Abbasydzi

Islamski Kalifat Abbasydów
‏الخلافة العباسية الإسلامية‎
Al-Khilāfah al-'Abbāsīyyah al-Islāmīyyah
	750–1258
	Flaga
Ustrój polityczny	monarchia
Stolica	Bagdad
Data powstania	750
Data likwidacji	1258
Władca	Al-Musta’sim
Powierzchnia	10 000 000 km²
Populacja (prawd.); • liczba ludności	; 50 000 000
• gęstość	5 os./km²
Waluta	Denar
Język urzędowy	arabski
Religia dominująca	islam
brak współrzędnych
	Multimedia w Wikimedia Commons

Abbasydzi – jedna z dwóch największych (licząca 37 kalifów) sunnickich dynastii imperium muzułmańskiego, rządząca Kalifatem Bagdadu^[1]. Przejęła władzę w 750, po pokonaniu poprzednio rządzących Umajjadów; przeżywała rozkwit przez dwa następne stulecia, potem znalazła się w cieniu politycznej dominacji Bujidów, a następnie Seldżuków, aż w końcu upadła po zajęciu i zburzeniu Bagdadu przez Mongołów. W 1258 wódz mongolski Hulagu-chan zdobył Bagdad i był to faktyczny koniec znaczenia politycznego dynastii, chociaż mamelucy utrzymywali jej potomków jeszcze do 1517.

Rebelia przeciwko Umajjadom

Kalifowie abbasydzcy rościli prawa do tytułu kalifa na podstawie pochodzenia od Abbasa ibn Abd al-Muttaliba (ok. 565 – ok. 653), jednego z najmłodszych stryjów proroka Mahometa. Na tej podstawie negowali prawa Umajjadów, którzy byli potomkami Umajji i należeli do innego klanu, niż Mahomet w strukturze plemienia Kurajszytów.

Abbasydzi zarzucali Umajjadom etykę materialistyczną, wytykali im wady moralności, oraz – ogólnie – złe rządzenie państwem. Popierali niearabskich muzułmanów, zwanych mawali (z arab. ‘klienci’), którzy w imperium Umajjadów odgrywali rolę mieszkańców drugiej kategorii, o uprawnieniach mniejszych w stosunku do ludności rdzennie arabskiej. Przypominali statusem klientów w starożytnym Rzymie: nabywali pewne uprawnienia w państwie na podstawie adopcji przez któreś z plemion arabskich. Muhammad Ibn Ali, prawnuk Abbasa, rozpoczął opozycyjną kampanię, której celem było przywrócenie władzy rodzinie Proroka.

W czasie rządów Marwana II ruch ten osiągnął punkt kulminacyjny w postaci rewolty imama Ibrahima, potomka Abbasa w czwartym pokoleniu, który, przy wsparciu ludności prowincji Chorasan osiągnął znaczące powodzenie, ale został schwytany w 747 i zmarł w więzieniu (według niektórych podań, został zamordowany). Jego brat, Abu al-Abbas Abd Allah, znany jako As-Saffah (z arab. ‘rozlewca krwi’), przejął zwierzchnictwo nad rebeliantami i po zwycięstwie nad rzeką Wielki Zab (750) ostatecznie pokonał Umajjadów i ogłosił się kalifem.

Zjednoczenie i schizma

Abbasydzi, w procesie obalania Umajjadów, polegali w znacznym stopniu na pomocy Iranu. Następca Abu al-Abbasa, Al-Mansur, przeniósł w 762 stolicę z Damaszku do Bagdadu i powitał niearabskich muzułmanów na swoim dworze. Pomogło to w integrowaniu arabskich i perskich kultur, jednak zraziło wielu arabskich zwolenników, szczególnie z prowincji Chorasan, którzy pomagali Abbasydom podczas wielu bitew przeciwko Umajjadom.

Te nieporozumienia doprowadziły do poważnych problemów. Umajjadzi, chwilowo bez potęgi, nie zostali zniszczeni. Odbudowali swój kraj w Hiszpanii i w 756 Abd ar-Rahman I ogłosił się emirem Kordoby. Umajjadzi przyjęli także kulturę mauretańską, która była radykalne odmienna od tej, która powstała ze złączenia arabskiej i perskiej pod rządami Abbasydów.

Abbasydzi znaleźli się również w konflikcie z szyitami, którzy wspierali ich w trakcie wojny z Umajjadami, mając na względzie pokrewieństwo Abbasydów z Mahometem. Gdy tylko potomkowie Abbasa znaleźli się przy władzy, zaczęli otwarcie popierać islam sunnicki i wypierać szyicki. Prowadziło to do wielu sporów, zwieńczonych powstaniem w Mekce w 786. Po krwawych walkach szyici zbiegli do Maghrebu i założyli tam państwo Idrysydów, a krótko później berberscy Kharici powołali niepodległe państwo w północnej Afryce w 801.

