, ma pokrewne wyrazy bliskoznaczne w sanskrycie wedyjskim: divé-dive („dzień po dniu”), łacinie diēs („dzień”) oraz Dies (bogini, uosobienie dnia, odpowiedniczka greckiej Hemery), hetyckim siwat („dzień”), palajskim Tiyat- („Słońce, dzień”), starogreckim endios („południe”), staroormiańskim tiw (տիւ, „jasny dzień”), staroirlandzkim noenden („okres dziewięciu dni”), walijskim heddyw („dziś, dzisiaj”), czy w słowiańskim Południca.

Grecka bogini Pandeia lub Pandia (Πανδεία, Πανδία, „cała jasność”) mogła być innym imieniem dla bogini księżyca Selene, lecz jej imię nadal zachowuje rdzeń *di-/*dei- „świecić, być jasnym”.

Epitety

Najczęstszym epitetem określającym *Dyēus'a jest „ojciec” (*ph₂tḗr). Określenie „Ojciec Dyēus” zachowało się w wedyjskim Dyáuṣ Pitṛ́, greckim Zeus Patēr, illiryjskim Dei-pátrous, łacińskim Jupiter (*Djous patēr), nawet w postaci „tato, tata” w scytyjskim Papaios dla Zeusa, lub palajskim wyrażeniu Tiyaz papaz. Epitet *Ph₂tḗr Ǵenh₁-tōr („Ojciec Rodzic”) jest również poświadczony w wedyjskiej, irańskiej, greckiej i prawdopodobnie rzymskiej tradycji.

Rola

*Dyēus był Niebiem lub Dniem uważanym też za boską istotę, siedzibą bogów – Niebiosami. Jako brama do bóstw i ojciec zarówno Boskich Bliźniąt, jak i bogini świtu (*H₂éwsōs), *Dyēus był czołowym bóstwem w panteonie praindoeuropejskim, prawdopodobnie nie był jednak ich władcą ani posiadaczem najwyższej władzy, jak Zeus i Jowisz.

Oprócz tego, że *Dyēus związany był z jasnym i rozległym niebem, związany był także z pochmurną pogodą, co poświadczone jest w wedyjskich i greckich formułach deszcz *Dyēus'a. Mimo że kilku kontynuatorów *Dyēusa to bóstwa gromowładne, takie jak Zeus i Jowisz, uważa się, że jest to późny rozwój wyłączny dla tradycji śródziemnomorskich, prawdopodobnie wywodzący się z synkretyzmu z bóstwami Kananejczyków i praindoeuropejskiego boga *Perk^wunos'a.

Ze względu na swoją niebiańską naturę, *Dyēus jest często opisywany jako „wszechwidzący” lub „z szeroką wizją” w mitach indoeuropejskich. Jednak jest mało prawdopodobne, że był on odpowiedzialny za nadzór nad sprawiedliwością i prawością, jak to było w przypadku Zeusa lub Indyjsko-Irańskiego duetu Mitra-Waruna, ale mógł uczestniczyć jako świadek przysięgi i traktatów. Praindouropejczycy wizualizowali również słońce jako „lampę *Dyēus'a” lub „oko *Dyēus'a”, widziane w różnych tradycjach: „lampa boga” w Medes Eurypidesa, „niebiańska świeca” w Beowulf, „ziemia pochodni Hattiego” (bogini słońca miasta Arinna) w modlitwie hetyckiej, Helios jako oko Zeusa, Hwar-khszaeta jako oko Ahura Mazdy, i słońce jako „oko Boże” w rumuńskim folklorze.

Małżonka

*Dyēus jest często łączony z *Dʰéǵʰōm, boginią Ziemi i opisywany jako jednoczący się z nią w celu zapewnienia wzrostu i utrzymania życia na Ziemi; Ziemia zachodzi w ciążę, gdy deszcz pada z nieba. Kontrastem jest również relacja między Ojcem Niebem (*Dyēus Ph₂tḗr) a Matką Ziemią (*Dʰéǵʰōm Méhₐtēr): ta ostatnia jest przedstawiona jako rozległe i ciemne miejsce zamieszkania śmiertelników, położone poniżej jasnej siedziby bogów. Według Jacksona, jako że bóg gromowładny często kojarzy się z zapładniającymi deszczami, *Dʰéǵʰōm może być bardziej odpowiednim partnerem *Perk^wunos'a niż *Dyēus'a.

