Aleksandr Hercen
Portret autorstwa Nikołaja Gaya, 1867 | |
Imię i nazwisko |
Aleksandr Iwanowicz Hercen |
---|---|
Data i miejsce urodzenia | |
Data i miejsce śmierci | |
Narodowość | |
Język | |
Alma Mater | |
Dziedzina sztuki | |
Muzeum artysty |
Dom-muzeum Hercena w Moskwie |
Ważne dzieła | |
| |
Aleksandr Iwanowicz Hercen (ros. Александр Иванович Герцен; ur. 25 marca?/6 kwietnia 1812 w Moskwie, zm. 9 stycznia?/21 stycznia 1870 w Paryżu) – rosyjski pisarz, myśliciel społeczny, działacz polityczny popierający powstanie styczniowe w Polsce[1]. Autor dzieła Rzeczy minione i rozmyślania, uważanego za jeden z najlepszych utworów rosyjskiej prozy[2].
Zwolennik poglądów rewolucyjno-demokratycznych[3][4][5]. Jego doktryna „rosyjskiego socjalizmu”, który miał powstać w Rosji z ominięciem fazy kapitalizmu, wywarła duży wpływ na rosyjskich narodników[6].
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Urodził się w Moskwie, jako nieślubny syn rosyjskiego arystokraty Iwana Jakowlewa i pochodzącej ze Stuttgartu 16-letniej Henrietty Wilhelminy Luisy Haag, nazwisko utworzono mu od das Herzchen (serduszko), jak zwracała się do niego matka.
Wstąpił na Uniwersytet Moskiewski w 1829 r., rozpoczął studia matematyczno-fizyczne. Początki zainteresowań społeczno-politycznych Hercena wiążą się z powstaniem dekabrystów i straceniem przywódców. Wraz z przyjacielem Nikołajem Ogariowem założył koło polityczne[7]. Krąg zainteresowań Hercena oscylował wokół myśli socjalistyczno-utopijnej (Saint-Simon). Działalność Hercena wzbudziła podejrzliwość caratu, co doprowadziło do aresztowania uczestników koła. W 1835 Hercen, jako przywódca, został zesłany do pracy administracyjnej. Kiedy w 1840 powrócił do Moskwy był opozycyjnie nastrojonym myślicielem, zapoznał się z pracami Hegla, które wywarły na niego znaczny wpływ.
W ruchu społecznym Rosji Hercen zaczął odgrywać istotną rolę w latach czterdziestych, gdy aktywnie zwalczał słowianofilskie utopie społeczne. Oprócz publicystyki uprawiał wówczas twórczość artystyczną. Jako pisarz beletrystyczny znajdował się pod wpływem Gogola.
W roku 1847 Hercen wyjechał za granicę, a w 1850 uzyskał status emigranta politycznego. Projektował wszcząć walkę z reżimem mikołajowskim z zewnątrz. Z zachwytem śledził przebieg i rozwój Wiosny Ludów we Francji i Włoszech. Załamanie zrywu rewolucyjnego oznaczało dla Hercena kryzys światopoglądu i klęskę okcydentalistycznych ideałów.
W tym czasie rozgrywał się również osobisty dramat Hercena związany ze śmiercią żony.
Po pobycie we Włoszech, Francji i Szwajcarii w 1852, Hercen osiadł w Londynie, gdzie nawiązał współpracę z Towarzystwem Demokratycznym Polskim i przy jego pomocy organizował Wolną Drukarnię Rosyjską. W okresie londyńskim nawiązał też bliskie kontakty z polskim wydawcą i działaczem emigracyjnym, Zenonem Świętosławskim[8].
Po klęsce Rosji w wojnie krymskiej i śmierci Mikołaja I w 1855 założył czasopismo „Polarnaja Zwiezda”, nawiązujące do tradycji dekabrystów. W lipcu 1857 rozpoczął z Ogariowem druk „Kołokoła”, który kolportowany do Rosji stał się potężnym czynnikiem radykalizacji nastrojów. Od wydania manifestu carskiego w 1861 dotyczącego reformy uwłaszczeniowej, Hercen przeszedł na stanowisko rewolucyjnych demokratów, planując sojusz z Czernyszewskim, który został jednak wykluczony z życia społeczno-politycznego Rosji. Hercen zaś kładł podwaliny pod przyszły radykalny ruch narodnicki w Rosji. Wówczas też współpracował z Michałem Bakuninem.
Na przełomie lat 1861/1862 powstała pierwsza „Ziemla i Wola”, na którą wpływ miały poglądy Hercena. W 1863 poparł powstanie styczniowe, co spowodowało protesty emigracji rosyjskiej i utratę przez „Kołokoł” połowy abonentów[9]. W 1867 pismo, wobec braku zainteresowania, zostało zamknięte.
W latach 1852–1868 Hercen stworzył Rzeczy minione i rozmyślania, literacką kronikę własnego życia, ale też życia ideowego Rosji i Europy.
