Wikipedysta:Ludwig Schneider/brudnopis - część druga

Budujemy

Wielki plac budowy

Pierwszy plac budowy:) ...i drugi plac budowy:)

Rzeźba gotycka

Rzeźba gotycka - pod tym pojęciem rozumie się trójwymiarowe dzieła plastyczne wykonywane w okresie późnego średniowiecza na obszarze ówczesnej Europy kultury łacińskiej po połowie XII do około połowy XVI wieku. Głównymi cechami rzeźby gotyckiej jest pluralizm form i stylów (począwszy od daleko idących stylizacji poprzez idealizm, realizm po ekspresję) i różnorodność treści. Wszakże dominowała tematyka sakralna, upowszechniły się także tematy świeckie, głównie związane ze sztuką dworską. Wspólnymi cechami większości dzieł rzeźby gotyckiej są smukłe proporcje figur, dążenie do większego pogłębienia reliefu lub pełnoplastyczności, dynamiczność form. Plastyka gotycka początkowo kontynuowała tradycję romańskiej rzeźby architektonicznej, (m.in. portale, kapitele, wsporniki, zworniki) ponadto pojawiły się na większą skale pojedyncze, pełnoplastyczne figury, czy grupy figuralne. Rzeźby wykonywano głównie z kamienia i drewna, a ponadto ze brązu, złota, alabastru, marmuru, kości słoniowej, a także z cegły i gliny. Gotyk pojawił się, kiedy jeszcze długo trwała tradycja romańska, zaś kiedy na południu od Alp (głównie we Włoszech) upowszechnił się renesans, na północ od Italii (gł. Francja, kraje Rzeszy, Polska, Węgry) rzeźba gotycka osiągała swoje apogeum.

Ramy czasowe

Lata 30-te XII wieku to okres supremacji romanizmu w całej niemal Europie. Jednakże na terenie rządzonego przez Kapetyngów Królestwa Francji, zwłaszcza na obszarach Ile-de-France i Pikardii następuje przemiana stylistyczna głównie w architekturze, za sprawą m.in. opata Sugera działającego w podparyskim klasztorze Saint-Denis. Około 1200 roku i w następnych kilku dekadach następują kolejne przemiany stylistyczne, i poszukiwanie nowych form w plastyce, m.in. zaintersowanie antykiem i sztuką bizantyjską (tzw. sztuka około 1200 i gotyk alternatywny). Po około 1230 roku upowszechnił się nurt realistyczny, zaś od początku XIV wieku związany z nurtami mistycznymi gotycki ekspresjonizm. W II połowie XIII wieku gotyk pojawił się w całym obszarze Europy łacińskiej. Przez całe XIV stulecie przenikają różne kierunki stylistyczne, aż do około lat 70-tych, kiedy to środkową Europę zdominował tzw. nurt parlerowski, a po nim około 1390 styl piękny, który trwał do lat 30-tych XV-wieku. Następnie pojawia się realistyczny styl łamany. W II połowie XV i początek XVI stulecia oprócz realizmu pojawiły się rozmaite kierunki, często wyznaczane przez indywidualistów. We Włoszech w XV wieku po stylu pięknym upowszechnił się w rzeźbie renesans wypierając niemal całkowicie gotyk, zaś na północ od Alp tradycja gotycka trwała do około połowy XVI wieku.

Ogólna charakterystyka

Ze względu na różnorodność stylów, kierunków i tendencji, które występowały w okresie gotyku, ogólne scharakteryzowanie plastyki tego stylu nastręcza wiele kłopotów; poszczególne cechy nie są tak wyraziste jak w architekturze gotyku zarówno wczesnego, dojrzałego jak późnego. Do najbardziej charakterystycznych cech jest rezygnacja ze zwartych, kubicznych brył, prawa ram i podobnych cech typowych dla romanizmu, smukłość proporcji, upowszechnienie rzeźby pełmoplastycznej, różnorodność w drążeniu materiału (od reliefu wypukłego, poprzez technikę łączną po ażur) oraz lekkość i dynamiczność. Artyści gotyku postrzegali ruch i linię w sposób różnorodny, począwszy od form płynnych (np. w sztuce około 1200 i 1400 r.), po skrajnie ekspresyjne (nurty mistyczne ok. 1300 r.). Od strony treściowej dominowała tematyka sakralna. Podobnie jak w romaniźmie widoczny jest przerost treści nad formą, jednakże przewaga ta maleje. Tradycyjne dla sztuki średniowiecznej wątki (gł. maryjne i chrystologiczne) są wzbogacone nowymi często wysublimowanymi treściami ideowymi. Zakres tematyki sakralnej ulega poszerzeniu dzięki nowym kierunkom teologicznym, filozoficznym, literackim oraz ekspansji kultu Chrystusa, Marii i świętych oraz innych postaci biblijnych. Jako źródła inspiracji prócz Starego i Nowego Testamentu upowszechniły się apokryfy, żywoty świętych, legendy etc. Będąca w cieniu sacrum tematyka świecka ulega ekspansji nie tylko dzięki rozwojowi nauki (gł. w akademiach i uniwersytetach), kultury dworskiej, ukształtowaniu się nowych elit społecznych ale także dzięki rozwojowi architektury świeckiej, sztuki i upowszechnieniu literatury i większemu zainteresowaniu codziennością i rzeczywistością. Częstokroć wątki sakralne przenikają się ze świeckimi. Pojawiają się także motywy fantastyczne, zoomorficzne (oba często inspirowane powszechnymi w średniowieczu bestiariuszami) oraz fitomorficzne. W przypadku ostatnich ma miejsce daleki progres dzięki silnemu rozwojowi botaniki. Wiele motywów wzbogaconych jest wyszukaną symboliką.

Typologia

Rzeźba architektoniczna

Dolna część fasady katedry Notre-Dame w Paryżu z galerią królewską i trzema portalami

W okresie romanizmu rzeźba architektoniczna obejmowała przede wszystkim dekorację portali wejściowych a także kolumn ze szczególnym naciskiem na kapitele. Ponadto występowała na niektórych elewacjach zewnętrznych itp. W latach 30-tych XII wieku, kiedy w wielu regionach Europy romanizm przeżywał apogeum, w Ile-de-France i Pikardii następuje redukcja rzeźby architektonicznej do dekoracji założeń portalowych, czego przykładem są m.in. portale katedr w Chartres, Amiens, Laon, Reims czy zachowane fragmentarycznie rzeźby z kościoła w Saint-Denis. Niemalże całkowicie zrezygnowano z cyklów figuralnych charakterystycznych dla kapiteli romańskich, w całym niemal okresie gotyckim zwieńczenia kolumn przyozdabiano głównie motywami roślinnymi, lub ornamentalnymi. Już w początkowym okresie zauważalne jest dążenie do pełnoplastyczności figur czego owocem było większe zróżnicowanie w głębokości reliefów i pierwsze pełnoplastyczne posągi przy ościeżach portali. Jeszcze w XII wieku rozpowszechniła się ekspansja rzeźby architektonicznej, która objęła dekorację elementów konstrukcyjnych (przypory, łęki oporowe, wsporniki i zworniki sklepień), a także elewacje zewnętrzne, m.in. szczyty, naroża budowli etc. We Francji upowszechniły się tzw. galerie królewskie - wypełniające jedną kondygnację fasady rzędy pełnoplastycznych figur władców, lub świętych. W okresie dojrzałym i późnym nastąpiła dalsza integracja rzeźby z architekturą, exemplum gratia jest studnia w kartuzji w Champmol, dzieło Clausa Slutera.

Przedstawienia dewocyjne

Krucyfiks widlasty z kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu, ok. 1310 r. (obecnie w MNW) przykład wczesnego przedstawienia dewocyjnego.

W dobie gotyku wyłoniła się nowa kategoria sztuk plastycznych (w rzeźbie i malarstwie) określana jako przedstawiania dewocyjne. Dotyczy ona wyłącznie sztuki sakralnej. Są to najczęściej pojedyncze figury mające na celu pogłębić relację między Bogiem a modlącym się do Chrystusa lub Marii. Kategorię tę wyznaczają cztery główne wyróżniki, psychologiczny, mistyczny, funkcjonalny i ikonograficzny. Przedstawienie takie musiało zawierać silny ładunek emocjonalny, aby poruszyć psychikę widza i wzbudzać w nim refleksje, wzruszenia i inne stany umożliwiające jemu odczuć i w pełni zrozumieć istotę treści jakie zawiera dana figura, a więc pogłębić dialog między człowiekiem a Bogiem Ojcem, Trójcą Świętą, Chrystusem, Marią. Paradoksalnie przedstawienie dewocyjne nie miało być też łącznikiem między Bogiem a człowiekiem, a umożliwiać bezpośrednią relację między nimi, pełne zjednoczenie z Nim w czystej duszy jeszcze w życiu ziemskim - osiągnięcie unii mistycznej. Dlatego też, w przeciwieństwie do figur kultowych przedstawienia dewocyjne są zazwyczaj wyłączone z przestrzeni liturgiczne i służą do prywatnej kontemplacji, przez co niemal zawsze umieszczane były w wyodrębnionej przestrzeni kościoła, w kaplicach, lub prywatnych pomieszczeniach czy otwartej przestrzeni. Niektórzy badacze sztuki i religii uważają iż nurty mistyczne około 1300 roku zapoczątkowały powstanie rzeźb o charakterze dewocyjnych, którymi są krucyfiksy widlaste i Piety charakteryzujące się silną ekspresją formy i treści. W późniejszym okresie dewocyjny charakter przybierano krucyfiksom i Pietom o odmiennym charakterze. Z innych tematów częstokroć preferowano Modlitwę w Ogrojcu, Chrystusa przy kolumnie biczowania, Chrystusa jako Vir Dolorum, Marię jako Mater dolorosa, Chrystusa niosącego krzyż, grupy opłakujących niewiast, Zdjęcie z krzyża, Grób Święty (choć przedstawienia tego typu wykorzystywano także do liturgii pasyjnej). Tematem pars pro toto dla rzeźbionych przedstawień dewocyjnych był Chrystus ze św. Janem Ewangelistą. Oprócz wątków pasyjnych preferowano wątki związane z Bożym Narodzeniem - Zwiastowanie, Madonnę w połogu, Dzieciątko Jezus w kołysce, Madonnę z Dzieciątkiem, Świętą Rodzinę. Ponadto preferowano wątki związane bezpośrednio z Marią, takie jak Mater Misericordiae, albo trynitarne - np. Pietas Domini.

Retabula ołtarzowe

Fragment retabulum ołtarza głównego w kościele Św. Kiliana w Heilsbronn

Retabulum ołtarzowe należy do głównych kategorii realizacji sztuki rzeźbiarskiej w gotyku. W ten sposób na długi okres zaakcentowano centrum liturgii, które stanowi do dziś ołtarz. Przez całe średniowiecze zasadniczą częścią ołtarza był stół ołtarzowy złożony z blatu (mensa) i podstawy (stipes), której frontalna część była zdobiona tkanym, lub rzeźbionym antependium. Jeszcze w romaniźmie, a na większą skalę w gotyku miało miejsce przeniesienie w górę akcentu plastycznego z antependium ponad mensę, tym samym ukształtowało się retabulum, początkowo złożone z pojedynczego korpusu-tablicy, w dojrzałym i późnym gotyku przybierało bardziej wyszukane formy (poliptyki). Na rozwój retabulum ołtarzowego silny wpływ miał wzrost kultu relikwii świętych i ewolucja kultu o charakterze dewocyjnym. Zapotrzebowanie ekspozycji i odpowiedniego przechowywania relikwii z jednej i trwałość tradycji dewocyjnych dyptyków i tryptyków z kości słoniowej z drugiej strony, w znacznym stopniu rzutowały na ewolucję gotyckiej nastawy ołtarzowej, która miała stanowić swego rodzaju plastyczną kwintesencję liturgii i kultu patrona danego miejsca sakralnego. Na południe od Alp przeważały retabula w formie malowanych tablic, na północ zaś, głównie w krajach Rzeszy i sąsiednich regionach zdominowały tryptyki i poliptyki, których lwia część jest wzbogacona dekoracją rzeźbiarską, która obejmuje nie tylko część środkową, kwatery skrzydeł bocznych, lecz także predellę i zwieńczenie. Częstokroć retabula ołtarzowe stanowiły syntezę sztuk mimo odmienności technik i tworzywa. W przypadku rzeźb, w elementach konstrukcyjnych, dekoracji kwater konsekwentnie przejmowano rzeźbę architektoniczną. Dla uzyskania wyszukanej przestrzeni i plastyczności wielokrotnie w jednym retabulum umieszczano pełnoplastyczne figury i płaskie reliefy.

Rzeźba sepulkralna

Nagrobek Kazimierza Wielkiego w katedrze na Wawelu

Miejsce wiecznego spoczynku i dzieło związane z pamięcią o zmarłym należy do głównych zagadnień gotyckiej rzeźby. Sztuka sepulkralna w późnym średniowieczu przeżyła znaczący progres, nie tylko pod względem ilości wykonanych dzieł, lecz przede wszystkim ze względu na szeroki wachlarz form nagrobków, epitafiów oraz innych dzieł związanych ze zmarłym. Ukształtowały się nowe typy miejsc pochówku, prócz tradycyjnej płyty nagrobnej wmurowywanej na posadzkę lub ścianę na większą skalę powstawały nagrobki w typie tumbowym, w których zazwyczaj osobę zmarłą grzebano ponad powierzchnią posadzki, w kubicznej strukturze przypominającej sarkofag, nakrywaną płytą wierzchnią, częstokroć zdobioną całopostaciowym wizerunkiem zmarłego. Na bokach tumby często umieszczano dekorację rzeźbiarską, niekiedy wpisywaną w architektoniczne ramy. Tumba stanowiła rdzeń nagrobka, którą obudowywano elementami wszakże pozbawionymi praktycznej funkcji ale znaczącymi np dla symboliki i treści ideowych memorii. Wielokrotnie na bazie tumby ukształtowały się rozbudowane struktury architektoniczno-rzeźbiarskie często zawierające głębokie przesłania, zarówno o charakterze czysto kommemoratywnym, łączonym z treściami religijnymi lub dworskimi. Wyróżniają się trzy tego typu rozwiązania: tumba na rzeźbionych podwyższeniach, tumba z baldachimem i tumba umieszczona wewnątrz wnęki. Niekiedy te cechy były łączone w całość. Najczęściej nagrobki były przeznaczane do pochówku najwyższych dostojników kościelnych (papież, kościelni hierarchowie), lub państwowych (władca i ludzie dworu). Zbliżoną formę przybierały kenotafy i symboliczne Groby Pańskie.

Płyta nagrobna w okresie gotyckim kontynuowała tradycję romańską, ale również przybierała nowe formy. Posadzki niektórych świątyń są w całości złożone z płyt nagrobnych; tego typu założenie upowszechniło się w nowożytności. Na jej powierzchni umieszczano wykonywany technikami rytu lub płaskiego reliefu wizerunek zmarłego częstokroć ozdabiany bordiurą z inskrypcją, lub dekoracją figuralną, ornamentalną etc.