Podczas gdy *H₂éwsōs i Boskie Bliźnięta są ogólnie uważane za potomstwo samego *Dyēusa, niektórzy uczeni zaproponowali, aby małżonkę boga zrekonstruować jako *Diwōnā lub *Diuōneh₂, z Dione, żoną Zeusa, jako prawdopodobną kontynuatorką. To echo tematyczne pojawiać się może także w tradycji wedyjskiej, gdzie żona Indry, Indrani, wykazuje podobny zazdrosny i kłótliwy charakter pod wpływem prowokacji. Inną kontynuatorką może być Dia, śmiertelniczka, która zjednoczyła się z Zeusem w jednym z mitów. Historia ta kończy się stworzeniem centaurów ze związku męża Dia, Iksjona, z Herą, żoną Zeusa. Inne imię żeńskie wywodzące się od *Dyeus'a można znaleźć w mykeńskiej Diwii, poświadczonej w drugiej połowie drugiego tysiąclecia p.n.e. i która prawdopodobnie przetrwała w pamfilskim dialekcie Azji Mniejszej. Rekonstrukcja opiera się jednak tylko na tradycji greckiej – i w mniejszym stopniu na tradycji wedyckiej – i dlatego nie jest pewna.

Mallory i Adams uważają, że mimo iż żeńskie boginie (Hera, Juno, Frigg, Śakti) mają wspólny związek z małżeństwem i płodnością, to „funkcje te są zbyt ogólne, by można było założyć, że istniała odrębna praindoeuropejska bogini-żona, a wiele z tych żon stanowi prawdopodobnie asymilację wcześniejszych bogiń, które mogły nie mieć nic wspólnego z małżeństwem”.

Świadectwa

Głowa Zeusa w wieńcu laurowym, 360–340 r. p.n.e.

Bezpośrednio od „bóg”

• PIE: *dyēus – „bóg jasnego nieba”
  • Indoirański: *dyaus
    • Sanskryt: Dyáuṣ (द्यौष्) – bóg Nieba, dyú (द्यु) – ogólne słowo oznaczające „niebo, raj”
    • Staroawestyjski: dyaoš (𐬛𐬫𐬀𐬊𐬱) – „niebo, raj”, wspomniane w jednym wersie Awesty
      • Młodoawestyjski: diiaoš – „piekło”, jako efekt reformy Zaratusztriańskiej
  • Greka mykeńska: di-we (𐀇𐀸 /diwei/) – celownik słabo poświadczonego słowa
    • Sylabariusz cypryjski: ti-wo, interpretowane jako odnoszące się do Zeusa i możliwego dopełniacza Diwoi
      • Starogrecki: Zeus (Ζεύς) – bóg Nieba, także dialekty eolskie, Korynt, Rodos: Deús (Δεύς)
  • Italski: *djous (dious)
    • Wczesny łaciński: Dioue lub loue
      • Łaciński: Jove (Iove) – bóg Nieba, Diūs (Fidius) – bóg dębów
    • Oskijski: Diúvei (Διουϝει), dopełniacz liczby pojedynczej
    • Umbryjski: Di lub Dei (Grabouie/Graboue), poświadczone na tablicach iguwińskich
    • Pelignijski: Ioviois (Pvclois) i Ioveis (Pvcles) – interpretowane jako kalka greckiego teonimu Diós-kouroi
  • Anatolijski: *diéu-, *diu- – „bóg”
    • Hetycki: šīuš (𒅆𒍑) – „bóg” lub Bóg-Słońce
    • Palajski: tiuna – „boski”, „bóg”
    • Lidyjski: ciw- – „bóg”
  • Illiryjski: dei- lub -dí – „niebo” lub „Bóg”, jak Dei-pátrous – Ojciec Niebo
  • (Pra)mesapijski: *dyēs
    • Mesapijski: Zis lub Dis – bóg nieba
  • Albański: Zojz – bóg nieba i błyskawicy, Perën-di – gromowładny bóg nieba (przyrostek -di dodany do per-en-, które podchodzi od *perk^wunos'a)
  • Tracki: Zi-, Diu-, lub Dias- (w nazwach własnych)
  • Frygijski: Tiy-
  • Lidyjski: Lefs lub Lévs – lidyjski Zeus
  • Bitynia: Tiyes i anatolijskie miasto Tium (Τιεῖον)

Epitet „Ojciec Niebo”

Rzymski bóg Jowisz (Iovis-pater), 1811.

