Pedzetajrowie
Pedzetajrowie, pezetajrowie (stgr. πεζέταιροι pezetairoi – dosł. „piesi towarzysze”) – w starożytnej Macedonii i w państwach diadochów ciężkozbrojna piechota wyposażona w sarisy i tworząca bojowy szyk macedońskiej falangi.
Oddziały ciężkiej piechoty tworzono w Macedonii już za rządów Archelaosa, lecz w późniejszych walkach dynastycznych nie zyskała ona większego znaczenia. Za właściwego twórcę pedzetajrów uważa się Aleksandra II[1], zaś jako rozbudowana i specyficzna formacja nabrali znaczenia dopiero za panowania Filipa II Macedońskiego[2]. Z tekstu Demostenesa (Mowa olintyjska II) wynikałoby, iż pierwotnie stanowili wraz z hetajrami doborową straż przyboczną monarchy; terminy te z czasem rozciągnięto na inne oddziały konne i piesze. W armii przejętej po poprzedniku przez Aleksandra Wielkiego już należeli do formacji falangi, której drugą część stanowiły jednostki tzw. astetajrów (asthetairoi). W odróżnieniu od nich pochodzili z ziem dawnego królestwa, choć oba te terminy odnosiły się do jednostek doborowych, objętych specjalną organizacją królewskich hetajrów, czyli „towarzyszy”[3].
Rekrutowani spośród wolnego chłopstwa macedońskiego[4], dzieleni byli na jednostki organizacyjne zwane taksis (τάξις)[5], formowane na podstawie terytorialnej (później ich liczbę stopniowo zwiększano rezygnując z kryterium terytorialnego). Niższymi jednostkami podziału organizacyjnego były lochosy (λόχοι) i dekady (δέκαδες) lub skeny (σκηναί).
Arrian określa ich jako ciężką piechotę macedońską (Wyprawa Aleksandra Wielkiego IV 23,1), zaś w czasach hellenistycznych określano tak już większość ciężkozbrojnej piechoty Greków. Oprócz długiej (5,5–6,5 m) włóczni do ich wyposażenia należała okrągła tarcza o średnicy 60 cm (uwarunkowana operatywną długością dwuręcznej sarisy) oraz lżejszy, okładany metalem pancerz (napierśnik) skórzany albo płócienny, ponadto otwarty hełm (beocki, frygijski lub stożkowy), nagolenice, a także miecz ksifos (ξίφος), zasadniczo służący do zadawania pchnięć[6]. Lżejsze od korynckiego hełmy dawały wprawdzie słabszą ochronę głowy, ale będąc wygodniejsze w użyciu, mniej też ograniczały pole widzenia. Niewielkie macedońskie tarcze ochraniały falangę tej piechoty przed pociskami łuczników i procarzy, zaś w bezpośrednim starciu nie miały tak istotnego znaczenia, gdyż dla oburęcznego utrzymania sarisy odrzucano je do tyłu, na plecy[7]. W napierśniki oszczędnie mieli być wyposażeni jedynie oficerowie, ponieważ żołnierzy przed sieczną bronią przeciwnika skutecznie chroniła w szyku długa pika[8]. Ze względu na tę ich główną broń ofensywną nierzadko określa się ich potocznie jako sarissoforów (σαρισσοφόροι), myląc z formacją konną o tej nazwie.
W czasach Aleksandra Wielkiego stanowili trzon jego falangi, podzieleni na mobilne jednostki taktyczne (syntagmy) i ustawiani w centrum walczącej armii. Ich zadaniem było utrzymanie nacierającego frontu do czasu oskrzydlenia nieprzyjaciela i zaatakowania go z flanki przez hetajrów.