Forma płyty nagrobnej była wielokrotnie powtarzana na pomnikach naściennych poświęconych zmarłym, przy czym w odróżnieniu od płyt posadzkowych używano form bardziej wypukłych, niekiedy pełnoplastycznych. Pomnik naścienny przybierał swobodne formy, był wzbogacany z m.in. elementami architektonicznymi tworzącymi obramienie. Pomysłowość dekoracji pomników naściennych zaowocowała rozmaitymi w kształcie realizacjami, przy czym zawsze zachowywano rdzeń, który stanowi prostokątna płyta z wizerunkiem zmarłego.

Z pamięcią o zmarłym łączy się również epitafia wmurowywane w ściany wewnętrzne, lub zewnętrzne budynku. Epitafia mają analogię do pomników naściennych. Składały się zazwyczaj z części obrazowej zawierającej gł. wątki religijne, której dopełnieniem była inskrypcja poświadczająca o zmarłym. Epitafia były powszechne głównie w kręgach rycerstwa i mieszczaństwa, stanowiły dekorację elewacji i filarów far miejskich oraz innych kościołów, będących miejscami realizacji fundacji artystycznych przedstawicieli poszczególnych elit społecznych.

Inne

Antyczna tradycja rzeźby pomnikowej, kontynuowana we wczesnym średniowieczu miała swój precedens w gotyku, głównie w Italii, ale również w Cesarstwie Rzymskim.

Techniki

Kamień

Najbardziej powszechnym materiałem w rzeźbie był kamień. W przypadku rzeźby architektonicznej, do dekoracji elewacji i wnętrz budowli płaskorzeźbami i rzeźbami stosowano często ten sam materiał, który posłużył jako budulec, przy czym dekoracja rzeźbiarska była często zdobiona wielobarwną polichromią. Ponadto z kamienia powstawały rzeźby w mniejszym stopniu zależne od struktur architektonicznych (np. tablice fundacyjne, epitafia) lub też figury lub zespoły figuralne prezentowane na otwartym powietrzu (np. wolnostojące figury, pomniki, etc.). Rzeźby lub reliefy kamienne pojawiały się także we wnętrzach głównie kaplic lub kościołów. Są to przede wszystkim wolnostojące figury o charakterze kultowym (gł. Madonny z Dzieciątkiem), dewocyjnym (krucyfiksy, Piety) ale także zespoły rzeźb (np. grupy apostołów, posągi fundatorów etc.). Oprócz marmuru, kamień był głównym materiałem w sztuce sepulkralnej.

Początkowo rzeźba gotyku przejęła doświadczenia romanizmu, zarówno na płaszczyźnie reliefu jak rzeźby pełnoplastycznej, która od połowy XII wieku była preferowana na większą skalę. Następuje stopniowe uniezależnienie od bryły kamiennego bloku oraz od zasady prawa ram, przy czym w niektórych przypadkach ze względu m.in. na upodobanie, świadomość historyczną tradycja romańska istniała w okresie dojrzałego, a nawet późnego gotyku. Oprócz reliefu płaskiego i wypukłego preferowano relief wklęsły. Istotną cechą rzeźby było także łączenie wszystkich trzech technik, różnicowanie głębokości wydrążenia w kamieniu, aż po ażur.

Marmur i alabaster

Alabaster w przeciwieństwie do marmuru jest minerałem miękkim do obróbki. Jest to odmiana drobnoziarnistego gipsu, toteż umożliwiło to swobodne manewrowanie dłutem, a w konsekwencji różnorodność głębokości reliefu, ponadto miękkość materiału umożliwiała masową produkcję tego typu dzieł i handel eksportowy. Specyficzna odmiana plastyki alabastrowej ukształtowała się w Anglii, gdzie w XIV-XVI w. wykonywano dzieła głównie za pomocą technik reliefu. Reliefy częstokroć były kwaterami nastaw ołtarzowych lub płytami nagrobnymi. Ponadto wykonywano pełnoplastyczne figury o charakterze kultowym i dewocyjnym. Wyprodukowane przez angielskich rzeźbiarzy dzieła wielokrotnie eksportowano m.in. do Francji, a także do odległych krajów (Polska, kraje skandynawskie, rejony obecnej Chorwacji).

Cegła i ceramika

Ze względu na brak dostatecznych zasobów kamiennych na niektórych terenach północnej Europy, szczególnie na terenach nadbałtyckich preferowano gotycką architekturę ceglaną, której ściśle podporządkowana była rzeźba. Niekiedy sprowadzano z odległych ziem (np. z Gotlandii) kamień w celu wykonania elementów rzeźbiarskich (np. portale, wsporniki, zworniki etc.) lecz także wykorzystywano glinę i cegłę dla drobnych elementów rzeźby architektonicznej. Ze względu na kruchość materiału preferowano przede wszystkim płaskorzeźby o wypukłym lub wklęsłym reliefie, jednakże występują także małe formy pełnoplastyczne (głównie ceramiczne), np. główki i maski.

Regiony

Francja

Pikardia

Portale zachodniej elewacji katedry w Amiens

• 
  Tzw. Złota Dziewica, figura z trumeau południowego portalu katedry w Amiens
• 
  Portal wejścia głównego do katedry w Senlis
• 
  Katedra w Laon, fragment wieży południowo-zachodniej. Widoczne figury osłów.
• 
  XV wieczne retabulum ołtarzowe w katedrze w Amiens

Normandia, Andegawenia i Dolina Loary

• 
• 
• 
• 

Burgundia

Claus Sluter, studnia w kartuzji w Champmol

• 
  Claus Sluter, Madonna z Dzieciątkiem, fragment portalu kartuzji w Champmol
• 
  Nagrobek Philippe'a Pota
• 
  Fragment Ołtarza z Dijon (rzeżby Jacquesa de Baerze)
• 
  Madonna z Joigny

Avignon, Prowansja i Langwedocja

Mistrz z Rieux, Jean Tissender jako fundator, II poł XIV w., Tuluza, Musée des Augustins

• 
  Madonna z Grasse, XV w. Obecnie w Musée des Augustins w Tuluzie
• 
  Popiersie papieża Klemensa VII
• 
  Nagrobek papieża Jana XXII w katedrze w Awignon
• 
  Fragment dekoracji rzeźbiarskiej w katedrze w Narbonne

Niderlandy

Warsztat antwerpski, środkowa część ołtarza w zbiorach Bode-Museum w Berlinie

• 
  Maria Magdalena, warsztat brukselski, ok. 1400. Obecnie w zbiorach MNMA
• 
  Mistrz van Elsloo, Św. Anna Samotrzeć, obecnie w Rijksmuseum
• 
  Dekoracja rzeźbiarska katedry w s'Hertongenbosch
• 
  Madonna z Dzieciątkiem, ok. 1430. Katedra w Antwerpii

Rzesza Niemiecka

Środkowa Nadrenia, Hesja, Turyngia

Panny Głupie: fragment portalu katedry w Erfurcie (Turyngia)

• 
  Mistrz Naumburski - Jeździec z Bassenheim (Nadrenia-Palatynat)
• 
  Święta Elżbieta Węgierska - rzeźba z 1470 r. w kościele Św. Elżbiety w Marburgu (Hesja)
• 
  Nagrobek arcybiskupa Siegfrieda III von Eppstein w katedrze w Moguncji (Nadrenia-Palatynat)
• 
  Zaśnięcie Marii Panny (Górna lub Środkowa Nadrenia, obecnie w zbiorach V&A)

Górna Nadrenia i Szwabia

Jörg Syrlin Młodszy (dekoracja snycerska) i Michel Erhart (rzeźby), ołtarz główny w kościele klasztornym w Blaubeuren

• 
  Portal do zakrystii katedry we Fryburgu Bryzgowijskim
• 
  Hans Multscher, Pietas Domini, ok. 1440 r. Liebigshaus we Frankfurcie nad Menem
• 
  Michel Erhart, Madonna z Ravensburga, ost. ćw. XV w.
• 
  Jörg Syrlin Starszy, Ptolemeusz, fragment stalli w katedrze w Ulm

Alzacja i Szwajcaria

Eklezja i Synagoga, z południowego portalu katedry w Strasburgu

Obecnie w zbiorach Musée de l’Œuvre Notre-Dame

• 
  Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny, tympanon południowego portalu katedry strasburskiej.
• 
  Mikołaj z Lejdy, głowa Sybilli, ok. 1470 r. Liebigshaus, Frankfurt nad Menem
• 
  Nagrobek ksiażąt helweckich w kościele w Neuchâtel
• 
  Fragment portalu zachodniego katedry w Lozannie

Bawaria i Frankonia

Jeździec Bamberski, w katedrze w Bambergu

• 
  Portal Książęcy katedry bamberskiej
• 
  Schöner Brunnen (Piękna Studnia) w Norymberdze. W głębi kościół NMP
• 
  Tilman Riemenschneider, Ostatnia Wieczerza, fragment ołtarza Świętej Krwi w kościele Św. Jakuba w Rothenburg ob der Tauber
• 
  Wit Stwosz, Pozdrowienie anielskie w kościele Św. Wawrzyńca w Norymberdze

Saksonia i Brandenburgia

• 
• 
• 
• 

• 
• 
• 
• 

• 
• 
• 
• 

Austria

Madonna z Dzieciątkiem -tympanon portalu kościoła Leechkirche w Graz w Styrii

• 
  Figura Blanki z Valois z wieży katedry Św. Szczepana w Wiedniu
• 
  Katarzyna Luksemburska - fragment Portalu Książęcego w wiedeńskiej katedrze
• 
  Ołtarz z Wiener Neustadt
• 
  Wspornik z popiersiem Antona Pilgrama w katedrze wiedeńskiej

Węgry

Mistrz Paweł z Lewoczy, ołtarz główny w kościele Św. Jakuba w Lewoczy

• 
  Wsporniki w kościele Św. Małgorzaty w Sopronie
• 
  Mistrz Paweł z Lewoczy, figury św. Barbary i św. Katarzyny z kościoła w Liptowskim Mikulaszu (obecnie w zbiorach paryskiego MNMA)
• 
  Sąd Ostateczny - fragment portalu północnego katedry Św. Elżbiety w Koszycach
• 
  Portal Mariacki kościoła Św. Macieja w Budapeszcie

Włochy

Nicola Pisano, ambona w katedrze w Sienie, wysokość: 460 cm., wyk. 1265-68 r.

W krajach Italii rzeźba w okresie gotyku w znacznym stopniu rozwijała się niezależnie od kierunków jakie wytyczyła plastyka we Francji, której zasadnicze cechy formalne przyjęły się m.in. w Niderlandach, niektórych krajach Rzeszy, Anglii czy Hiszpanii. Widoczne jest to przede wszystkim w przemianach jakie miały miejsce we włoskiej rzeźbie architektonicznej, która w okresie romanizmu koncentrowała się na elewacjach zewnętrznych, zaś w okresie gotyku miała miejsce pauperyzacja dekoracji fasad, gdzie pojedyncze (sporadycznie grupy), pełnoplastyczne figury lub płaskorzeźby były umieszczane w specjalnie wyznaczonych dla nich przestrzeniach (np. niszach, tondach, lub wnękach często obramionych bogatą dekoracją architektoniczną). Francuski portal katedralny z jego charakterystycznymi cechami - posągami przy ościeżach, figurami na archiwoltach, postaciami na trumeau nie był naśladowany w okresie Ducenta i Trecenta. W Rzymie i na północ od stolicy papieskiej, głównie w Toskanii upowszechniła się kamienna rzeźba architektoniczna w zamkniętej przestrzeni sakralnej (kościoły, kaplice, baptysteria, etc.) która zgoła nie zdobiła elewacji, a niektóre elementy wystroju wnętrza, m.in. nagrobki, cyboria, ambony, chrzcielnice etc. Ponadto powstawały figury kultowe, głównie z kamienia, marmuru, brązu i drewna.

Rzeźbione postaci nie są nacechowane stylizacją, która w okresie romanizmu była widoczna na tym terenie, lecz zapowiadającym, renesans realizmem. Podobna sprawa ma miejsce z innymi elementami rzeźby architektonicznej (za wyjątkiem kapiteli kolumn). Formy gotyckie w Italii upowszechniły się dość późno, w około 1280 roku, podczas gdy na północ od Alp plastyka gotycka, wraz z oddziaływaniem sztuki północnofrancuskiej przeżywała swoje apogeum. Okres trwania gotyku w Italii jest stosunkowo krótki. Już w pierwszych dekadach Quattrocenta ma miejsce supremacja renesansu, głównie w północnych krajach włoskich, podczas gdy w rzeźbie europejskiej dominowały formy gotyckie.

Już od początku rzeźbę włoską cechowała różnorodność stylistyczna i heterogeniczność wpływów - oprócz plastyki francuskiej (głównie krain południowej Francji) miała miejsce recepcja form antycznych, bizantyńskich oraz w mniejszym stopniu islamskich.

W przeciwieństwie do strzech działających na północ od Alp, organizacja pracy artystycznej była zgoła odmienna, nie wytworzyły się tu strzechy lub tradycja anonimowości, lecz preferowano artystyczny indywidualizm. Spośród indywidualności wyróżniają się m.in. Arnolfo di Cambio, Niccolò, Giovanni, Nino, Andrea Pisano, a ponadto Giovanni i Bartolomeo Bon, Tino di Camaino, Andrea Orcagna, Bonino da Campione, Lorenzo Maitani, Giovanni di Balduccio, Nanni di Banco i inni.

Gotycka rzeźba włoska miała silną infiltrację na artystów wczesnego Odrodzenia, m.in. Lorenza Ghibertiego, Donatella. Recepcja form z Italii w rzeźbie włoskiej widoczna jest w niektórych dziełach plastyki na terenie m.in. Austrii, Czech, Śląska.

• 
  Anonimowy artysta, tzw. protyrus - loggia, fragment fasady zachodniej katedry w Ferrarze, ok. 1300
• 
  Arnolfo di Cambio, nagrobek papieża Bonifacego VIII, ok. 1298-1300, Rzym, Bazylika Św. Piotra na Watykanie
• 
  Andrea Pisano, Stworzenie Adama, z kościoła Santa Maria del Fiore we Florencji, ok. 1334–1336, Museo dell'Opera del Duomo
• 
  Andrea Pisano, Matka Boska karmiąca, po 1300 r., Museo Nazionale di San Matteo w Pizie

Kraje Półwyspu Iberyjskiego

Pórtico de la Majestad - portal zachodni kolegiaty w Toro (Zamora, Kastylia i Leon)

Wraz z narodzinami gotyku rzeźba na terenie północnych krajów Hiszpanii (obok południowej Francji obszary te były głównym terenem rozwoju romańskiej rzeźby figuralnej) przyjęła formy typowe dla francuskiego gotyku katedralnego, ponadto wciąż była żywa tradycja romańska, głównie na północnym pobrzeżu gdzie przebiega pątniczy szlak prowadzący z Francji do Santiago de Compostela. W miejscu docelowym, gdzie spoczywa św. Jakub, w tamtejszej katedrze Mistrz Mateo wykonał w latach 1168-88 Portal Chwały (Portico de la Gloria), który jest przykładem z okresu przejściowego między romanizmem a gotykiem.