W tym samym czasie Abbasydom przyszło się mierzyć z problemami znacznie bliżej rodzimych terenów. Cesarstwo Bizantyńskie walczyło z nimi o władze nad Syrią i Anatolią, a Harun ar-Raszid (786–809) do tych problemów dodał konflikt z Barmakidami, rodem perskich wezyrów dostarczającym wcześniej kalifatowi fachowych administratorów.

Pod dominacją nie-Arabów

Mając do czynienia z takimi przeszkodami, Abbasydzi zdecydowali się na stworzenie armii lojalnej tylko kalifatowi, powołanej głównie z niewolników pochodzenia tureckiego i irańskiego, zwanych potocznie Turkami lub ghilmanami. Te wojska, ustanowione za rządów Al-Mamuna (813–833) i jego brata Al-Mutasima (833–842) przejęły faktyczną kontrolę nad kalifatem abbasydzkim.

Co najmniej od połowy IX w. dochodziło w państwie abasydzkim do tendencji odśrodkowych: zaczynały się kolejno, jedna po drugiej, uniezależniać od Bagdadu poszczególne prowincje. Z drugiej strony rząd centralny zaczyna przejmować element obcy, w rękach którego Abbasydzi stają się władcami marionetkowymi. Zaczęło się w pierwszej połowie wieku od gwardii tureckiej w nowej stolicy kalifatu abbasydzkiego, Samarze za Al-Mutasima (833–842). Następnym krokiem było powierzenie przez kalifa Ar-Radiego (934–941) tytułu „najwyższego rozkazodawcy”, „emira emirów” (arab. amir al-umara) Turkowi Ibn Raikowi. Odtąd „amir al-umara” stał się niejako świeckim ramieniem władzy kalifa. Temu ostatniemu pozostały funkcje reprezentacyjne. W 945 szyiccy Bujidzi zdobyli władzę w Bagdadzie i środkowym Iraku na ponad sto lat. Ich miejsce zajęli w 1055 Turcy Seldżuccy, wyznawcy islamu sunnickiego. W tym samym okresie rodzina Hamdanidów, dynastia szyicka, zawładnęła północnym Irakiem. Seldżuków wyparła z Iraku pod koniec XII w. dynastia chorezmszachów. Abbasydzi na krótko zdobyli pewną samodzielność na przełomie XII/XIII w., za panowania kalifa An-Nasira (1180–1225), korzystając z tego, że chorezmszachowie, dzięki którym się pozbyli zwierzchności Seldżuków, byli uwikłani w konflikt z Mongołami. Ci ostatni ostatecznie podbili i Chorezm (1219), i Irak w 1258.

Gospodarka

Rządy Abbasydów były okresem intensywnej urbanizacji kalifatu – przykładowo założony od podstaw Bagdad w ciągu jednego pokolenia osiągnął niemal pół miliona mieszkańców. Miasta zamieszkiwali głównie urzędnicy państwowi, wojskowi, uczeni, kupcy i rzemieślnicy. Jednakże ich rozwój nie byłby możliwy bez znaczącego postępu w rolnictwie, które znacząco poszerzyło areał upraw i osiągnęło wydajność sięgającą 8–10 ziaren z jednego wysianego; w analogicznym okresie w Europie Zachodniej ten wskaźnik wynosił 2 ziarna z jednego wysianego. Ponadto Abbasydzi włączyli wieś w obrót pieniądza poprzez obowiązek płacenia podatków w pieniądzu przez chłopów.

Państwo Abbasydów miało również strategiczne położenie w handlu dalekosiężnym. w Iraku krzyżowały się szlaki handlowe z Europy i Afryki do Indii, Indonezji i Chin. Podobnie przez kalifat wiodły szlaki prowadzące na daleką północ w obręb Bałtyku i w głąb tajgi. Przez pewien czas w Kantonie funkcjonowała muzułmańska faktoria. Handlowano głównie bronią, towarami luksusowymi i niewolnikami.

Edukacja

Rządy Haruna ar-Raszida (786–809) i jego następców odznaczyły się jako lata ogromnego dorobku intelektualnego. Wielu średniowiecznych myślicieli i filozofów żyjących pod rządami muzułmanów, narażając się ogółowi na opinię ateistów lub heretyków, odgrywało znaczącą rolę w przekazywaniu greckich, hinduskich oraz innych, przedmuzułmańskich źródeł wiedzy światu islamu, a za jego pośrednictwem – chrześcijańskiemu zachodowi (m.in. myśli Arystotelesa). Aleksandryjska matematyka, geometria i astrologia, nad którą pracowali swojego czasu jednostki jak Euklides lub Ptolemeusz, były ulepszane i rozszerzane przez uczonych muzułmańskich, takich jak matematyk Al-Chuwarizmi, od którego swoją nazwę wzięła algebra, filozof Al-Farabi, czy lekarz Al-Razi.