• PIE: *Dyēus Ph₂ter – „Ojciec Niebo”
  • Grecki: Zeus Pater (Ζεῦ πάτερ)
  • Sanskryt: Dyáuṣ-pitṛ́ (द्यौष्पितृ)
  • Italski: *Djous-patēr
    • Łaciński: Jupiter (Iūpiter) oraz archaiczne formy Diespiter i Iovispater
    • Oskijski: Dípatír, umbryjski: Iupater (lub Iuve patre), południowopiceński: (Toutiks) dipater
  • Illiryjski: Dei-pátrous, spisany przez Hezychiusza jako Δειπάτυροϛ (Deipáturos) – bóg czczony w Tymfaji

W niektórych tradycjach zastąpiono epitet *ph₂ter słowem dziecięcym tata, tatuś:

• Luwijski: Tātis tiwaz – „Tata Tiwaz”, bóg słońca
• Palajski: Tiyaz papaz – „Tata Tiyaz”, bóg słońca
• Scytyjski: Papaios (Papa Zios) – „Ojciec Zeus”, bóg Nieba
• Staroirlandzki: in Dagdae Oll-athair – „Wielki Ojciec Dagda” (z praceltyckiego określenia *sindos dago-dēwos ollo fātir „Wielki Ojciec Dobry Bóg”)

Ślady w innych tradycjach są mniej pewne:

• Hetycki: attas Isanus – „Ojciec Bóg-słońce”, imię boga nieba zostało zastąpione bogiem słońca zapożyczonego od Hatytów, ale oryginalna struktura formuły pozostała nienaruszona
• Łotewski: Debess tēvs – „Ojciec Nieba”
• Staronodyjski: Óðinn Alföðr – „Odyn Wszechojciec” lub „Odyn Ojciec Wszystkich”
• Rosyjski: Stribog (Стрибог) – „Bóg Ojciec”
• Albański: Zot – „Pan” lub „Bóg”, epitet Zojza, Boga Nieba (na ogół uważa się, że pochodzi z praalbańskiego *dźie̅ů a(t)t- „niebiański ojciec”, jednakże zaproponowano też rekonstrukcję *w(i)tš- pati- „pan domu”)

Od „Niebiański”

Germański bóg Týr, 1895.