Zgodnie z francuskimi wzorami, na elementy rzeźby architektonicznej składają się założenia portalowe z reliefami na tympanonach i figurami pełnoplastycznymi na archiwoltach i ościeżach, ponadto dekoracje kapiteli kolumn oraz reliefy przyścienne. Prócz rzeźby architektonicznej upowszechniła się na wielką skalę rzeźba sepulkralna oraz kultowa. Specyficzny charakter przybrały monumentalne, wielostrefowe retabula ołtarzowe, ściśle wypełnione dekoracją rzeźbiarską. Pod względem ikonograficznym artyści krajów Półwyspu Iberyjskiego preferowali uniwersalne treści skupione wokół Biblii, głównie Chrystusa, Marii, a ponadto świętych patronów. W ciągu trzech stuleci, podobnie jak na północ od Pirenejów gotyk odznaczał się przemianami stylistycznymi, począwszy od postromańskich zwartych, masywnych brył nacechowanych prostotą, poprzez mistyczny ekspresjonizm przełomu XIII i XIV stulecia, wyrafinowanie i liryzm a następnie realizm od XV do połowy XVI wieku. Wpływ na realizm wywarła sztuka Burgundii z twórczością Clausa Slutera na czele. Również w XV wieku pod wpływem plastyki islamskiej i co za tym stylu mudejarskiego wieku rzeźbiarzy obrało ornamentalny, dekoracyjny kierunek mający na celu podkreślenie stylizacji w rzeźbach. Pod wpływem włoskiego renesansu ukształtowała się nowa percepcja na późnogotycki realizm. Z materiałów preferowano przede wszystkim kamień, marmur, alabaster oraz drewno. Rzeźba architektoniczna i sepulkralna była kamienna, z drewna wykonywano elementy wystroju kościołów etc.

Kastylia i Leon

Porta del Saramental katedry w Burgos

Francuska rzeźba wywarła silny rezonans po południowej stronie Pirenejów, co więcej zapoczątkowała gotyk na tych terenach. Ważnym czynnikiem ukształtowania się gotyku była działalność biskupa Burgos (Kastylia) Maurizio, który był doradcą króla Kastylii Ferdynanda III i zeswatał go z Beatrix von Hohenstaufen. W podzięce za ślub władca ufundował przebudowę katedry w Burgos, która zachowała bogaty zespół rzeźb, m.in. dwustronny portal południowego ramienia transeptu (od strony wnętrza katedry i krużganków) z przedstawieniami tronującego Chrystusa z apostołami (Portada la Saramental) i Zesłania Ducha Św. zdobiącymi pola tympanonów (1235-40 oraz 1260-75), datowany na 1260-75 r. zespół posągów w krużgankach (m.in. wspomnianej pary królewskiej oraz Alfonsa X i Dońy Violante). W II połowie XIII wieku, wykonano zespół portali katedry w León, stolicy sąsiadującego z Kastylią królestwa León (od 1230 r. zjednoczone). Do wnętrza katedry, której architektura zdradza silny wpływ francuskiego gotyku klasycznego prowadzą trzy portale; tympanon środkowego przedstawia scenę Sądu Ostatecznego, ościeża figury Apostołów na trumeau Madonnę z Dzieciątkiem zwaną Białą Madonną. U schyłku XIII wieku powstały kolejne dzieła, m.in. portal zachodni kościoła Santa Maria la Mayor w Toro i elewacja południowego ramienia transeptu kościoła w Villacázar de Sirga. Oba dzieła łączą tradycję romańską z klasycznym gotykiem. Pierwsze z nich charakteryzuje się trójstrefowym podziałem dekoracji ościeży; na surowych cokołach wznoszą się ościeża z płaskorzeźbioną ornamentalną dekoracją, do których przylegają kolumny powyżej zaś pełnoplastyczne posągi proroków. Na nadprożu Zaśnięcie NMP, w polu tympanonu Triumf Marii. Archiwolta zdobią figurki świętych, oraz reliefy ze sceną Sądu Ostatecznego. Drugie z dzieł charakteryzuje się pozbawionym tympanonu portalem, ponad którym znajdują się ślepe arkady z figurami Chrystusa na Majestacie, Marii oraz Dwunastoma Apostołami. Ważnym przykładem rzeźby portalowej jest Portal Apostołów katedry w Avila.

Około 1260 roku wejście do północnego ramienia transeptu otrzymało portal zwany Portada la Coroneria przypisywany Mistrzowi Enrique (zm. 1244), który działał także w León. Choć dzieło zawiera cechy bliskie dla Portada da Saramental, forma figur zawiera większą dozę ekspresji i naturalizmu.

W Północnej Hiszpanii rozwinęły się również kierunki stylistyczne mniej zależne od francuskiego gotyku katedralnego, bliższe miejscowej tradycji. Przykładem są nagrobki Don Felipe (zm. 1274) i jego żony Leonor Rodríguez de Castro, w katedrze w Villalcázar de Sirga przypisywany Antónowi Pérez de Carrión, inny sarkofag tego autora znajduje się w Aguilar de Campoo. Spośród innych nazwisk wyróżniają się m.in. Roy Martinez de Bureba (Benevides), Pedro pintor (Carrion de los Condes). ponadto datowany na ok. 1300 r. sarkofag z kościoła Santa Maria de Palazuelos w Vallaloid. Wszystkie te dzieła charakteryzują się trójstrefową strukturą; sarkofagi dźwigają figury lwów, na ich grzbietach umieszczona jest tumba, którą zdobią wpisane w łuki arkadowe przedstawienia procesji i liturgii pogrzebowej. Z późniejszych dzieł plastyki tumbowej wyróżnia się datowany na 1327 rok nagrobek biskupa Gonzalo de Hinojosa w katedrze w Burgos. Na płycie wierzchniej jest niemal pełnoplastyczna rzeźba biskupa, który leży bokiem. Boki tumby zdobią sceny z ceremonii pogrzebu. W XIV wieku na terenie Asturii i Galicji ukształtował się specyficzny styl charakteryzujący się masywnością, schematyzacją i geometryzacją brył. Przykładem jest nagrobek Fernána Péreza de Andrade w katedrze w Orense.

• 
• 
• 
• 

Katalonia

Mauzoleum królewskie w klasztorze Santes Creus k. Aiguamúrcia (Katalonia) Na pierwszym planie nagrobek Piotra III, w głębi Jakuba Sprawiedliwego i żony Blanki Andegawńskiej.

• 
• 
• 
  Widok krypty katedry w Barcelonie. Pośrodku nagrobek św. Eulalii.
• 

Galicja, Aragonia, Asturia, Kraj Basków i Nawarra

Fragment retabulum pasyjnego w katedrze w Lequeitio

• 
• 
• 
• 

Nowa Kastylia, Walencja i Andaluzja

Plik:Portapaz donado por Felipe V de Francia en el siglo XIV (Catedral de Sevilla).jpg

Ołtarz przenośny, dar Filipa V dla katedry w Sewilli

Na przełomie XIII i XIV wieku głównym centrum kulturalnym i artystycznym północnej Hiszpanii staje się Toledo w Nowej Kastylii, w którym powstała katedra, która przez cały XIV wiek była wzbogacana cennymi dziełami rzeźby. Jeszcze w XIII wieku powstały tu dwa wejścia główne z trzema portalami i północny portal zwany Portada del Reloj. Wszystkie dzieła utrzymane są w duchu francuskiego gotyku katedralnego. Środkowy portal zwany Puerta del Perdón tworzą dwie treści, Chrystus jako król (na trumeau) w otoczeniu apostołów (na ościeżach) oraz święty Ildefons otrzymujący obrus mszalny z rąk Marii (tympanon). Wątek Sądu Ostatecznego został rozmieszczony na dwóch bocznych portalach. Taka koncepcja wyszła z kultu lokalnego patrona i ówczesnych aspiracji władz hiszpańskich mających na celu przywrócenie Toledo królewskiego statusu. Portal północny posiada tympanon z cyklem scen z młodości Chrystusa (od Zwiastowania do Wesela w Kanie) ułożonych narracyjnie w trzech strefach. Czwartą strefę (najwyższą) wypełnia scena Zaśnięcia Marii. W XV stuleciu w Toledo rozwinęła się rzeźba sepulkralna co poświadczają umieszczone w obramionych arkadami z wimpergami niszach tumby arcybiskupów Juana de Cerezueli (+ 1442) i Pedra de Luna (+1414). Rzeźbę kultową reprezentuje Biała Madonna umieszczona w chórze.

Wpływ plastyki burgundzkiej uwidocznił się również w nagrobku rycerza Gomeza Carrillo de Acuna w katedrze w Sigüenza. W tejże katedrze znajduje się również ambona datowana na 1495-1496 wykonana w warsztacie Rodrigo Alemána znanego z retabulum ołtarzowego w katedrze w Toledo.

Plastyka gotycka dotarła również na tereny Andaluzji i południowego pobrzeża Morza Śródziemnego, gdzie głównymi centrami były Sewilla i Walencja. Katedra sewilska podczas gotyckiej przebudowy otrzymała m.in. cztery portale oraz posągi świętych. Ponadto król Francji Filip V podczas ostatniej fazy rekonkwisty podarował katedrze m.in. pozłacany ołtarzyk z figurą Madonny. Lorenzo Mercadante wyrzeźbił około 1458 roku tumbowy nagrobek kardynała Juana de Cervantes. Przykładem późnogotyckiego ekspresjonizmu jest Grób Święty, dłuta Pedra Millána, podobnie jak Mercandante przedstawiciela tzw. szkoły sewilskiej, której tradycja trwała do baroku. Wspomniani twórcy i inni artyści starszej generacji inspirowali się m.in. plastyką burgundzką. Millána był znany również z współtwórcy monumentalnego retabulum ołtarza katedralnego, złożonego z dwudziestu siedmiu kwater ze scenami z życia Chrystusa i Marii gdzie wyeksponowano sceny Bożego Narodzenia, Zmartwychwstania i Wniebowstąpienia Jezusa oraz Wniebowzięcia Marii.

W Walencji po rekonkwiście wzniesiono romańską katedrę, znacznie rozbudowaną w okresie gotyckim. Na 1350 rok datuje się wzniesienie zachodniej elewacji z kruchtą, którą zdobią figury Marii w otoczeniu aniołów w tympanonie portalu, apostołów i męczenników umieszczone w archiwoltach oraz powyżej, ponad wimpergą, na balustradzie. Później świątynia otrzymała gotycki wystrój, z którego zachowało się XV-wieczne retabulum w kaplicy Kielicha Chrystusowego, nagrobki przyścienne (biskupa Andreu'a d'Albalata) tumbowe (Arnaua de Valeriola, Raimona Gastó).

• 
  Fragment portalu zachodniego katedry w Toledo
• 
  Rodrigo Alemán, Ambona w katedrze w Sigüenza
• 
  Figura apostoła z portalu zachodniego katedry w Walencji
• 
  Nagrobek biskupa Arnau de Valeriola z katedry w Walencji. Obecnie w Muzeum Katedralnym w Walencji

Portugalia

Nagrobek Piotra Sprawiedliwego w klasztorze Alcobaça

Gotyk dotarł do Portugalii stosunkowo późno, u schyłku XIII stulecia. Najbardziej upowszechniła się rzeźba architektoniczna i sepulkralna. Spośród ośrodków artystycznych w tym kraju prym wiodły Évora, Lizbona oraz Coimbra, która była rezydencją królów portugalskich do 1383 roku. Katedra w Évora otrzymała monumentalny portal o cechach charakterystycznych dla gotyku katedralnego we Francji. Na ościeżach znajdują się kamienne, pełnoplastyczne figury apostołów przypisywane Misrtzowi Pero (Mestre Pero) i Telo Garcii. Przy narożnikach krużganków znajdują się figury ewangelistów. Jako wotum zwycięstwa nad Kastylijczykami w 1385 ówczesny król Jan I Dobry ufundował monumentalny klasztor Dominikanów w Batalha (ukończony w XVI w.), który stał się miejscem grzebalny władców z dynastii Aviz. Do kościoła prowadzi bogato rzeźbiony portal główny zwieńczony wimpergą, arkada w całości przybiera formę oślego grzbietu. Figury zdobiące ościeża, archiwolty i tympanon wykonano przed 1434, zdradzają one wpływy Clausa Slutera. Skromniejszy portal południowy charakteryzuje się przewagą form architektonicznych nad rzeźbiarskimi, zwieńczony jest wimpergą flankowaną dwoma fialami. Okna krużganka zw. Królewskim zdobią bogato zdobione maswerki z płaskorzeźbionymi ornamentami, wykonane w ostatniej fazie budowy założenia przez Diego Boytaca. Do rotundy zwanej Niedokończoną Kaplicą prowadzi portal charakteryzujący się formami analogicznymi do gotyku płomienistego, przy czym w Portugalii ukształtowała się miejscowa odmiana tego stylu. Podobnym przykładem jest również portal kaplicy uniwersyteckiej w Coimbrze, ze spiralnymi filarami, trójlistną arkadą, której zwieńczenie ma formę ozdobnego krzyża ułożonego z przeplatających się spiralnie dwóch listowii. Król Manuel I ufundował Klasztor Hieronimitów położony w Belém (obecnie dzielnica Lizbony), mający symbolizować potęgę królestwa historycznej Luzytanii. Znajdują się w nim dwa monumentalne portale stanowią kwintesencję portugalskiej rzeźby architektonicznej późnego gotyku. Dekoracja architektoniczno-rzeźbiarska portalu obejmuje również wyżej usytuowaną kondygnację i przewyższa mury obwodowe. Wśród licznych figur stoi na trumeau posąg króla Henryka Żeglarza, fundatora kaplicy NMP w tymże klasztorze. Zachodni portal zdobią posągi klęczących fundatorów (Manuela I i jego żony Marii Kastylijskiej) adorujących Marię.

W rzeźbie sepulkralnej upowszechnił się typ nagrobka tumbowego, którego schemat ukształtował się w Hiszpanii, co więcej działali tu rzeźbiarze z Hiszpanii. W latach 30 tych XIV stulecia sprowadzony został do Portugalii mistrz Pere z Aragonii, który wykonał dwa nagrobki w klasztorze Alcobaça:Piotra I Sprawiedliwego i jego kochanki, a następnie żony Inês de Castro. Oba nagrobki wspiera po sześć lwów, na bokach tumby ukazane są wątki chrystologiczne i dworskie. Na krótszym boku za wezgłowiem sarkofagu Piotra I znajduje się rozeta z płaskorzeźbami, która jest symbolicznym kołem fortuny, będącym aluzją do tragicznej historii miłosnej między nim a Inez zamordowanej przez ojca Piotra, Alfonsa IV. Na płytach wierzchnich ukazane są niemal pełnoplastyczne figury zmarłych, których asystuje po sześć aniołów. Ponadto podobne nagrobki powstały m.in. dla arcybiskupa Goncalo Pereiry) w katedrze w Bradze, infantki Vataca w tzw. starej katedrze w Coimbrze, oraz znajdujący się w tzw. nowej katedrze w tym samym mieście nagrobek Izabeli Aragońskiej. Obok typu tumbowego powszechne były w Portugalii nagrobki niszowe, których zespoły znajdują się w kościołach Bragi, Coimbry i Évory. Jednym z najcenniejszych jest późnogotycki nagrobek Alfonsa Zdobywcy w klasztorze Św. Krzyża w Coimbrze. Postać zmarłego wyrzeźbiona jest na tumbie, która umieszczona jest w niszy flankowanej wielobocznymi przyporami w których umieszczone są figurki świętych. W ścianie niszowej znajduje się Maryja z Dzieciątkiem. Podobną formę ma znajdujący się obok nagrobek Sancha I.