Cechował ich szyk głęboki, lecz bardziej otwarty niż u hoplitów (metrowe odstępy pomiędzy żołnierzami w kolumnie, półmetrowe w szeregu)[9]. Różnicę niekorzystną w porównaniu z tradycyjnymi hoplitami stwarzała okoliczność, że ich uzbrojenie służyło nie tylko do osobistej obrony, umożliwiając też toczenie w boju indywidualnych pojedynków, natomiast pedzetajrowie możliwość obrony własnej mieli mocno zredukowaną, a pojedynkowanie wykluczone[10]. Warunkiem powodzenia szyku tej piechoty w boju były dobrze zabezpieczone skrzydła, których zazwyczaj strzegła lżejsza piechota lub jazda. Specyfika uzbrojenia oraz techniki walki przesądzała jednak o tym, że w innego rodzaju działaniach wojennych byli oni nieprzydatni[11].
Według świadectwa Diodora (Biblioteka historyczna XVII 110,2) w 323 p.n.e. włączono też do ich formacji łuczników, procarzy i inną lekkozbrojną piechotę[12]. Natomiast chybiona okazała się zaplanowana w 323 r. p.n.e. próba reorganizacji,polegająca na zmianie etniczno-bojowego składu poszczególnych syntagm przez połączenie zbrojnych w sarisy Macedończyków z uzbrojonymi w łuki i oszczepy Persami w stosunku 4:12[13].
Po śmierci Aleksandra wojska jego następców również dysponowały licznymi oddziałami pedzetajrów, choć termin ten stopniowo wyszedł z użycia zastąpiony ogólnym określeniem (phalanx).
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ N.G.L. Hammond: Dzieje Grecji. Warszawa: PIW, 1994, s. 626.
- ↑ N.G.L. Hammond: Starożytna Macedonia. Początki, instytucje, dzieje. Warszawa: PIW, 1999, s. 108.
- ↑ Pezetajrowie to zbitka nazw „pezoi” – piechurzy i „hetairoi” – towarzysze (N.G.L. Hammond: Starożytna Macedonia, dz. cyt., s. 143-144).
- ↑ Nicholas Hammond wywodzi ich z późno wyodrębnionej warstwy średniej (Dzieje Grecji, dz. cyt., s. 625).
- ↑ Pod Gaugamelą Aleksander dysponował sześcioma takimi „pułkami” liczącymi po ok. 1500 ludzi (E. Dąbrowa: Gaugamela 331 p.n.e., dz. cyt., s. 79).
- ↑ Der Kleine Pauly, dz. cyt., t. 1, kol. 880–881.
- ↑ Krzysztof Nawotka: Aleksander Wielki. Wrocław: Wyd. Uniw. Wrocławskiego, 2004, s. 55.
- ↑ E. Dąbrowa: Gaugamela 331 p.n.e., dz. cyt., s. 80; por. K. Nawotka: Aleksander Wielki, dz. cyt., s. 52-53.
- ↑ N.G.L. Hammond: Dzieje Grecji, dz. cyt., s. 660.
- ↑ E. Dąbrowa: Gaugamela 331 p.n.e., dz. cyt., s.80.
- ↑ E. Dąbrowa: Gaugamela 331 p.n.e., dz. cyt., s. 81.
- ↑ Der Kleine Pauly, dz. cyt., t. 1, kol. 680,15-17.
- ↑ Peter Green: Aleksander Wielki. Biografia. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2010, s. 531-532.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Alfred Richard Neumann: Pezetairoi. W: Der Kleine Pauly. T. 4. München: Deutscher Taschenbuchverlag, 1979, kol. 680. ISBN 3-423-05963-X.
- Edward Dąbrowa: Gaugamela 331 p.n.e. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1988, seria: Historyczne bitwy. ISBN 83-11-07575-1.
- L.C. Purser: Exercitus. W W. Smith, W. Wayte, G.E. Marindin: A Dictionary of Greek and Roman Antiquities. London: John Murray, 1890.
- Nicholas G.L. Hammond: Dzieje Grecji. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1994, seria: Rodowody cywilizacji. ISBN 83-06-02383-8.
- Nicholas G.L. Hammond: Starożytna Macedonia. Początki, instytucje, dzieje. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1999, s. 143-146, seria: Rodowody cywilizacji. ISBN 83-06-02691-8.