• PIE: *deywós (dosł. „istota, postać z nieba”, mn *deywṓs; pochodna od *dyēus) – „niebiański” → „bóg”
  • Indoirański: *daivá (daiua) – „bóg”
    • Sanskrycki: devá (देव) – „niebiański, boski, wszystko co najlepsze” oraz żeński odpowiednik devi, „bogini”
    • Awestyjski: daēva (𐬛𐬀𐬉𐬎𐬎𐬀, daēuua) – określenie na demony w zaratusztrianizmie, jako efekt reformy
      • Staroperski: daiva – „fałszywi bogowie, demony”
  • Bałtosłowiański: *deiwas
    • Bałtyjski: *deivas
      • Litewski: Diēvas (starolitewski deivas), staropruski: Deywis (lub Dìews), łotewski: Dievs – najwyższy bóg nieba, bałtyjski Dievaitis („Mały Bóg” lub „Książę”) – imię używane w odniesieniu do boga piorunów Perkunasa, lub do boga księżyca Menessa
  • Germański: *tīwaz (mn *tīwōz) – słowo „bóg”, szczególnie związane z germańskim bogiem, którego imię zostało zastąpione przez tytuł „Bóg”, *Tīwaz
    • Staronordyjski: Týr – bóg związany ze sprawiedliwością, liczba mnoga tívar przetrwała jako poetyckie słowo dla „bogów”, týr pojawia się w kenningach w stosunku do Odyna i Thora, np. imiona Odyna: Sigtýr („bóg zwycięstwa”), Gautatýr („bóg Gotów”), Fimbultýr („poteżny bóg”), Hertýr („bóg armii”) 
    • Staroangielski: Tīw (lub Tīg), staro-wysoko-niemiecki: Zio (lub *Ziu) – „bóg”
    • Gocki: *Teiws i runa ᛏ (Tyz)
    • Ogólnogermańskie słowo na „wtorek”, np.: staronodyjskie Týs-dagr, staroangielskie Tīwes-dæg i staro-wysoko-niemieckie Zies-tag – kalka łacińskiego dies Martis interpretowane jako pozostałość „nieba” i funkcji wojennych *Tīwaz'a przez G. Kroonena, chociaż M. L. West uważał to za mało prawdopodobne
  • Italski: *deiwos – „bóg, bóstwo”
    • Wczesny łaciński: deivos (deiuos) – „bogowie”
      • Łaciński: deus – „bóg, bóstwo”, dea („bogini”) – tytuł nadawany niektórym rzymskim boginiom: Dea Tacita, Bona Dea lub Dea Dia („Bogini światła dziennego” lub „Jasna bogini”)
        • Łacina ludowa: Deus – Bóg w chrześcijaństwie w Vetus latina i Wulgacie
    • Oskijski: deivas, wenetyjski: deivos – „bogowie”
    • Wolskijski: deue Decluna, poświadczone inskrypcją z Velletri, prawdopodobnie z III wieku p.n.e.
  • Celtycki: *dēwos – „bóg, bóstwo”, *dago-dēwos – „dobry bóg”, stare imię Dagdi
    • Celtyberyjski: teiuo – „bóg”
    • Galijski: dēuos – „bóg”
      • Galijski: Dewona (/deuona/) lub Diwona (/diuona/) – bóstwo świętych źródeł wód i rzek, których nazwa oznacza „Boskie”
    • Starowalijski: Dubr Duiu („Woda Boskości”), walijski Dyfrdwy (rzeka Dee, Walia). Deva, diva („boginia”) często występuje w celtyckich nazwach rzek w Europie zachodniej, np. szkocka Dēoúa (dzisiejsze Dee, Galloway), Dēouana (Δηουανα; dzisiejsze Don, Aberdeenshire)
    • Staroirlandzki: día – „bóg”; An Dag-da – „bóg-druid mądrości”
      • Irlandzki: Dhe – „Bóg”, poświadczone we współczesnej modlitwie Sùil Dhé mhóir („Oko wielkiego Boga”, w odniesieniu do słońca), zachowanej w Carmina Gadelica
  • Mesapijski: deiva, dīva – „bogini”
  • Frygijski: devos

Ślady w innych tradycjach są mniej pewne:

• Słowiański: *diva (> *dîvo) – być może słowo oznaczające „dobre bóstwo”, które stopniowo przybierało znaczenie „cud”, stąd „zła istota”
  • Starosłowiański: divo, staropolski: dziwo, rosyjski: dívo, serbochorwacki: dîvo – „cud, cuda”
  • Starosłowiański: divŭ – „demon”, języki południowosłowiańskie: div – „gigant, demoniczna istota”, polski: dziwożona, czeski: divo-žena – „wiedźma”, słowacki: divo, „potwór”, jednakże zaproponowano też prasłowiański rdzeń *divŭ(jĭ) („dziki”)
• Luzytański: Reo – nieznane bóstwo
  • Luzytański: Deiba i Deibo, poświadczone w inskrypcjach wotywnych ołtarzy; rozumiane jako „lokalna” lub „rdzenna” wymowa Deae i Deo

Inne pokrewne wywodzące się od słowa *diwyós (*dyeu „niebo” + yós, przyrostek tematyczny) są poświadczone w następujących tradycjach:

• PIE: *diwyós – „boskie, niebiańskie”
  • Greka mykeńska: di-wi-jo (/diwjos/), di-wi-ja (/diwja/)
    • Grecki: dîos (δῖος) – „należący do nieba, bogopodobny”, także „należący do Zeusa” w tragediach
    • Grecki: Día (Δῖα < *Díw-ya) – bogini czczona w czasach klasycznych w Fliuncie i Sykionie i prawdopodobnie identyfikowana z Hebe, podczaszym bogów
  • Sanskrycki: divyá – „niebiański”
  • Awestyjski: daeuuiia – „diabelski, diaboliczny”
  • Łaciński: dīus, „boski”
    • Łaciński: Diāna (ze starszego Dīāna) – bogini księżyca i wsi
    • Łaciński: Dīs Pater, z dīves („bogaty”), prawdopodobnie z dīus przez pośrednią formę *deiu-(o/e)t- („który jest jak bogowie, chroniony przez bogów”)

Wpływy

W miarę ewolucji panteonów poszczególnych mitologii związanych z religią praindoeuropejską, atrybuty *Dyēus'a zdają się być redystrybuowane do innych bóstw. W mitologii greckiej i rzymskiej, *Dyēus był głównym bogiem, podczas gdy etymologiczny kontynuator *Dyēus'a w mitologii wedyjskiej stał się bogiem bardzo abstrakcyjnym, a jego pierwotna wyeksponowana pozycja nad innymi bóstwami w dużej mierze osłabła.