• 
  Nagrobek Alfonsa Zdobywcy w klasztorze Św. Krzyża w Coimbrze
• 
  Portal główny do kościoła klasztornego Santa María da Vitória w Batalha
• 
  Portal kaplicy uniwersyteckiej w Coimbrze
• 
  Gotyckie figury portalu katedry w Évora

Kraje skandynawskie

Grupa Ukrzyżowania z krucyfiksem triumfalnym w kościele w Öja na Gotlandii

• 
  Święty Olaf z kościoła w Austevold (Norwegia)
• 
  Chrystus Zmartwychwstały w katedry w Visby, Gotlandia, Szwecja
• 
  Bernt Notke, Święty Jerzy pokonujący smoka, w kościele Św. Mikołaja w Sztokholmie.
• 
  Ołtarz główny kościoła w Mogeltonder (Dania)

Kraje anglosaskie

Fragment przegrody chórowej z wizerunkami królów angielskich (XV w.) w katedrze w York

• 
  Kapitele kolumn siedzisk w kapitularzu przy katedrze w Southwell
• 
  Fragment fasady katedry w Lincoln
• 
  Nagrobek Edwarda II, 1330-35, Katedra w Gloucester
• 
  Tronujący św. Tomasz Beckett, alabastrowy relief w Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie

Bibliografia

Opracowania ogólne

• Peter Lasko, Ars Sacra 800-1200, New Haven, London 1994
• Wojciech Marcinkowski, Co to jest piękna Madonna? Uwagi o wzajemnym powiązaniu formy, ikonografii i funkcji w sztuce późnogotyckiej, [w:] Prawda i twórczość, red. Mateusz Kapustka, Wrocław 1998, s. 39-53
• Willibald Sauerländer, Rzeźba średniowieczna, Warszawa 1978
• Rolf Toman (red.), Gotyk, Köln 1998
• Paul Williamson, Gothic Sculpture 1140-1300, New Haven, London 1995

Galeria

Francja

Pikardia

• 
  Villard de Honnecourt - karta z fragmentem wieży katedry w Laon
• 
  Jeden ze wsporników w katedrze w Amiens
• 
  "Kwiecień" - relief z cyklu 12 prac w roku w katedrze w Amiens
• 
  Fragment portalu głównego wejścia do katedry w Laon

• 
  Figury apostołów z środkowego portalu zachodniego katedry w Amiens
• 
  XIV wieczna rzeźba Matki Boskiej w katedrze w Amiens
• 
  Madonna z Dzieciątkiem z opactwa Abbeville (obecnie w Luwrze)
• 
  XV-wieczna figura Madonny w Muzeum Pikardii w Amiens

Normandia, Andegawenia i Dolina Loary

• 
  Rzeźby w kruchcie kościoła Św. Jana w Caen
• 
  Figura Marii Magdaleny w kościele Św. Piotra w Montluçon
• 
  Portret Ryszarda Lwie Serce - fragment nagrobka w opactwie w Fontevraud
• 
  Święta Barbara, Normandia ok. 1510-1520, ob. w Musee de Cluny w Paryżu

Burgundia

• 
  Claus Sluter, portal główny do kartuzji w Champmol
• 
  Twarz Chrystusa Ukrzyżowanego z Champmol, dłuta Clausa Slutera
• 
  Jeden ze wsporników figuralnych w opactwie w Cluny
• 
  Święty Antoni Pustelnik, Burgundia, I ćw. XV w. ob. w Musee de Cluny w Paryżu

• 
  Claux de Werve, Święty Leonard ok. 1415-1430. Kolegiata Św. Hipolita w Poligny
• 
  Claux de Werve, Madonna z Dzieciątkiem z kościoła Klarysek w Poligny, ok. 1415-1430. Ob. w Metropolitan Museum of Art w NYC
• 
  Święty Grób (schyłek XV wieku) z kościoła Notre-Dame w Semur-en-Auxois
• 
  Święty Jan piszący Apokalipsę, Burgundia, ok. 1450-1500 Ob. w Metropolitan Museum of Art w NYC

Avignon, Prowancja i Langwedocja

• 
  Święty Grób, XVI w. Opactwo w Moissac
• 
  Portal do Wielkiej Kaplicy w pałacu papieskim w Avignon
• 
  Nagrobek kardynała Jeana de la Grange, z katedry NMP w Avignon. 1403 r. Obecnie w Musée du Petit Palais
• 
  Dekoracja z kościoła St. Nazaire i St. Celse w Carcassonne, XIV w.

Niderlandy

• 
  Koronacja Marii, rejon doliny Mozy, obecne w zbiorach MNMA
• 
  Grupa Opłakiwania, Południowe Niderlandy ok. 1490, ob. w Liebighaus we Frankfurcie nad Menem
• 
  Warsztat Arnta van Zwolle. Anioł z hełmem, Kalkar, ok 1475, ob. w Bode-Museum
• 
  Mistrz Joachima i Anny, Spotkane Joachima z Anną, ok. 1470 ob. w Rijksmuseum

• 
  Jesse z Ojcami Kościoła, ok. 1515-1525, fragment predelli retabulum w kościele NMP w Żukowie
• 
  Ołtarz NMP w kościele Mariackim w Lubece
• 
  Zabójstwo Tomasza Becketa, fragment retabulum w Waase.
• 
  Jacob van Cothem, retabulum z opactwa Averbode

Rzesza Niemiecka

Środkowa Nadrenia, Hesja, Turyngia

• 
  Fragment chrzcielnicy w katedrze w Wormacji
• 
  Płyta nagrobna Anny von Dalberg w kościele Św. Katarzyny w Oppenheim
• 
  Hans Backhoffen - Grupa Ukrzyżowania w katedrze we Frankfurcie nad Menem (Hesja)
• 
  Wizerunek św. Marcina w ratuszu w Fritzlarze (Hesja)

• 
  Pieta z Boppard
• 
  Nagrobek hrabiego von Gleichen oraz jego matki i żony w katedrze w Erfurcie
• 
  Opłakiwanie Chrystusa w katedrze w Erfurcie
• 
  Dekoracja rzeźbiarska kościoła NMP w Mühlhausen

Górna Nadrenia i Szwabia

• 
  Fragment południowego portalu do kościoła Św. Krzyża w Schwäbisch Gmünd
• 
  Chrystus i Święty Jan z Sigmaringen, ok. 1310 r. Muzeum Bodego w Berlinie
• 
  Grób Święty w katedrze w Konstancji
• 
  Figury z kaplicy w Rottweil, ok. 1280 r.

• 
  Gregor Erhart, Maria Magdalena, obecnie w Luwrze
• 
  Michel Erhart, Prorok, ok. 1460 r. Ob. w Liebigshaus we Frankfurcie
• 
  Ołtarz główny (fragment) w kościele w Öhringen
• 
  Mistrz HL, ołtarz w kościele w Breisach

Alzacja i Szwajcaria

• 
  Figury z zachodniego portalu katedry w Strasburgu
• 
  Mikołaj z Lejdy, Medytujący mężczyzna ok. 1467 r. Strasburg, Musée de l’Œuvre Notre-Dame
• 
  Vir Dolorum z kościoła w Chur
• 
  Fragment Filara Anielskiego w katedrze w Strasburgu

• 
  Tympanon z Pokłonem Trzech Króli, fragment portalu kościoła Św. Marcina w Colmarze
• 
  Figura króla z północnego portalu katedry strasburskiej.
• 
  Stworzenie Ewy z Montbenon. Ok. 1515 r. Obecnie w zbiorach Musée historique w Lozannie
• 
  Ambona w kościele w Haguenau

Bawaria i Frankonia

• 
  Tablica fundacyjna z kaplicy zamkowej Św. Wawrzyńca w Monachium.
• 
  Hans Leinberger, Św. Anna Samotrzeć, ok. 1470 r.
• 
  Święty Krzysztof z kościoła Św. Sebalda w Norymberdze
• 
  Tilman Riemenschneider, Muzykujące anioły

• 
  Peter Vischer starszy, Nagrobek Św. Sebalda, 1508/19, Norymberga, kościół Św. Sebalda
• 
  Erasmus Grasser, tańczący Moryska z dawnego ratusza w Monachium
• 
  Fragment nagrobka Friedricha von Hochenloche w katedrze w Bambergu.
• 
  Warsztat Wita Stwosza, popiersie kobiety, ok. 1500 r. Obecnie w Bayerisches Nationalmuseum w Monachium

Austria

• 
  Tzw. Diensbotenmadonna w katedrze wiedeńskiej
• 
  Portal środkowy kościoła Franciszkanów w Wiedniu
• 
  Joanna von Pfirt jedna z rzeźb z wieży katedry wiedeńskiej
• 
  Poliptyk w kościele w Kefermarkt

• 
  Sakramentarium w kościele w Heiligenblut (Karyntia)
• 
  Anton Pilgram: Kazalnica w katedrze wiedeńskiej
• 
  Michael Pacher: Ołtarz Koronacji w kościele w Sankt Wolfgang im Salzkammergut (Górna Austria)
• 
  Zdjęcie z krzyża w Muzeum Zamkowym w Linzu (Dolna Austria)

• 
  Tronująca Madonna z Dzieciątkiem (Południowy Tyrol)
• 
  Maria lactans z Dolnej Austrii (w zbiorach Germanisches Nationalmuseum w Norymberdze)
• 
  Piękna Madonna z Salzburga (w zbiorach Liebieghaus we Frankfurcie nad Menem)
• 
  Mikołaj z Lejdy Madonna z Dzieciątkiem z Wiednia (obecnie w The Cloisters w NYC)

Węgry

• 
  Wspornik w kościele Św. Małgorzaty w Sopron
• 
  Pieta w kościele Św. Idziego w Bardejovie
• 
  Fragment portalu kościoła Św. Michała w Koloszwarze (ob, Cluj, Rumunia)
• 
  Madonna z Dzieciątkiem - dekoracja rzeźbiarska kościoła w Brassó (ob. Braşov, Siedmiogród, Rumunia)

Włochy

• 
  Timo di Camaino, nagrobek biskupa Antonio dell'Orso, Florencja
• 
  Arnolfo di Cambio, cyborium ołtarzowe, ok. 1300, Rzym, Kościół Św. Cecylii na Zatybrzu
• 
  Giovanni di Balduccio, Ołtarz Św. Piotra z Werony, 1336-1339, Mediolan, Bazylika Św. Eustorgiusza
• 
  Arnolfo di Cambio, brązowa figura św. Piotra, ok. 1300, Rzym, Bazylika Św. Piotra na Watykanie
• 
  Bonino da Campione, Pomnik konny Bernabò Viscontiego, dawniej w kościele San Giovanni in Conca w Mediolanie, obecnie w Castello Sforzesco
• 
  Giovanni Pisano, ambona w katedrze w Pizie, 1302-1310 r.
• 
  Giovanni da Campione, elewacja północna kościoła Santa Maria Maggiore w Bergamo
• 
  Dekoracja rzeźbiarska katedry w Muggii
• 
  Jeden z kapiteli kolumny pałacu Dożów w Wenecji
• 
  Nanni di Banco, Czterej Święci Koronowani - dekoracja Orsanmichele we Florencji
• 
  Andrea Pisano, Nagrobek Simone Saltarelliego, ok. 1300, Piza, kościół Św. Katarzyny
• 
  Nino Pisano, Madonna z Dzieciątkiem, ok. 1340, Florencja, Santa Maria Novella

Kraje Półwyspu Iberyjskiego

Kastylia i Leon

• 
  Portal Koronacji w katedrze w Burgos (Kastylia)
• 
  Nagrobki w katedrze w Villalcázar de Sirga (Kastylia)
• 
  Gil de Siloé: Figura Matki Boskiej w Valladolid, (Kastylia i León)
• 
  Alejo de Vahía: Krucyfiks w kościele w Palencji, (Kastylia i León)

Katalonia

• 
  Pere Joan, Relief z przedstawieniem turnieju rycerskiego z klasztoru w Poblet
• 
  Relief z przedstawieniem ceremonii pochówku w krypcie katedry w Tortosie
• 
  Dekoracja rzeźbiarska w katedrze w Gironie
• 
  Madonna z Dzieciątkiem na trumeau portalu katedry w Tarragonie

Galicja, Aragonia, Asturia, Kraj Basków i Nawarra

• 
  Ołtarz główny w kościele NMP w Saragossie (Aragonia)
• 
  Fragment ołtarza głównego w katedrze w Lequeitio (Kraj Basków)
• 
• 

Nowa Kastylia, Walencja i Andaluzja

• 
  Virgen Blanca (Biała Madonna) w katedrze w Toledo
• 
  Koronacja Marii, fragment ołtarza głównego w katedrze w Sewilli
• 
  Pedro Milláno, Grób Chrystusowy, obecnie w zbiorach Museo de Bellas Artes w Sewilli.
• 
  Wrota Apostołów przy zachodniej elewacji katedry w Walencji.

