Jelonek rogacz

Jelonek rogacz

Lucanus cervus
(Linneusz, 1758)
Samiec
Samica
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Gromada	owady
Podgromada	owady uskrzydlone
Rząd	chrząszcze
Podrząd	chrząszcze wielożerne
Rodzina	jelonkowate
Podrodzina	Lucaninae
Plemię	Lucanini
Rodzaj	Lucanus
Gatunek	jelonek rogacz
Zasięg występowania

Jelonek rogacz (Lucanus cervus) – jeden z największych chrząszczy w Polsce, należy do rodziny jelonkowatych. Podlega częściowej ochronie gatunkowej.

Wygląd

Jest barwy ciemnobrązowej. Osiąga 6 cm długości (bez żuwaczek). Wielkość ciała waha się jednak znacznie w obrębie gatunku (zarówno wśród samców, jak i samic). Żuwaczki samca są potężnie rozwinięte i wydłużone, przypominające kształtem poroże jelenia – stąd polska i łacińska nazwa gatunku. Samice posiadają dużo mniejsze żuwaczki. Jelonek żyje w lasach dębowych, żywiąc się głównie sokiem wyciekającym z pni drzew. Owady dorosłe występują w czerwcu. Jak większość chrząszczy, posiadają zdolność lotu, gdyż błoniaste skrzydła drugiej pary są dobrze wykształcone.

Okazy entomologiczne różnych rozmiarów

Larwa i poczwarka

Larwa jelonka ma postać pędraka, żyje w zmurszałym drewnie (zwykle w części spodniej, przy ziemi) i żywi się jego fragmentami. Rozwój larwy trwa około pięciu lat; po tym okresie przepoczwarcza się ona w ziemi. W pełni wykształcone chrząszcze pozostają tam aż do następnej wiosny.

• 
  Larwa
• 
  Poczwarka – samica
• 
  Poczwarka – samiec

Z powodu długiego czasu rozwoju, atrakcyjności z punktu widzenia zbieraczy amatorów, wycinania starych drzew i opryskiwania lasów środkami chemicznymi owad ten został w Polsce niemal doszczętnie wytępiony. Od 1952 roku znajdował się pod ścisłą ochroną gatunkową, a od roku 2014 objęty jest ochroną częściową.

Zachowania godowe

W pary łączą się samce i samice o zbliżonych rozmiarach. Samce walczące o samice ustawiają się na gałęzi i okazują sobie nawzajem żuwaczki; następnie, o ile żaden nie zrezygnuje z walki, każdy z nich próbuje przy użyciu żuwaczek chwycić przeciwnika i zrzucić go w dół. W przypadku większych osobników samiec, uzyskawszy dostęp do samicy, umiejscawia się nad nią i od tej pory stale otacza swoimi sześcioma odnóżami i dwiema żuwaczkami, tym samym blokując ją.

Jelonek rogacz w kulturze

W Lukanii żuwaczki jelonków wykorzystywano jako amulety; z kolei w wierzeniach ludów germańskich owady te bywały uznawane za zesłane przez Thora.

Iluminacje rękopisu Giovannino de Grassi

Ze względu na niezwykły kształt i rozmiary jelonek stanowił również inspirację artystów. Znane są przedstawienia chrząszcza w miniaturach rękopisu Giovannino De Grassi Officiolo Visconti z 1370 i iluminowanego mszału z 1526 z klasztornej biblioteki w Bressanone. Wykonane z dokumentacyjną precyzją akwarelowe portrety jelonka pozostawili po sobie Albrecht Dürer i Georg Hoefnagel. Akwarela Dürera z tym chrząszczem została wykorzystana jako główny motyw etykietki włoskiej brandy Divino wyprodukowanej w 1986 w Trydencie.

• 
  Wizerunek jelonka wykonany w 1505 roku przez A. Dürera
• 
  Hołd Trzech Króli autorstwa tego samego artysty; jelonek rogacz widoczny w prawym dolnym rogu

Peter Biboit Waza z kwiatami, ca. 1620. Jelonek widoczny po lewej stronie wazy

Jelonki w herbie Paulusa von Appetzhofen (1566-1684), założyciela zamku Weingarten

Realistyczne wizerunki jelonka spotykane są często w niderlandzkich martwych naturach, m.in. w kompozycjach kwiatowych Petera Binoita z początku XVII w. Stylizowane przedstawienia chrząszcza spotykane są w dziełach sztuki okresu secesji, m.in. w rysunkach Stanisława Wyspiańskiego i Alfonsa Muchy. Jelonek spotykany jest również w numizmatyce i filatelistyce, szczególnie w edycjach serii poświęconych ochronie przyrody. Znaczki z nim wydały między innymi poczty Albanii, Bułgarii, Belgii, Czechosłowacji, Jugosławii, NRD, Polski, Węgier i Wielkiej Brytanii. Narodowy Bank Polski wydał w 1997 kolekcjonerską srebrną monetę 20 zł z wizerunkiem jelonka.

Jelonek występuje również w baśniach i literaturze dla dzieci, często jako król owadów lub rycerz.

W prologu powieści Alfreda Szklarskiego Tomek w krainie kangurów (pierwszej o przygodach Tomka Wilmowskiego) jelonek jest użyty w szkolnym psikusie.

Rzadkim przypadkiem występowania tego owada w heraldyce jest nadanie przez brytyjską heroldię herbu z nim w klejnocie Williamowi Hartwellowi w początku XVI wieku. Jelonek występuje także w herbach kilku rodów o nazwisku Schröder (Schrötter, Schrödder), m.in. patrycjuszowskiej rodziny z Gdańska. Są to herby mówiące, gdyż nazwa rodziny Lucanidae w języku niem. brzmi właśnie die Schröter. Także w herbie Paulusa von Appetzhofen, założyciela zameczku namiestnikowskiego w Weingarten występują trzy jelonki złote na czarnym skosie, a w klejnocie jelonek w słup między bawolimi rogami.