W pewnym momencie Prasłowianie, podobnie jak niektóre ludy irańskie po reformie zaratusztriańskiej, zdemonizowały słowiańskiego kontynuatora *Dyēus'a (porzucając jednocześnie to słowo w znaczeniu „niebo” (zachowując jednak słowo dzień) oraz porzucając imiona innych bogów praindoeuropejskich, zastępując je nowymi imionami słowiańskimi lub irańskimi), jednocześnie nie zastępując go żadnym innym konkretnym bogiem, co nastąpiło w wyniku kontaktów kulturowych z ludami irańskimi w pierwszym tysiącleciu p.n.e. *Dyēus po demonizacji przez Słowian może mieć dwie kontynuacje: *divo („rzecz dziwna” → „cud”) i *divъ („demon”). Efektem tej demonizacji mogą być ogólnosłowiańskie demony np. dziwożona, czy dziw (diw) występujący w Słowie o wyprawie Igora. Według niektórych badaczy przynajmniej część cech *Dyēus'a mógł przejąć Swaróg (Urbańczyk: Słońce Dadźbóg – ogień niebiański, Swarożyc – ogień ziemski, Swaróg – niebo, błyskawica). Helmold wspomina, że Słowianie mieli też wierzyć w boga w niebie, który zajmuje się tylko sprawami niebiańskimi i rozkazuje innym bogom.

W tradycjach nieindoeuropejskich

*deiwós zostało zapożyczone do różnych nieindoeuropejskich języków, np. estoński taevas lub fiński taivas, oba znaczące „niebo”, zapożyczone z języków bałtyjskich. W mitologii tureckiej Tengri przedstawiany jest jako Ojciec Niebieski, a Mircea Eliade zauważa, że „morfologicznie i w ogólnym zarysie, religia indoeuropejska przypomina religię turko-tatarską – prymat Boga Niebieskiego, nieobecność lub niewielkie znaczenie bogiń, kult ognia itd.”.