Portugalia

• 
• 
• 
• 
  Brama klasztoru Hieronimitów w Lizbonie (Portugalia)

Kraje skandynawskie

• 
  Fasada katedry Św. Nidarosa w Trondheim (Norwegia)
• 
  Madonna z Dzieciątkiem w kościele w Gamla Uppsala (Szwecja)
• 
  Ołtarz w kościele NMP w Sigtunie (Szwecja)
• 
  Płyta nagrobna Birgera Peterssona i małżonki (rodziców św. Brygidy), katedra w Uppsali (Szwecja)

• 
  Fragment portalu katedry w Visby na (Gotlandii)
• 
  Koronacja NMP - rzeźby z kościoła w Hamra na Gotlandii
• 
  Claus Berg - ołtarz główny katedry Św. Kanuta w Odense (Fionia, Dania)
• 
  Bernt Notke, ołtarz główny w katedrze w Århus (Dania)

Kraje anglosaskie

• 
  Edward I i Eleonora Kastylijska, fragment fasady katedry w Lincoln
• 
  Anioł ze sceny Zwiastowania - fragment dekoracji rzeźbiarskiej katedry w Salisbury
• 
  Zwornik w krużgankach przy katedrze w Canterbury
• 
  Zwornik w kapitularzu przy katedrze w Southwell
• 
  Fragment nagrobka Ralpha Fitzherberta
• 
  Madonna Westminsterska
• 
  Koronacja Marii fragment retabulum alabastrowego (obecnie w zbiorach MNMA w Paryżu)
• 
  Nagrobek Edwarda - Czarnego Księcia w katedrze w Canterbury
• 
  Dekoracja rzeźbiarska fasady zachodniej katedry w Wells
• 
  Nagrobek biskupa Salisbury Richarda Mitforda
• 
  Chrzcielnica w kościele w Clonard (Irlandia)
• 
  Portal zachodni katedry Św. Magnusa w Kirkwall (Szkocja)

Katedra w Eichstätt

Der Eichstätter Dom

Die barocke Westfassade

Querschiff und Langhaus von Nordosten

Der Ostchor mit der Kapitelsakristei und der Roritzerkapelle

Das Hauptportal

Die Anbetung der Könige am Hauptportal (Abgüsse)

Der Willibaldschor (Westchor)

Statue des hl. Willibald (Loy Hering)

Die Gewölbezone des Langhauses

Der Ostchor

Mittelschrein des Hochaltars im Ostchor

Blick aus dem Willibaldschor ins Langhaus

Ein Rest der neugotischen Ausstattung: Die Kanzel (1887)

Der Pappenheimer Altar (Mittelteil)

Hochgrab des seligen Bischofs Gundekar II. (1057–75) in der Sakramentskapelle

Der manieristische Epitaphaltar des Bischofs Martin von Schaumberg (1560–90) im südlichen Querhaus

Epitaph für Fürstbischof Johann Anton von Zehmen (1790) im Willibaldschor

Die Sibotomadonna (1296) im Willibaldschor

Die gotische Buchenhüller Madonna (um 1430/40)

Der Kreuzgang

Der Nordflügel des Kreuzganges

Das Mortuarium

Gewundene Säule im Mortuarium

Schöne Säule im Mortuarium, Ansicht vor der Restaurierung (ca. 1889)

Kreuzgang und Mortuarium (Grundriss)

Katedra Najświętszego Salwatora, Najświętszej Marii Panny i Świętego Willibalda - kościół katedralny Diecezji Eichstätt. Położony w historycznej cześci miasta Eichstätt (Bawaria, Niemcy trójnawowy kościół halowy wznosi się na miejscu znanego już w VIII wieku kamiennego kościoła dedykwanego świętemu Willibaldowi. Po wiekokrotnych przebudowach i rozbudowach świątynia łączy cechy romanizmu, dojrzałego i późnego gotyku oraz późnego baroku. Przy kościele zachowały się zabudowania monasterium kanonickiego z gotyckim krużgankiem i mortuarium. Zachował się bogaty wystrój katedry z XIII-XVIII wieku. Jeden z najcenniejszych zabytków Dolnej Bawarii.

Dzieje

W VIII wieku w Eichstätt został wzniesiony niewielki kamienny kościół salowy, obok którego mnisi wznieśli klasztor misyjnegy, którego relikty odkryto podczas badań archeologicznych w 1972 r. Kościół liczył 12 metrów szerokości, zachowały się fragmenty w obrębie obecnego prezbiterium. Biskup Reginold (966-991) wzniósł na miejscu zniszczonego podczas najazdu Węgrów klasztoru rotundę z dwiema wieżami z kryptą dla zmarłych założycieli tutejszego biskupstwa. Następnie w latach 1022–1042 wzniesiono w stylu ottońskim nową świątynię, jej fundatorem był biskup Heribert. Biskup Gundekar II poświęcił w 1060 nowy korpus nawowy i chór, powstałe na skutek rozbudowy kościoła.

Ab 1256 entstand der frühgotische Westchor, in dem die Gebeine des hl. Willibald neu beigesetzt wurden. 1269 war der Neubau vollendet.

Unter den Bischöfen Raban Truchseß von Wilburgstetten und Friedrich IV. von Oettingen brach man die salische Kirche schrittweise ab und errichtete die erhaltene hochgotische Halle. Nach 1350 wurde der Ostchor begonnen, gegen 1400 konnte der Willibaldschor (Westchor) an das Langhaus angeschlossen werden. Das Hauptportal im Norden ist mit 1396 bezeichnet.

Die Spätgotik fügte die Kapitelsakristei mit der Roritzerkapelle (1463–1480) hinzu. Der anschließende Domkreuzgang mit dem Mortuarium wurde 1410 mit dem Nordflügel begonnen und 1510 mit der Vollendung des Mortuariums abgeschlossen.

Die barocke Westfassade (1716–1718) Gabriel de Gabrielis ist das erste Eichstätter Werk des Graubündener Baumeisters, der anschließend das Bild der Stadt bis heute prägen sollte. Bischof Johann Anton I. Knebel von Katzenellenbogen gab die Fassade als Dank für die Verschonung der Stadt im Spanischen Erbfolgekrieg in Auftrag. 1720 entstand eine barocke Kanzel auf der Nordseite der Mittelschiffsarkaden (Stiftung des Domherren Rudolph Theodorich von Freyberg).

1745 feierte das Bistum sein tausendjähriges Jubiläum. Aus diesem Anlass stiftete Bischof Johann Anton II. den eleganten Rokokoaltar am Anfang des Willibaldschores, der Teile des Renaissancegrabaltares mit einbezieht. 1749 gab der Bischof anlässlich seines fünfzigjährigen Priesterjubiläums ein aufwändiges Gegenstück (Hochaltar) im Ostchor in Auftrag. Beide Altäre wurden von Matthias Seybold entworfen, der auch für die Planung zweier weiterer Altäre verantwortlich war. Um 1750 baute Johann Martin Baumeister um den mittleren Vierungspfeiler der Nordempore ein Orgelwerk, das 1778 und 1780 überarbeitet bzw. erneuert wurde. Der barocke Orgelprospekt stammte von den einheimischen Schreinern Willibald und Josef Hainle.

Im 18. Jahrhundert waren die Seitenkapellen durch reiche, schmiedeeiserne Gitter vom Langhaus abgeschlossen. Die gusseisernen Chorschranken kamen 1789 hinzu. Heute ist nur noch ein Gitter unter der Empore des Willibaldschores erhalten.

Die gotischen Maßwerke der Fenster waren teilweise durch einfache Windeisen ersetzt worden, die gotischen Glasmalereien durch Blankverglasung. Die Wände und Gewölbe erschienen in einem kühlen Grauton. Zahlreiche barocke Ausstattungsstücke, Grabmäler und Altäre prägten den Raumeindruck. Einige Bischöfe erwählten sich die Langhauskapellen als Grablegen und stifteten hierfür weitere Ausstattungsstücke.

1845 sollte das elfhundertjährige Bistumsjubiläums „mit Anstand und Würde…, auch mit Glanz begangen werden“. Bischof Karl August von Reisach und das Domkapitel wollten den Dom deshalb wieder dem mittelalterlichen Erscheinungsbild annähern. Die Gotik galt seit dem frühen 19. Jahrhundert als der christliche Idealstil. Aus chronischem Geldmangel beschränkte man sich jedoch zunächst auf die Neuausmalung des Innenraumes und einen neuen Anstrich der barocken Ausstattungsstücke. Einige Altäre wurden sogar entfernt, so etwa die beiden Seitenaltäre im Westchor. Von 1849–50 setzte man die Sanierung ohne größere Veränderungen am Inventar fort. 1866 bis 1869 wurde das Mortuarium wiederhergestellt.

Bischof Franz Leopold von Leonrod veranlasste schließlich die umfassende Sanierung der Kathedrale, die sich von 1881 bis 1904 hinzog. Der Sakralraum wurde in ein einheitliches „spätgotisches“ Gewand gekleidet, neugotische Glasfenster ersetzten die Klarverglasung des Hochchores. Auch ein neuer Hochaltar entstand, in den allerdings große Teile des ursprünglichen mittelalterlichen Altares integriert wurden. Der barocke Vorgängeraltar befindet sich jetzt in Deggendorf. Die farbige Neuausmalung des Raumes wurde Fritz Geiges anvertraut, der die Gewölbeflächen mit Ranken überzog und großformatige Wandgemälde mit den Legenden der Bistumsheiligen schuf. Auch die Fenster des Langhauses erhielten bunte Glasfenster und „gotische“ Maßwerke.

Die Restaurierung kostete insgesamt über 260.000 Mark, die durch Spenden und das Wirken des Dombauvereins aufgebracht wurden. Der neugotische Dom war 1893 vollendet, die Sanierung des Kreuzganges zog sich bis ins 20. Jahrhundert hin. Bis zur erneuten Sanierung und Stilbereinigung in den Jahren des Zweiten Weltkrieges blieb die Bischofskirche im Wesentlichen unverändert.

Schon bald meldeteten sich jedoch erste Kritiker zu Wort. Der künstliche, akademische Raumeindruck der Kathedrale wurde bereits kurz nach der Jahrhundertwende als zu düster und kalt empfunden. Die neugotischen Glasfenster verdunkelten den Raum, so dass permanent künstliches Licht eingesetzt werden musste. 1916/17 versuchte man deshalb, die Scheiben abzuätzen und so mehr Licht in das Innere zu bringen. Noch radikaler ging man 1936 vor, als die oberen Drittel der Fenster durch blanke Antikglasscheiben ersetzt wurden.

Der unbefriedigende Zustand des Domes führte schließlich 1939 zum Beginn einer grundlegenden Restaurierung. Im Juni begann die Neufassung der Raumschale durch eine Münchner Kirchenmalerfirma. Ab Juli versuchte der Dachauer Glasermeister Syrius Eberle, einen besseren Übergang zwischen den Glasfenstern des 19. Jahrhunderts und den Blankglasflächen zu erreichen. Die meisten seiner Entwürfe wurden jedoch von der Denkmalpflege zurückgewiesen. 1945 dunkelte man die Buntglasscheiben einfach mit Wasserfarben ab.

Im Zuge dieser Restaurierung kam es auch zu einer Neuordnung der Altäre. 1942 entstand ein Konglomerat aus der neugotischen Altarausstattung und mittelalterlichen Originalen. Kriegsbedingt mussten geplante Neuanschaffungen weitgehend unterbleiben. Die Verantwortlichen befürchteten eine Beschlagnahme der reichen Bestände des Diözesanmuseums durch die NS-Machthaber und ersetzen deshalb die Skulpturen des 19. Jahrhunderts weitgehend durch mittelalterliche Originale. Das Museum selbst löste man auf. Zudem wollte man so eine künstlerische Aufwertung der Ausstattung erreichen, die der bedeutenden Architektur der Kathedrale besser entsprach.

Ab November 1941 waren besonders die Glocken und bronzenen Ausstattungsstücke von einer Beschlagnahme bedroht. Einiges konnte jedoch von der Denkmalpflege bewahrt werden, die sich hierzu manchmal auch außerhalb der damaligen Legalität bewegen musste, anderes konnte zumindest umfassend dokumentiert werden.

Die Maßnahmen der Kriegsjahre prägen das Dombild bis heute, auch die Sanierung (Gottfried Böhm) von 1971 bis 1976 orientierte sich an diesem Zustand. Der bedeutendste Eingriff war hier die Beseitigung der Chorschranken, die auf Wunsch des Domkapitels geschah. Der heftige Einspruch der Denkmalpflege blieb erfolglos. Auch die Tauf- und die Kriegergedächtniskapelle wurden damals umgewidmet, der Pfarraltar im Altarraum verschwand bereits 1968.

1958–65 wurde der Außenbau restauriert.

Die Baumeister und Künstler

Die am Bau beteiligten Handwerker und Künstler werden erst ab dem 15. Jahrhundert namentlich greifbar. 1420 erscheint Frantz Peringer als „tummeister“, 1440 hatte Meister Conradt von Kamerberg dieses Amt inne. Ein Steinmetz und Steinbildhauer Eckhart Gräczer erscheint 1440/45.

Matthäus Roritzer schuf wahrscheinlich um 1470 die Kapitelsakristei mit der nach ihm benannten Kapelle (Chörlein). 1475 bis 1500 war Hans Paur Dombaumeister. Er gilt als Schöpfer des Mortuariums und der Architektur des „Pappenheimer Altars“.

Mit Hans Alberthal kommt einer der ersten Graubündner Meister 1609 in die Stadt. Ihm ist der Giebel des Querhauses zuzurechnen. Sein Landsmann Gabriel die Gabrieli aus Roveredo sollte wie kein anderer das Gesicht der Stadt bis heute umprägen. Ab 1714 verwandelte er das mittelalterliche Eichstätt in eine moderne Barockstadt südlicher Prägung. Seine Umgestaltungen am Dom berücksichtigten die mittelalterliche Substanz in bemerkenswerter Weise, dem herausragenden Architekten war die Leistung seiner mittelalterlichen Vorgänger offenbar sehr bewusst. Gabrieli schuf die Westfassade, die Willibaldssakristei und die Wunibaldkapelle.

Ab 1750 war der Norditaliener Maurizio Pedetti Hofbaudirektor. Für den Dom fertigte er die Entwürfe der Schönborn- und Strasoldodenkmäler.

Gottfried Böhm und Nikolaus Rosiny waren schließlich für die groß angelegte Domerneuerung von 1972–1975 verantwortlich.

Von den Bildhauern und Malern sind vor allem der Allgäuer Loy Hering und der Augsburger Hans Holbein der Ältere hervorzuheben. Hering schuf neben zahlreichen Epitaphien und Steinkreuzen die Sitzfigur des hl. Willibald. Holbeins Glasmalereien (Entwürfe) im Mortuarium sind allerdings nicht vollständig erhalten. Veit Wirsperger († um 1530) wird als der Schöpfer der vielfigurigen Kreuzigung des „Pappenheimer Altares“ angesehen. Hans Krumpper († 1634) aus Weilheim lieferte das Gemmingen-Epitaph.

Die neue Domorgel baute von 1975/76 Hubert Sandtner aus Dillingen an der Donau.

Beschreibung

Der Eichstätter Dom ist eine dreischiffige, doppelchörige hochgotische Halle mit Querhaus und begleitenden Kapellenreihen. Die beiden romanischen Glockentürme flankieren den Ostchor. Das Langhaus erscheint nach außen sehr schlicht, die Streben sind teilweise nach innen eingezogen. Schlanke Maßwerkfenster erhellen den Innenraum, neben dem Hauptportal bereichert ein Treppenturm die Ansicht. Das Portal selbst wird von einer offenen Vorhalle geschützt, deren Spitzbogen von Hohlkehlen begleitet wird. Das Portal besitzt reichen, bemalten Skulpturenschmuck (Terrakotta) unter Baldachinen. Im Tympanon erkennt man den Marientod, darüber ist die Krönung der Gottesmutter dargestellt.

Der westlich vorgelegte frühgotische Willibaldschor wird durch ein viertes, spätgotisches Joch abgeschlossen, dem noch die barocke Westfassade Gabrielis vorgelegt ist. Das Portal liegt zwischen Doppelpilastern, den Abschluss bildet eine geschwungene Balustrade mit Skulpturenschmuck.

Die Türme werden durch romanische Rundbögen und Friesen gegliedert und von Spitzhelmen über Dreiecksgiebeln bekrönt.

Am reichsten dekoriert ist die spätgotische Kapitelsakristei mit ihren Fialen und Wimpergen und der abschließenden niedrigen Roritzerkapelle. Bescheidener ist die Dekoration der Strebepfeiler des Ostchores angelegt, zwischen welchen wieder Maßwerkfenster sitzen.