Wybrana twórczość
[edytuj | edytuj kod]- dzieła literackie
- 1846 – Kto winien? lub Czyja wina? (ros. Кто виноват?)
- 1848 – Sroka złodziejka (ros. Сорока-воровка)
- próby pogodzenia idealizmu z materializmem
- O miejscu człowieka w przyrodzie
- Pierwsze spotkanie
- Legenda
- Drugie spotkanie
- kryzys ideałów
- 1852 – Listy z Francji i Włoch (ros. Письма из Франции и Италии)
- Z tamtego brzegu (ros. С того берега)
- teoria tzw. rosyjskiego socjalizmu chłopskiego
- O rozwoju idei rewolucyjnych w Rosji
- Końce i początki
- Do żołnierzy rosyjskich
- pamiętniki
- 1852-1868 – Rzeczy minione i rozmyślania (ros. Былое и думы)
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Chris Cook, John Stevenson, Leksykon nowożytnej historii Europy 1763-1999, Warszawa 2000, s.377
- ↑ Aleksandr Ivanovich Herzen, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-03] (ang.).
- ↑ rewolucyjni demokraci, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-03-20] .
- ↑ Szczipanow 1969 ↓, s. 323.
- ↑ Spirkin 1968 ↓, s. 52.
- ↑ Hercen Aleksander Iwanowicz - Zapytaj.onet.pl [online], portalwiedzy.onet.pl [dostęp 2020-07-08] [zarchiwizowane z adresu 2014-03-11] (pol.).
- ↑ Szczipanow 1969 ↓, s. 331.
- ↑ Peter Brock , Z dziejów Wielkiej Emigracji w Anglii, Warszawa 1958 .
- ↑ Светлана Иванова, Обсуждение «польского вопроса» на страницах периодических изданий 60-х годов XIX века // Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego-Ежегодник Русско-польского института № 1 (2) 2012. ip-r.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-30)]..
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]Źródła w języku polskim
[edytuj | edytuj kod]- Jan Kucharzewski, Od białego caratu do czerwonego (tom 1–7, Warszawa 1923–1935, Wyd. Kasy im Mianowskiego), Wyd. I powojenne pod red. nauk. Andrzeja Szwarca i Pawła Wieczorkiewicza. Warszawa 1998-2000 Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 83-01-12453-9.
- Aleksandr Spirkin: Poglądy filozoficzne rosyjskich rewolucyjnych demokratów XIX w. W: Aleksandr Spirkin: Zarys filozofii marksistowskiej (Tyt. oryg.: Kurs marksistskoj fiłosofii). tł. Lucyna Smolińska. Warszawa: Książka i Wiedza, 1968, s. 52–55. (pol.).
- Iwan Szczipanow: Myśl filozoficzna i społeczna w Rosji w latach czterdziestych—sześćdziesiątych XIX w. Materializm rewolucyjnych demokratów i ich walka z idealizmem. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in.. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 318-368. (pol.).
- Jacek Uglik, Aleksandra Hercena dyskurs o człowieku, czyli projekt rosyjskiej filozofii otwartej, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2016.
Źródła w języku rosyjskim
[edytuj | edytuj kod]- Светлана Иванова, Обсуждение «польского вопроса» на страницах периодических изданий 60-х годов XIX века. ip-r.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-30)]. // Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego-Ежегодник Русско-польского института № 1 (2) 2012
- Biografia Hercena na portalu Peoples.ru [online] [dostęp 2014-03-11] (ros.).
- Biografia Hercena na portalu Chronos. [dostęp 2014-03-11]. (ros.).
- Biografia Hercena na portalu Krugoswiet. [dostęp 2014-03-11]. (ros.).
Źródła w języku angielskim
- Aleksandr Ivanovich Herzen, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2014-03-11] (ang.).
- Biografia Hercena i informacja o jego pochówku na portalu Find A Grave. [dostęp 2014-03-11]. (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Adam Michnik. Nasz przyjaciel Hercen // Wyborcza
- Dzieła Aleksandra Hercena w bibliotece Polona
- ISNI: 0000000122769724
- VIAF: 295141994
- LCCN: n81041653
- GND: 118639218
- NDL: 00440798
- LIBRIS: 97mpqt5t1nkkgft
- BnF: 119047551
- SUDOC: 026889390
- SBN: VIAV094868
- NLA: 35894053
- NKC: jn20000601764, uk20201077049
- RSL: 000085065
- BNE: XX1010917
- NTA: 068672160
- BIBSYS: 90093417
- CiNii: DA00470445
- Open Library: OL126961A
- PLWABN: 9810660509205606
- NUKAT: n96030034
- OBIN: 38854
- J9U: 987007262784405171
- PTBNP: 57433, 1574258, 452126
- CANTIC: a19235136
- LNB: 000027794
- NSK: 000079719
- CONOR: 155309411
- BNC: 000507820, 000552413
- ΕΒΕ: 62039
- KRNLK: KAC201822642
- LIH: LNB:V*121501;=yh