Bibliografia

• David W. Anthony: The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World. Princeton University Press, 2007. ISBN 978-1-4008-3110-4. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Robert S. P. Beekes: Etymological Dictionary of Greek. Brill, 2009. ISBN 978-90-04-32186-1. (ang.).
• The phonology of Albanian. W: Matthew C. Curtis: Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. Jared Klein, Matthias Fritz, Brian Joseph. T. 3. Walter de Gruyter, 2017. ISBN 978-3110540369.
• Xavier Delamarre: Dictionnaire de la langue gauloise: Une approche linguistique du vieux-celtique continental. Errance, 2003. ISBN 978-2-87772-369-5. (fr.).
• Bardhyl Demiraj: Albanische Etymologien: Untersuchungen zum albanischen Erbwortschatz. T. 7. Amsterdam, Atlanta: Rodopi, 1997, seria: Leiden Studies in Indo-European. (niem.).
• Rick Derksen: Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon. Brill, 2008. ISBN 978-90-04-15504-6. (ang.).
• Rick Derksen: Etymological Dictionary of the Baltic Inherited Lexicon. Brill, 2015. ISBN 978-90-04-27898-1. (ang.).
• Messapic. W: Carlo De Simone: Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. Jared Klein, Brian Joseph, Matthias Fritz. T. 3. Walter de Gruyter, 2017. ISBN 978-3-11-054243-1. (ang.).
• Michiel de Vaan: Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages. Brill, 2008. ISBN 978-90-04-16797-1. (ang.).
• Mike Dixon-Kennedy: Encyclopedia of Russian & Slavic Myth and Legend. ABC-CLIO, 1998. ISBN 978-1-57607-063-5. (ang.).
• Abidin Feizi: Grammatica della lingua albanese. Napoli: Achille Cimmaruta, 1929, seria: Pubblicazione del R. Istituto orientale di Napoli.
• Zbigniew Gołąb: The origins of the Slavs: a linguist's view. Slavica Publishers, 1992. ISBN 978-0-89357-224-2. (ang.).
• Peter Jackson. Light from Distant Asterisks. Towards a Description of the Indo-European Religious Heritage. „Numen”. 49 (1), s. 61–102, 2002. DOI: 10.1163/15685270252772777. ISSN 0029-5973. JSTOR: 3270472. 
• Roman Jakobson: Selected Writings: Slavic epic studies. Mouton, 1962. (ang.).
• The Phonology of Balto-Slavic. W: Ronald I. Kim: Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. Jared Klein, Brian Joseph, Matthias Fritz. T. 3. Walter de Gruyter, 2017. ISBN 978-3110540369.
• Alwin Kloekhorst: Etymological Dictionary of the Hittite Inherited Lexicon. Brill, 2008. ISBN 978-90-04-16092-7. (ang.).
• Guus Kroonen: Etymological Dictionary of Proto-Germanic. Brill, 2013. ISBN 978-90-04-18340-7. (ang.).
• Claude Lecouteux: Encyclopedia of Norse and Germanic Folklore, Mythology, and Magic. Simon & Schuster, 2016. ISBN 978-1-62055-481-4. (ang.).
• Winfred P. Lehmann: A Gothic Etymological Dictionary. Brill, 1986. ISBN 978-90-04-08176-5. (ang.).
• James P.J.P. Mallory James P.J.P., Douglas Q.D.Q. Adams Douglas Q.D.Q., Encyclopedia of Indo-European Culture, Londyn: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997, ISBN 1-884964-98-2 [zarchiwizowane]  (ang.).
• James P. Mallory, Douglas Q. Adams: The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World. Oxford, England: Oxford University Press, 2006. ISBN 978-0-19-929668-2.
• Stuart E. Mann. The Indo-European Consonants in Albanian. „Language”. 28 (1), s. 31–40, 1952. Linguistic Society of America. DOI: 10.2307/409988. JSTOR: 409988. 
• Stuart E Mann: An Albanian Historical Grammar. Hamburg: Helmut Buske Verlag, 1977. ISBN 978-3-87118-262-4.
• Die Skaldendichtung als Quelle der Religionsgeschichte. W: Edith Marold: Germanische Religionsgeschichte: Quellen und Quellenprobleme. Walter de Gruyter, 1992. ISBN 978-3-11-012872-7. (niem.).
• Ranko Matasović: Etymological Dictionary of Proto-Celtic. Brill, 2009. ISBN 978-90-04-17336-1. (ang.).
• Władimir E. Orioł: Albanian Etymological Dictionary. Brill, 1998. ISBN 978-90-04-11024-3. (ang.).
• Donald Ringe: From Proto-Indo-European to Proto-Germanic: A Linguistic History of English: Volume I. Oxford University Press, 2006. ISBN 978-0-19-928413-9. (ang.).
• Dyv Divть in Slovo o Рolkи Іhorevi. W: Jarosław B. Rudnycki: Studia Ucrainica. T. 1. University of Ottawa Press, 1978. (ang.).
• The dialectology of Slavic. W: Serguei Sakhno: Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. Jared Klein, Brian Joseph, Matthias Fritz. T. 3. Walter de Gruyter, 2017. ISBN 978-3110540369.
• Rudolf Simek: Dictionary of Northern Mythology. D.S. Brewer, 1996. ISBN 978-0-85991-513-7. (ang.).
• Zur Rückerschliessung der illyrischen Götterwelt und ihre Bedeutung für die südslawische Philologie. W: Karl Treimer: Arhiv za Arbanasku starinu, jezik i etnologiju. Henrik Barić. T. I. R. Trofenik, 1971, s. 27–33.
• Calvert Watkins: How to Kill a Dragon: Aspects of Indo-European Poetics. Oxford University Press, 1995. ISBN 978-0198024712.
• Martin L. West: Indo-European Poetry and Myth. Oxford, England: Oxford University Press, 2007. ISBN 978-0-19-928075-9.
• Dagmar S. Wodtko, Britta Sofie Irslinger, Carolin Schneider: Nomina im Indogermanischen Lexikon. Universitaetsverlag Winter, 2008. ISBN 978-3-8253-5359-9. (niem.).
• Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2003. ISBN 83-7318-205-5.
• Aleksander Gieysztor: Mitologia Słowian. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 978-83-235-0234-0.