Da die Seitenkapellen bis zur Gewölbehöhe aufgeführt wurden, wirkt der, von Kreuzgewölben auf Rundpfeilern überdeckte Innenraum sehr geräumig. Der Ostchor ist etwas niedriger als das Langhaus, als völlig eigenständiger Bauteil öffnet sich im Westen der frühgotische Willibaldschor mit seinen wuchtigen Gewölbeformen und dem Grabmal des Heiligen.

Der Dom ist 98 Meter lang und im Querhaus 38,5 m breit. Die Hauptschiffe sind etwa 19,5 Meter hoch.

Im Südosten umschließt die Vierflügelanlage des Kreuzgangs mit dem Mortuarium einen Innenhof, der seit 1958 als Begräbnisstätte für das Domkapitel dient. Die prächtigen Maßwerkformen wurden nach den Zerstörungen der Säkularisationszeit ab 1886 rekonstruiert. Westlich schließt sich das Geviert der bischöflichen Residenz an, die im 18. Jahrhundert die Willibaldsburg als Bischofssitz ablöste.

Die zweischiffige Halle des Mortiariums (Grablege) gilt als einer der schönsten spätgotischen Innenräume Deutschlands. Die Gewölbe der acht Doppeljoche werden von Mittelsäulen gestützt und von Netzgewölben überspannt.

Willibaldchor

Der hochmittelalterliche Willibaldschor umfasst drei frühgotische und ein spätgotisches Joch. Die drei Ostjoche überspannen einfache, wulstige Kreuzgewölbe ohne Schlusssteine auf fünfteiligen Bündeldiensten. Auch das Westjoch ist kreuzgewölbt, es wird durch einen Rundbogen von den Ostjochen separiert. Der Schlussstein trägt die Wappen des Bistums, des Domkapitels und des Bischofs Wilhelm von Reichenau und ist mit „1471“ bezeichnet.

Am schlichten Ausenbau überrascht besonders die wenig sorgfältige Ausführung des Mauerwerks der Nordseite. Die rundbogig geschlossenen Fenster liegen zwischen einfachen Strebepfeilern mit Pultdächern, die Aufsätze schließen mit Satteldächern.

Gabrielis Westfassade ist angeblendet. Über dem Portal sitzt das Wappen Bischof Johann Anton Knebels von Katzenellenbogen, das von zwei Putten begleitet wird.

Türme

Die beiden romanischen Chorseitentürme sind besonders wegen ihrer Kapellen in den ersten Obergeschossen von baugeschichtlichem Interesse. Im Nordturm liegt die ehemalige Marienkapelle. Der Raum ist 9 Meter hoch und wird von einem Kreuzgewölbe mit Rechteckrippen überdeckt. Rundbögen öffnen sich zum Ostchor des Domes und zum Querhaus. Die Apsis an der Ostseite wurde in die Mauer eingearbeitet und schließt ebenfalls rundbogig. Der Kapellenraum wurde am 10. Juli 1072 vom Salzburger Bischof Gebhardt geweiht. Den Zugang vom gleichfalls kreuzgewölbten Untergeschoss ermöglicht eine schmale Steintreppe in der Mauer.

Der Turm besitzt fünf Geschosse unterschiedlicher Höhe und einfacher Rundbogengliederung. Die Giebel und der Spitzhelm stammen aus der Gotik. Der kleine Erker im Osten, der sich noch auf einem Stahlstich von 1845 erkennen lässt, wurde bei der Neudeckung im Jahr 1859 abgetragen.

Die Anlage des Südturms entspricht im Wesentlichen der des Nordturms, der Aufbau ist jedoch etwa zwei Meter höher gestaltet. Hier liegt im ersten Obergeschoss die ehemalige Michaelskapelle, die gleichzeitig mit der Marienkapelle durch den Patriarchen Sieghard von Aquileia eingeweiht wurde. Der Turm wird bis zum dritten Obergeschoss vom Querhaus und den Klausurgebäuden (Mortuarium) umschlossen.

Beide Türme bestehen aus schmalen Kalkbruchsteinen einheimischer Brüche, tragen aber helle Kalkputze. Auffallend ist die sorgfältige Ausführung des Mauerwerks, das in deutlichem Gegensatz zur flüchtigeren Ausführung des Willibaldschores steht.

Kapitelsakristei und Roritzerkapelle

Die spätgotische Kapitelsakristei schließt sich auf der Ostseite der Kirche an den Nordturm an. Das vierjochige Sterngewölbe des quadratischen Hauptraumes ruht auf einer runden Mittelsäule. Ein ungewöhnliches Motiv ist der überhängende Dienst (Gewölbeansatz) am Chorbogen. Das niedrigere Chörlein ist stark eingezogen, also schmäler als der Gesamtbau und springt fünfseitig aus. Das Rippengewölbe entwickelt sich aus einem Vierpass, der Schlussstein zeigt die Wappen des Bistums, des Bischofs Johann III. von Eych und des Domkapitels.

Den Außenbau gliedern die reich verzierten Strebepfeiler mit ihren Blendfeldern, Fialen und Wimpergen. Das steinerne Dach des Chörleins (Roritzerkapelle) wird von einer Kreuzblume bekrönt.

Der Entwurf der Gesamtanlage wird Matthäus Roritzer zugeschrieben, der 1469 und 1473 in Eichstätt nachweisbar ist. Möglich ist auch die Beteiligung seines Vaters Konrad, bzw. Wolfgang Roritzers. Die Eichstätter Quellen sprechen nur von einem „Meister Mattheis“, der 1473 nach München an die Frauenkirche berufen wurde.

Die Sakristei ist nicht öffentlich zugänglich und wird heute nicht mehr benützt.

Kreuzgang und Mortuarium

Den Kreuzgang und das anschließende Mortuarium bezeichnete bereits Georg Dehio als „glänzende Leistung der Spätgotik“. Die reichen Gewölbefigurationen und architektonischen Erfindungen ließen auch die Bearbeiter des sonst eher nüchternen Inventarbandes von 1924 ins Schwärmen geraten. Besonders „die zweischiffige Halle des Mortuariums hat immer Bewunderung erweckt“. Auch der Innenhof darf zu den besten Leistungen der deutschen Spätgotik gezählt werden, der malerische Reiz der Gesamtanlage gilt den meisten Autoren als unübertroffen.

Die zweischiffige Anlage ist ein typisches Kennzeichen solcher halbsakraler gotischer Räume. Vorbilder für diese Grablege des Domkapitels waren die älteren Mortuarien in Bamberg und Würzburg. Zwei der sieben stützenden Säulen wurden besonders aufwändig gestaltet. Im Norden lenkt die „Schöne Säule“ mit ihrem knorrigen Astwerk die Blicke auf sich, im Süden windet sich die „Gewundene Säule“ (Bild) zum Gewölbe empor. Fünf der 10 Maßwerkfenster besitzen Glasmalereien (sign. 1502) nach Entwürfen Hans Holbeins d. Ä. Dargestellt wurden unter anderem die Kreuzigung und das Jüngste Gericht.

Der zweigeschossige Kreuzgang wird von Strebepfeilern gestützt, bei denen romanische Säulen aus dem 12. Jahrhundert wiederverwendet wurden. Sicherlich stammen diese Spoilen noch von der hochmittelalterlichen Vorgängeranlage.

Die reichen Gewölbefigurationen sind im Nordflügel als Springgewölbe gestaltet, die Schlusssteine also gegeneinander versetzt. Die anderen Joche zeigen Rauten und Sterne, die Schlusssteine und Konsolen tragen reichen plastischen Schmuck.

Zahlreiche Grabplatten sind in die Fußböden und Wandflächen eingelassen, Glasgemälde tauchen die Szenerie in mystisches Halbdunkel. Zusammen mit der hochgotischen Architektur des Domes ist hier eines der bedeutendsten Ensembles der süddeutschen Gotik entstanden, das noch durch die reichen Bestände des angeschlossenen Diözesanmuseums ergänzt wird.

Glocken

In den beiden Türmen des Eichstätter Domes befinden sich insgesamt 18 Glocken. Damit zählt die Kathedralkirche zu den glockenreichsten Gotteshäusern Deutschlands. Allerdings erklingen nie alle Glocken zusammen, sondern verteilen sich auf drei separate Geläuteeinheiten sowie die separte Sterbeglocke.

Hauptgeläute im Nordturm

Prägend im Hauptgeläut ist seit alters her die 1540 gegossene Christusglocke – genannt Hallerin – mit ihrem prächtigen, sonoren Klang, der durch ihre Unteroktav beherrscht wird. Sie zeugt von der hohen Glockengießerkunst der Nürnberger Gießschule. Nicht weniger bedeutsam ist die im 14. Jahrhundert entstandene Frauenglocke. Als Gießer wird der ebenfalls in der Nürnberger Werkstatt ansässig gewesene Hermann Kessler vermutet. Diese Glocke läutet zum Angelus läutet. Der Uhrschlag verteilt sich auf oben genannte Glocken; die Viertelstunden schlagen auf der Frauenglocke, die vollen Stunden auf der Hallerin.

Nr.	Name	Schlagton (HT-1/16)	Masse (kg)	Durchmesser (mm)	Gussjahr	Gießer, Gussort
1	Dreifaltigkeitsglocke	a0 +1	5300	1930	1976	Stumpf, Glockengießerei Heidelberg
2	Christusglocke (Hallerin)	c1 +1	3800	1775	1540	Hans Glockengießer, Nürnberg
3	Johannesglocke	d1 +1	2321	1500	1975	Stumpf, Glockengießerei Heidelberg
4	Frauenglocke	e1 +6	1750	1370	14. Jh.	unbekannt, evtl. Hermann Kessler
5	Josefsglocke	g1 +1	947	1100	1975	Stumpf, Glockengießerei Heidelberg
6	Bistumsglocke	a1 +2	771	1010	2002	Glockengießerei Rudolf Perner, Passau
7	Caecilienglocke	h1 +1	692	963	1967	Friedrich Wilhelm Schilling, Heidelberg
8	Bonifatiusglocke	c2 +1	554	910	1975	Stumpf, Glockengießerei Heidelberg
9	Gundekarglocke	d2 +1	385	800	1975	Stumpf, Glockengießerei Heidelberg
10	Franz-Xaver-Glocke	e2 +1	276	710	1975	Stumpf, Glockengießerei Heidelberg

Nebengeläute im Nordturm

Die Glocken 11 bis 13 des Chorgeläutes erklingen vor Taufen. Die neue Benediktglocke ist für die Läuteordnung nicht vorgesehen. Weshalb bei der Anschaffung neuer Glocken Tondopplungen vorgenommen wurden (vgl. Glocken 6, 8 und 9), lässt sich nicht nachvollziehen. Alle vier Glocken hängen in einem separaten Holzglockenstuhl.

Nr.	Name	Schlagton (HT-1/16)	Masse (kg)	Durchmesser (mm)	Gussjahr	Gießer
11	Große Aveglocke	a1 +3	750	1030	um 1500	unbekannt
12	Chorglocke	c2 +3	500	880	Anfang 16. Jh.	Nürnberger Gießhütte der Familie Glockengießer
13	Kleine Aveglocke	d2 ±0	230	700	1671	Caspar Haslauer, Ingolstadt
14	Benediktglocke	f2 +9	105	560	2005	Glockengießerei Rudolf Perner, Passau

Pfarrgeläute im Südturm

Im Südturm hängen die drei wertvollsten Glocken des Domes. Auch weit über die Grenzen des Bistums hinaus zählt dieses Ensemble zu den bedeutsamsten überhaupt. Die beiden Glocken des Magister Cunrad wurden in Sextrippe gegossen, was eine Rarität darstellt. Mit der Marienglocke des Meister S(ifridus) bilden sie ein selten eindrucksvolles Geläut von unnachahmlich melancholischem Gehalt. Alle drei Glocken gemeinsam ertönen zum Requiem von Pfarrangehörigen. Die große Willibaldsglocke läutet zu Rosenkranzandachten. In Kombination mit der Kleinen Marienglocke erklingt sie zu den Vespern an Werktagen. Die Große Marienglocke erinnert freitags um 11 Uhr an das Leiden Christi am Kreuz.

Nr.	Name	Schlagton (HT-1/16)	Masse (kg)	Durchmesser (mm)	Gussjahr	Gießer
15	Willibaldsglocke	f1 +2	1300	1250	1256	Magister Cunrad Citewar de Wircebu (Würzburg)
16	Große Marienglocke	g1 +8	1000	1120	1299	Meister S(ifridus), Nürnberg
17	Kleine Marienglocke	as1 +6	600	960	1256	Magister Cunrad Citewar de Wircebu (Würzburg)

Sterbeglocke im Nordturm

Die kleine Klag läutet ausschließlich solistisch bei Sterbefällen.

Nr.	Name	Schlagton (HT-1/16)	Masse (kg)	Durchmesser (mm)	Gussjahr	Gießer
18	Sterbeglocke (Klag)	a2 +1	120	560	Anfang 14. Jh.	unbekannt, evtl. Hermann Kessler

Die Domorgel

Die große Domorgel wurde 1975 von der renommierten Orgelbaufirma Sandtner aus Dillingen/Donau erbaut und besitzt 68 Register auf 4 Manualen und Pedal:

I Rückpositiv C–g3 Principal 8′ Rohrflöte 8′ Viola 8′ Octave 4′ Spitzflöte 4′ Octave 2′ Feldpfeife 2′ Quinte 11/3′ Sesquialtera II 22/3′ Mixtur IV 1′ Dulcian 16′ Trompete 8′ Krummhorn 8′ Tremulant

II Hauptwerk C–g3 Praestant 16′ Principal 8′ Flaut 8′ Gamba 8′ Quinte 51/3′ Octav 4′ Blockflöte 4′ Terz 31/5′ Quinte 22/3′ Octav 2′ Cornett V 8′ Mixtur V 11/3′ Mixtur III 2/3′ Trompete 16′ Trompete 8′ Cimbelstern

III Schwellwerk C–g3 Bordun 16′ Principal 8′ Copell 8′ Salicional 8′ Unda Maris 8′ Octav 4′ Holzflöte 4′ Viola 4′ Nasard 22/3′ Waldflöte 2′ Terz 13/5′ None 8/9′ Mixtur VI 2′ Fagott 16′ Tromp. harm. 8′ Oboe 8′ Clairon 4′ Tremulant

IV Brustwerk C–g3 Gedackt 8′ Quintade 8′ Rohrflöte 4′ Principal 2′ Octave 1′ Scharff II–III 1/2′ Rankett 16′ Vox humana 8′

Pedal (schwellb.*) C–f1 Principal 32′ Principal 16′ Subbass* 16′ Octave 8′ Spillflöte* 8′ Octave 4′ Nachthorn* 4′ Holzpfeiferl* 2′ Basszink IV* 31/5′ Mixtur VI 22/3′ Bombarde 32′ Posaune 16′ Dulcian* 16′ Trompete 8′ Schalmey 4′ Tremulant*

Ausstattung

Altäre

Als bedeutendster Altar der Domkirche gilt der prachtvolle Pappenheimer Altar (um 1495) im östlichen Querhaus, eine Stiftung des Kanonikus Kaspar Marschalk von Pappenheim. Der Altaraufbau besteht vollständig aus heimischem Kalkstein (Oberer Schwammkalk) und ist (ohne die Mensa) 9,5 m hoch und über 2 m breit. Im Schrein wird die Kreuzigung geschildert. Zahlreiche Figuren begleiten die Szene, im Hintergrund sieht man eine Phantasieansicht Jerusalems. Die Stadt ist nach einem Holzschnitt von Breitenbach (1486) dargestellt, der Motive (Dogenpalast) aus Venedig und Nürnberg verwendete und diese neben Darstellungen des Felsendomes und der Grabeskirche stellte. Als Bekrönung steigen fünf Baldachine in die Höhe.