Koniec kalifatu

Hulagu-chan zdobył Bagdad 10 lutego 1258, mordując znaczną część mieszkańców. Al-Mustasim, ostatni kalif z dynastii Abbasydów rządzący w Bagdadzie został stracony 10 dni później. Abbasydzi nadal starali się kierować sprawami religijnymi sunnitów, pozostając w Egipcie pod rządami mameluków. Ostatni z tych marionetkowych kalifów abbasydzkich, Mutawakkil III, po zdobyciu Egiptu przez Turków Osmańskich w styczniu 1517 został zaproszony na dwór sułtański do Konstantynopola. Selim I obiecał wprawdzie kalifowi, że przywróci go do Bagdadu, kiedy odbierze to miasto irańskim Saffawidom, ale tak się nie stało. W 1534 Sulejman Wspaniały (1520–1566) wprawdzie odbił Bagdad Persom, ale Abbasydy tam nie przywrócił. Pozwolił mu wrócić do Kairu, gdzie ten ostatni zmarł w 1543. Roszczenia do tytułu kalifa w późniejszych wiekach zgłaszali zarówno sułtanowie osmańscy, jak i władcy z dynastii Wielkich Mogołów z Indii, co najmniej od czasów Akbara (1556–1605), a po nich timurydzcy władcy z Delhi do Szaha Alama II (1759–1806). Na przełomie XVII i XVIII w. o tytuł kalifa upomnieli się pretendenci z Jemenu. Tytuł „kalifa, księcia wiernych”, określający stosunek zwierzchności sułtana tureckiego wobec chana Tatarów krymskich, został uznany ‘de iure’ w traktacie pokojowym w Küçük Kainarcι w 1774. 3 marca 1924 tureckie Wielkie Zgromadzenie Narodowe podjęło uchwałę znoszącą kalifat.

Abbasydzi w Bagdadzie 750–1258

Przejęli władzę po wymordowanej dynastii Umajjadów. Pierwszy z rodu Haszymidów, który został wybrany kalifem 8 listopada 749 roku i utworzył nową dynastię był Al-Abbas.

750–754 – Abu Al-Abbas As-Saffah
754–775 – Abu Dżafar Al-Mansur
775–785 – Al-Mahdi
785–786 – Al-Hadi
786–809 – Harun ar-Raszid
809–813 – Al-Amin
813–833 – Al-Mamun
833–842 – Al-Mutasim
842–847 – Al-Wasik
847–861 – Al-Mutawakkil
861–862 – Al-Muntasir
862–866 – Al-Musta’in
866–869 – Al-Mu’tazz
869–870 – Al-Muhtadi
870–892 – Al-Mu’tamid
892–902 – Al-Mu’tadid
902–908 – Al-Muktafi
908–932 – Al-Muktadir
932–934 – Al-Kahir
934–940 – Ar-Radi
940–944 – Al-Muttaki
944–946 – Al-Mustakfi
946–974 – Al-Muti
974–991 – At-Ta’i
991–1031 – Al-Kadir
1031–1075 – Al-Ka’im
1075–1094 – Al-Muktadi
1094–1118 – Al-Mustazhir
1118–1135 – Al-Mustarszid
1135–1136 – Ar-Raszid
1136–1160 – Al-Muktafi
1160–1170 – Al-Mustandżid
1170–1180 – Al-Mustadi
1180–1225 – An-Nasir
1225–1226 – Az-Zahir
1226–1242 – Al-Mustansir
1242–1258 – Al-Musta’sim

Abbasydzi w Kairze 1261–1517

1261 – Al-Mustansir
1262–1302 – Al-Hakim I
1302–1340 – Al-Mustakfi I
1340–1341 – Al-Wasik I
1341–1352 – Al-Hakim II
1352–1362 – Al-Mu’tadid I
1362–1383 – Al-Mutawakkil I
1383–1386 – Al-Wasik II
1386–1389 – Al-Mu’tasim
1389–1406 – Al-Mutawakkil I (ponownie)
1406–1414 – Al-Musta’in
1414–1441 – Al-Mu’tadid II
1441–1451 – Al-Mustakfi II
1451–1455 – Al-Ka’im
1455–1479 – Al-Mustandżid
1479–1497 – Al-Mutawakkil II
1497–1508 – Al-Mustamsik
1508–1517 – Al-Mutawakkil III

Przypisy

↑ Abbasydzi, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-07-28] .

Bibliografia

Hauziński J., Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa-Kraków 1993, ISBN 83-01-10988-2.
Hitti Ph. K., Dzieje Arabów, PWN, Warszawa 1969.
BernardB. Lewis BernardB., Muzułmański Bliski Wschód, Gdańsk: Marabut, 2003, ISBN 83-89261-10-3, OCLC 52786674 ..
Roman Michałowski, Świat muzułmański za panowania Abbasydów [w:] Historia Powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2012, ISBN 978-83-01-16783-7.

[1] Abbasydzi, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-07-28] .

[1]