Der neugotische Hochaltar (Ostchor) birgt die Holzfiguren des ehemaligen spätgotischen Flügelaltares. Fünf vom sogenannten Meister des Eichstätter Domhochaltars um 1470 geschaffene überlebensgroße Statuen im Schrein zeigen die Madonna auf der Mondsichel sowie Schutzpatrone des Bistums. Die ebenfalls aus dem Mittelalter stammenden Flügel tragen acht spätgotische Passionsreliefs, auch das Sprengwerk ist mittelalterlich.

Den schlichten Kreuzaltar auf der neuen Altarinsel der Vierung schufen Theo Heiermann und Elmar Hillebrand im Jahr 1975.

Die zwölf Nebenaltäre der Kathedrale entstanden meist als private Stiftungen für Messfeiern, etwa zur Fürbitte für verstorbene Angehörige. Als einer der frühesten Renaissance-Altäre Deutschlands gilt der Altar für Dompropst Johannes von Schönenberg-Kübelberg (gest. 1519) im Südschiff. Das Hauptrelief mit der Aufnahme Mariens in den Himmel entstand nach einem Holzschnitt Albrecht Dürers (Werkstatt Loy Hering, um 1519/20).

Aus dem Frühbarock stammt der Ölberg- oder Laurentius-Altar (Nordseite), in hochbarocken Stilformen präsentiert sich der Magdalenen-Altar in seiner Kapelle im Südschiff. Kapelle (Stuckausstattung) und Altar veranschaulichen die bedeutende Barockausstattung des Domes, die sonst der Regotisierung im 19. Jahrhundert zu Opfer gefallen ist.

Aus dieser Zeit sind noch vier Seitenaltäre vorhanden, die man allerdings im 20. Jahrhundert mit gotischen und barocken Bildwerken aufwertete. So birgt auch der Marien-Altar von 1879 (Südschiff) eine spätgotische Mondsichelmadonna der Zeit um 1500, die im Volksmund „Bäckermadonna“ genannt wird. Die Flügelreliefs entstanden gegen 1470 und zeigen die hll. Barbara und Katharina. Die weiteren Altäre sind den hll. Wunibald und Anna und der Heiligen Dreifaltigkeit geweiht.

Erst 1912 entstand der neugotische Altar der Kapitelsakristei mit einem Relief der Beweinung Christi (um 1480) und weiteren Skulpturen unterschiedlicher Herkunft (nicht öffentlich zugänglich).

Grabdenkmäler

Über den Stufen des Willibaldschores erhebt sich das Renaissancegrabmal des Bistumsgründers, des hl. Willibald. Unter Bischof Gabriel von Eyb schuf Loy Hering eines seiner Hauptwerke (vollendet 1514). Die Gesamtanlage wurde im Rokoko verändert. Erhalten blieb der monumentale Hauptteil mit der lebensgroßen Sitzfigur des Heiligen in einer Muschelnische, der hohe Baldachin ist eine Ergänzung des 18. Jahrhunderts, die Matthias Seybold 1745 nach dem Vorbild des Petrusgrabes (Bernini) im Petersdom zu Rom schuf.

Die ältere frühgotische Grabtumba steht jetzt an der Südseite des Westchores. Sie ist in der Form eines gotischen Chorbaues gearbeitet. Die Pultdächer der Strebepfeiler tragen große Tierköpfe, darüber läuft eine Blendgalerie um die Dachfläche.

Zahlreiche Grabmäler und Epitaphaltäre der Bischöfe und der Domherren stehen an den Pfeilern und Wandflächen. Zu den ältesten gehören die Steine der Bischöfe Konrad II. von Pfeffenhausen († 1305) und Johann II. von Heideck († 1429) sowie die Tumba Gundekars († 1075) in dessen Grabkapelle.

Der Ostchor birgt das Denkmal für Bischof Johann Konrad von Gemmingen (1595–1612), das zu den bedeutendsten Werken der bayerischen Spätrenaissance gezählt wird (Zuschreibung an Hans Krumpper). Nach Entwürfen de Gabrielis entstanden die Grabmäler der Bischöfe Marquard II. (1637–1685), Johann Euchar (1695–1697) und Franz Ludwig (1725–1736), die alle der Familie der Schenken von Castell angehörten.

Im nördlichen Querhaus finden sich einige Steine für Angehörige des Geschlechtes der Marschälle von Pappenheim. Loy Hering schuf das Triptychon für Bischof Christoph Marschall von Pappenheim (1535–39) mit der Beweinung Christi im Mittelfeld. Daneben ist das Epitaph für vier Domherren der Familie von Eyb angebracht (um 1483). Die farbige Fassung des spätgotischen Gedenksteins kontrastiert wirkungsvoll mit der Einfarbigkeit des in der Nähe stehenden „Pappenheimer Altares“. Unter einem Kielbogen steht die Gottesmutter mit dem Kind, an den Seiten erkennt man die hl. Barbara und Katharina.

Am Pfeilerpaar vor dem Hauptportal wurden im 18. Jahrhundert die Epitaphien für Dompropst Marquard Wilhelm Graf von Schönborn († 1770) und den Domherrn Philipp Karl Graf von Oettingen-Baldern aufgestellt († 1787).

Für die zweite Seitenkapelle westlich des Portals schuf Loy Hering um 1514–1520 eines der Hauptwerke der Eichstätter Grabmalskunst der Renaissance. Bischof Gabriel von Eyb (1496–1535) ließ sich noch zu Lebzeiten in einer Muschelnische stehend portraitieren.

In der westlichsten Kapelle wurde 1989 die neue Grablege der Bischöfe angelegt. Fritz König und Blasius Gerg gestalteten die schlichte Anlage mit dem steinernen Wandepitaph im Jahr 1989. Bisher wurden hier Joseph Kardinal Schröffer († 1983) und Alois Brems († 1987) bestattet. Ursprünglich war die Kapelle Grablege für die Domherren und Bischöfe aus dem Hause der Freiherren von Leonrod. Erhalten haben sich davon die Epitaphien für Kanonikus Friedrich († 1539), Hofmeister Albrecht († 1543, Werkstatt Loy Hering) und Bischof Franz Leopold von Leonrod (1867–1905).

Über dem Westeingang sind die beiden Deckplatten der ehemaligen Hochgräber der Bischöfe Konrad II. von Pfeffenhausen (1297–1305) und Johann II. von Heideck (1415–1429) eingelassen. Beide Steine sind farbig gefasst und zeigen die Verstorbenen in Ganzfigur.

Im Willibaldschor befinden sich die Gedenksteine für Bischof Eberhard II. von Hirnheim (1552–1560), den Domherren Johannes von Stain († 1543, Loy Hering nach Albrecht Dürer), das Gemeinschaftsdenkmal der Bischöfe Albrecht II. von Hohenrechberg (1429–1445) und Moritz von Hutten (1539–1552) und das klassizistische Epitaph für Bischof Johann III. Freiherr von Zehmen (Ignaz Alexander Breitenauer, 1790). Bemerkenswert ist die deutsche Inschrift, die auf die im Sinne der Aufklärung fortschrittliche Gesinnung des beliebten Kirchenmannes hinweist.

Vor dem Chorbogen steht der Rotmarmorstein des Bischofs Wilhelm von Reichenau (1464–1496), der als eines der bedeutendsten Bildwerke der Kathedrale gilt. Das Hochrelief der Kreuzigung schuf Hans Peuerlin. Zu Füßen des Erlösers kniet der Bischof zusammen mit der hl. Maria Magdalena.

Zwei weitere klassizitische Bischofsdenkmäler sind an den Langhaupfeilern vor der modernen Orgel zu sehen. Auf einen Entwurf Maurizio Pedettis geht das Epitaph für Raymund Anton Graf von Strasoldo (1757–1781) zurück. Josef Graf von Stubenberg (1790–1824 war der letzte Fürstbischof von Eichstätt. Das Grabmal entstand 1828 in den zurückhaltenden Formen des späten Klassizismus (Peter Schöpf und Ferdinand Vellhorn).

Den Typus des Epitaphaltares repräsentieren die Mahnmale der Bischöfe Kaspar von Seckendorff (1590–1595) in seiner Grabkapelle vor dem südlichen Querhaus und die große Renaissanceanlage für Bischof Martin von Schaumberg (1560–1590) im Querhaus. In den dreigeschossigen Aufbau sind Reliefs der Kreuzigung, Auferstehung, Himmelfahrt und Wiederkunft Christi eingearbeitet. Im Giebeldreieck thront Gottvater. Das manieristische Werk entstand um 1570 (Philipp Sarder), also noch zu Lebzeiten des Bischofs.

Die Namen der Bestatteten verweisen auf die Lage des Bistums an der Grenze der drei bayerischen Stämme. Die Würdenträger entstammten dem bayerischen, fränkischen und schwäbischen Adel des heutigen bayerischen Staatsgebietes.

Glasfenster

Der mittelalterliche Bestand an Glasmalereien im Dom ist nur noch archivalisch belegbar. Die erhaltenen Scheiben stammen aus dem 19. Jahrhundert, als die Bischofskirche im Sinne der Neugotik umgestaltet wurde. Die Fenster des Ostchores schuf Bernhard Mittermaier im Jahr 1883 nach Entwürfen von Sebastian Mutzl. Geschildert werden die Verklärung Christi und die Himmelfahrt Mariens.

Der zehnteilige Zyklus im Langhaus wurde 1936 auf die figürlichen Teile reduziert. Die Darstellungen nehmen Bezug auf die Anrufungen der Lauretanischen Litanei und erinnern so an das Marienpatrozinium der Kathedrale. Die Entwürfe von Fritz Geiges (1889–92 ausgeführt) fügen sich gut in den mittelalterlichen Kirchenraum ein. Dem Künstler gelang die Verbindung hochmittelalterlicher Stilelemente mit, zurückhaltend eingesetzten, frühen Jugendstilformen.

Die Glasmalereien der Sakramentskapelle schuf Geiges 1897/98 eigentlich für die bischöfliche Hauskapelle. Nach der Restaurierung im Jahre 2001 übertrug man die Darstellungen der Zwölf Apostel in den Dom.

Sonstige Sehenswürdigkeiten

Nach dem Abbau der Chorschranken vor dem Ostchor wurde eine Verstärkung der Vierungspfeiler notwendig. Die Pfeiler mussten mit hohen Betonsockeln unterfangen werden, die 1975 mit dekorativen Steingussreliefs von Theo Heiermann (Nordpfeiler) und Elman Hillebrand (Südpfeiler) verblendet wurden. Der Nordpfeiler illustriert zwölf Szenen der alttestamentlichen Heilsgeschichte, etwa die Schöpfung, die Vertreibung aus dem Paradies und die Sintflut. Am Südpfeiler erkennt man als Ergänzung zwölf weitere Episoden der neutestamentlichen Heilsgeschichte. Neben der Taufe Jesu sind u. a. die Bergpredigt und die Rückkehr des verlorenen Sohnes zu sehen.

Die Sakramentskapelle birgt ein weiteres Hauptwerk Loy Herings. Das Kruzifix entstand um 1520 und zeigt Christus mit erhobenem Haupt am Aufbruch in ein neues Leben. Seit 1975 hängt das große Steinkreuz über dem modernen Sakramentsaltar. An der Südwand befindet sich eine spätgotische Schutzmantelmadonna (um 1520/30), der an der Nordwand eine gleichzeitige Figur Johannes des Täufers beigestellt ist.

Von den Einzelskulpturen sind u. a. die Buchenhüller Madonna (um 1430) am südlichen Vierungspfeiler, die frühgotische Sibotomadonna (1296) im Willibaldschor und die Steinplastiken der Anbetung der Könige um 1590) in der Westvorhalle zu vermerken.

Siehe auch

• Liste der Bischöfe von Eichstätt
• Liste der Eichstätter Domherren

Literatur

• F. X. Herb, F. Mader, S. Mutzl, J. Schlecht, F. X. Thurnhofer: Eichstätts Kunst, München 1901, S. 29–58.
• Felix Mader (Bearb.): Die Kunstdenkmäler von Bayern, Regierungsbezirk Mittelfranken, I. Stadt Eichstätt. München 1924 (Reprint München, Wien 1981, ISBN 3-486-50504-1).
• Felix Mader: Der Dom zu Eichstätt. Augsburg: Dr. Benno Filser Verlag 1929, 24 S. und 25 Bildtafeln.
• Gerhard Hirschmann: Eichstätt. (Historischer Atlas von Bayern), München 1959.
• Erich Herzog und Theodor Neuhofer: Dom zu Eichstätt, München und Zürich: Schnell & Steiner, 4. Auflage 1965.
• Domerneuerung Eichstätt 1971–75. Festgabe zur Wiedereröffnung des Domes in Eichstätt 1975.
• Walter Sage: Die Ausgrabungen in den Domen zu Bamberg und Eichstätt 1969–1972. Sonderdruck aus dem Jahresbericht der Bayerischen Bodendenkmalpflege 17/18-1976/77 (1978).
• Andreas Bauch: Der Dom zu Eichstätt. (Schnell & Steiner Kunstführer, 527, 10. Auflage), München, Zürich 1983.
• Emanuel Braun: Eichstätt Dom und Domschatz, Königstein im Taunus 1986, ISBN 3-7845-4400-2.
• Jürgen Fabian: Der Dom zu Eichstätt. (Manuskripte zur Kunstwissenschaft in der Wernerschen Verlagsgesellschaft, Band 19), Worms 1989.
• Alexander Rauch: Stadt Eichstätt. (Denkmaltopographie Bundesrepublik Deutschland, Denkmäler in Bayern, Band I.9/1). München, Zürich 1989, ISBN 3-7954-1004-5.
• Michael Schmidt: Das Mortuarium am Eichstätter Dom. Eine architekturhistorische Untersuchung, Eichstätt 1996, ISBN 3-9805508-0-X.
• Claudia Grund (Bearb.): Der Dom zu Eichstätt im Wandel 1745–1945. 200 Jahre aus der Geschichte einer Kathedrale. Katalog. (Schriften der Universitätsbibliothek Eichstätt, Band 42). St. Ottilien, 1999, ISBN 3-88096-987-6.
• Claudia Grund: Der Dom zu Eichstätt. Lindenberg: Kunstverlag Fink 2007, 40 S. ISBN 978-3-89870-293-5.

Weblinks

• Internetauftritt des Bistums.
• Dommusik in Eichstätt.
• Dom zu Eichstätt – Teilgeläute mit 8 Glocken auf c' (2:31).
• Dom zu Eichstätt – Vollgeläute (3:40).

Katedra we Fryzyndze

Dom St. Maria u. St. Korbinian: Innenhof mit Sicht aufs Portal

Der Dom St. Maria und St. Korbinian in Freising – oft verkürzt und inoffiziell auch Mariendom genannt – war Kathedralkirche und Bischofssitz des früheren Bistums Freising, bevor das Bistum 1821 als Erzbistum München und Freising nach Monachium verlegt und der Liebfrauendom zur Kathedrale erhoben wurde. Auf Betreiben des früheren Erzbischofs von München und Freising Joseph Kardinal Ratzinger, des heutigen Papstes Benedikt XVI., hat er den Rang einer Konkathedrale. Hier finden die Priesterweihen des heutigen Erzbistums statt. Der zweite Patron der Kirche, der Heilige Korbinian, ist auch gleichzeitig der Schutzpatron der Stadt Freising und des Erzbistums München und Freising.

Geschichte

Bereits um 715 stand auf dem Domberg die erste Marienkirche des heutigen Bistums, die 739 von Bonifatius als Bischofskirche eingerichtet wurde. Um 860 baute Bischof Anno einen neuen dreischiffigen Dom. Der heutige, von außen schlichte, im Inneren 78 m lange fünfschiffige Bau mit Doppelturmfassade, ist romanischen Ursprungs und ein Neubau, mit dem im Jahre 1159 begonnen wurde. Dieser ersetzt die durch einen verheerenden Brand am Palmsonntag, dem 5. April, 1159 zerstörte alte Kirche. Der Dom wurde über die Jahrhunderte mehrfach umgestaltet.

Die ursprünglich romanische hölzerne Flachdecke wurde 1481 - 1483 durch ein gotisches Gewölbe ersetzt, das noch heute besteht. Im Zuge der ersten Barockisierung (ab 1619) wurden die gotischen Rippen entfernt. Die für die 1.000-Jahr-Feier begonnene Renovierung führte zur heutigen reichgeschmückten Rokoko-Form, geschaffen um 1724, in nicht ganz eineinhalb Jahren durch die Gebrüder Cosmas Damian und Egid Quirin Asam. Die Brüder Asam orientierten sich bei der Wahl der Farben für Fresken und Stuck an den Farben des Hochaltargemäldes, so dass der Eindruck des Raumes ein harmonisches Gesamtbild hinterlässt.

In den zwanziger Jahren des 20. Jahrhunderts wurden die Fresken durch Renovierungsarbeiten teilweise übermalt. Diese Farbe zusammen mit Feuchtigkeit führte den Fresken schwere Schäden zu. Diese Farbschicht wurde daher bei der letzten Gesamtrenovierung (2006) chemisch entfernt

Papst Benedikt XVI. studierte von 1946 bis 1951 als Josef Ratzinger auf dem Domberg Theologie, wurde in der Domkirche zum Priester geweiht und war später als Theologieprofessor in Freising tätig. Am 14. September 2006 besuchte der Papst Freising am Ende seiner Bayern-Reise und traf sich im Dom mit dem Klerus.

Außenbau

Die Türme wurden aus Backstein und teilweise aus Tuff errichtet. Der Nordturm ist im Unterschied zum Südturm durch zwei leichte Absätze, die vom Abschlagen der romanischen Gliederungen herrühren, verjüngt. Sein spindelförmiger Aufgang ist original. Reste romanischer Bogenfriese und Lisenen wurden nachgewiesen. Sie wurden 1724 beseitigt, als die Türme bemalt wurden. Bezüglich der absoluten Höhe über dem Meeresspiegel (und mit nur wenigen Metern Unterschied) sind die Domtürme mit einer Höhe von 56 Metern und ihrer Lage auf dem Domberg nach dem neuen Sendeturm am Waldfriedhof und dem Wasserturm auf dem Wehrberg, aber noch vor den Wassertürmen der Brauerei Weihenstephan und dem 84 Meter hohen Turm der Stadtpfarrkirche St. Georg, das dritthöchste Bauwerk der Stadt Freising.

Ausstattung

Vorhalle

Außenportal aus Adneter Marmor.

Das schmalgliedrige Außenportal (1681) mit der Nischenfigur des heiligen Korbinian ist eine schöne Salzburger Steinmetz- und Steinbildhauerarbeit aus rotem Adneter Marmor, einem Kalkstein. Die seitlichen Gewölbe der dreiteiligen Vorhalle stammen aus entwickelter Frühgotik (1314). Unter dem spätgotischen Netzgewölbe des Mittelschiffes von 1483 steht das mächtige romanische Hauptportal des Vorgängerbaus (vor 1190 entstanden). Auf dem Hauptportal sind beim Wiederaufbau von 1159 Steinplastiken angebracht worden. Links ist Friedrich I. Barbarossa, Kaiser des Heiligen Römischen Reiches, zusammen mit dem Freisinger Bischof und Geschichtsschreiber Otto von Freising (seinem Onkel) und rechts Friedrichs Ehefrau Beatrix von Burgund zu sehen. Kaiser Barbarossa war auch der Schirmherr des Wiederaufbaus nach dem Brand von 1159. Unterhalb der Darstellung von Beatrix ist eine Kröte zu sehen. Ein Fruchtbarkeitssymbol, das für reichen Kindersegen sorgen sollte.

Hochaltar

Der jetzige Hochaltar wurde 1625 von Philipp Dirr geschaffen und ersetzt den älteren gotischen Hochaltar. Der Künstler Peter Paul Rubens schuf das Hochaltarbild, welches Das apokalyptische Weib darstellt, 1926 aber durch eine Kopie von Emil Böhm ersetzt wurde. Das Originalgemälde befindet sich in der Münchener Pinakothek. Auf dem Hochaltarbild sieht man einen gewaltigen Sturm von Farbe und Bewegung. In der Mitte sieht man eine Frau (Maria), die seelenruhig den wilden Kampf des Erzengels Michael mit dem Teufel in der schwarzen Unheilswolke geschehen lässt. Nur ihr Kleid flattert ein wenig. Mit dem zartesten Druck ihres Fußes kann sie die Schlange des Bösen festhalten. Die rechte Seite ist faszinierend hell erleuchtet. Von der hellen Seite aus jubeln ihr Engel zu. Mit mütterlichem Stolz trägt sie ihr Kind, den Erlöser der Welt, dem himmlischen Vater entgegen. Am unteren rechten Bildrand ist außerdem der Freisinger Domberg zu sehen.

Für den Hochaltar wurde – wie im Barock üblich – ausgehend vom Konzil von Trient (1545-63) auf das im Mittelalter übliche Sakramentshäuschen (oder -nische) verzichtet und ein Tabernakel in den Hochaltar selbst aufgenommen. Dieses stellt jedoch insofern eine kunsthistorische Besonderheit dar, als dass die entsprechende Weisung des Tridentinums für Bischofskirchen nicht galt.

Chorgestühl

Der Dom besitzt ein gotisches Chorgestühl von 1488 mit der Bischofsreihe aus dem Jahr 724. Jedes Feld besitzt einen anderen Rückwandschmuck.

Seitenschiffe

Die Kirche ist heute fünfschiffig ausgeführt. Die beiden äußeren Seitenschiffe haben sich aus kleinen Nebenkapellen (14. und 15. Jahrhundert), die nach und nach an die Kirche angebaut wurden, entwickelt. Zwischen den äußeren und inneren Seitenschiffen ziehen sich prächtige schmiedeeiserne Ziergitter entlang. Die vergoldeten Gitter sind reich verziert und Freisinger Arbeiten um 1630.

Orgel

Die Orgel besteht aus einem Gehäuse, das mit zwei Flügeltüren verschlossen werden kann, auf denen Bilderwerke zu sehen sind. Auf der Oberseite ist eine Uhr zu sehen. Auf den Flügeln sind innen ein Engelskonzert und außen Maria Verkündigung dargestellt. Das Orgelwerk wurde 1978–1980 von der Firma Winfried Albiez in Lindau neu geschaffen und umfasst bei drei Manualen 52 Register.

Krypta

Die mittlere Säulenreihe der Krypta des Freisinger Doms

Der Neubau des Domes begann mit dem Bau einer romanischen, vierschiffigen Krypta, die von besonderer Bedeutung ist. Diese war vermutlich am 2. September 1161 bereits fertiggestellt, als im Beisein von Erzbischof Eberhard von Salzburg die Reliquien des Heiligen Nonnosus in ihr beigesetzt wurden.

Das Gewölbe der Krypta ist Joch für Joch durchgewölbt und stützt sich auf drei mal acht Säulen und zwei mal acht Halbsäulen, wobei sich das Gewicht völlig gleichmäßig verteilt. Alle Säulen und Kapitelle der Krypta sind individuell gestaltet. In der Mitte der Krypta, gleichsam als Mittelsäule, steht die Bestiensäule aus dem 12. Jahrhundert, die einzige ihrer Art in Deutschland.

In der Krypta wird der goldene Korbiniansschrein aufbewahrt. Außerdem liegt dort der Heilige Lantpert.

Glocken

Hauptartikel: Freisinger Domglocken

Die elf Glocken des Freisinger Domes wurden in der Renaissance- und Barockzeit, sowie im Jahre 2007 gegossen. Das Freisinger Domgeläut ist einzigartig und stellt ein internationales Kulturobjekt erster Ordnung dar.

Galerie

• 
  Auf dem Domberg, Blick auf den Nordturm
• 
  Deckenfresken
• 
  Deckenfresken
• 
  Friedrich I. Barbarossa
• 
  Orgelprospekt
• 
  Schrein des Hl. Korbinian in der Krypta
• 
  Die große Korbiniansglocke hängt in einem massiven Holzglockenstuhl
• 
  Freisinger Bestiensäule von Nordost

Literatur

• Mark Bankus: Der Freisinger Domberg und sein Umland. Untersuchungen zur prähistorischen Besiedlung. Leidorf, Rahden 2004, ISBN 3-89646-891-X (zugl. Dissertation, Universität München 2004).
• Hermann-Joseph Busley: Die Geschichte des Freisinger Domkapitels von den Anfängen bis zur Wende des 14./15. Jahrhunderts. Dissertation, Universität München 1956.
• Joseph A. Fischer: Der Freisinger Dom. Beiträge zu seiner Geschichte; Festschrift zum 1200jährigen Jubiläum der Translation des heiligen Korbinian. Historischer Verein, Freising 1967.

Weblinks

• Der Freisinger Dom

Dom Kategorie:Kirchengebäude im Erzbistum München und Freising Kategorie:Marienkirche in Bayern Freising Kategorie:Katholische Bischofskirche (Deutschland) Kategorie:Romanisches Bauwerk in Bayern Kategorie:Barockbauwerk in Bayern Kategorie:Rokokokirche Kategorie:Baudenkmal in Freising

Dirk Bouts

Zmartwychwstanie Chrystusa - dzieło niderlandzkiego malarza doby późnego gotyku Dirka Boutsa zaliczane do wcześniejszych dzieł artysty. Znajduje się w Norton Simon Museum of Art w amerykańskiej Pasadenie w stanie Kalifornia.

Obraz Zmartwychwstanie Chrystusa oznacza się niezwykle reprezentacyjnym przedstawieniem tej cudownej sceny. Wychodzący z grobu Chrystus ukazany jest niemal w pełni frontalnie, zajmuje sam środek kompozycji. W pełni prostopadle usytuowany jest monumentalny marmurowy nagrobek, z odłożoną także prostopadle płytą wierzchnią na której stoi odziany w białe szaty anioł. Trzej strażnicy pilnujący grobu odziani są w stroje według ówczesnej mody dworskiej, choć ich kostiumy bardziej przypominają ówczesne stroje mieszczańskie aniżeli rycerskie. Artysta potraktował każdego strażników w pełni indywidualnie, jeden z nich położony brzuchem rycerz kładzie swoją głowę na przedramieniach, drugi śpi trzymając lancę i opierając się o wieko grobowca, trzeci ogarnięty jest konsternacją przez to niezwykłe wydarzenie.

Kolorystyka dzieła podporządkowana jest tonacjom kremowo-białym, intensywnym czerwieniom i stonowanym zieleniom. Dzieło Dirka Boutsa charakteryzuje się głęboką przestrzenią, choć podział kompozycji jest wyraźnie dwuplanowy. Pierwszy plan tworzy treść obrazu, natomiast drugi rozległy krajobraz który tworzą góry i pagórki rozdzielone doliną na której jest wytyczona droga prowadząca do odległego miasta, którego fragmenty z dominującymi nad nim dwoma wieżami widoczne są w najdalszej głębi. Ku niemu podążają dwie postaci ukazane w głębi, tworzące niewielki autonomiczny wobec głównej treści obrazu sztafaż. Poszczególne elementy pejzażu artysta potraktował naturalistycznie z wyszczególnieniem i wyostrzeniem detali co potwierdzają liczne drzewa rozproszone w różnych partiach kompozycji. Złociste niebo oznajmujące świt pokrywają drobne szaroniebieskie obłoki tworzące harmonię z głębią. Ten obraz wystawia artyście dobre świadectwo znajomości nowatorskich wówczas opracowań przestrzennych, przede wszystkim perspektywy powietrznej. Intensywna zieleń w dalszych planach ulega stopniowemu stonowaniu ku szarym błękitom.

Pierwotnie stanowił kwaterę bocznego skrzydła Ołtarza Ukrzyżowania, z którego zachowała się poza Zmartwychwstaniem kwatera przedstawiająca Złożenie do Grobu znajdująca się w zbiorach londyńskiej National Gallery.

Bibliografia

• Max Jakob Friedländer, Early Netherlandish Painting – Dieric Bouts and Joost van Gent (t.4), Leyden-New York 1968
• Erwin Panofsky: Early Netherlandish Painting. Its Origins and Character. Cambridge, 1953
• Catheline Périer-D'Ieteren, Dieric Bouts: the complete works, Brussels, 2006, ISBN 90-6153-638-3

Linki zewnętrzne

• O obrazie z oficjalnej strony Norton Simon Museum

Petr

Petr I z Rožemberka (ur. 1291 , zm. 14 października 1347) - czeski szlachcic, podkomorzy i skarbnik królewski.

Pochodził z rodu Rožemberków znanego od XII wieku. Syn Henryka I z Rožemberka i Elżbiety z Dobrušky. Prawdopodobnie kształcił się w Wyższym Brodzie, gdzie w tamtejszym opactwie cysterskim znajdował się ważny ośrodek naukowy. Swoją szeroką działalność polityczną prowadził za panowania króla Jana I Luksemburskiego. Petr został jego podkomorzym. W 1315 roku poślubił wdowę króla Wacława III Wiolę Cieszyńską, córkę księcia cieszyńskiego i raciborskiego Mieszka.

Za czasów Petra Rožemeberkowie posiadali rozległe posiadłości w Królestwie Czeskim. Po swoim ojcu Henryku Petr otrzymał zamek Zvikov. Król czeski, następca Jana I Karol IV. se jej snažil ještě roku 1334-36 získat zpět a ve své listině Majestas Carolina jej prohlásil za jeden z nejdůležitějších hradů v zemi. Z jiných významných hradů mu patřily třeba Choustník, Helfenburk u Bavorova, s králem směnil Vitoraz (Weitra v Dolních Rakousích) za Janovice nad Úhlavou, Protivín a jeho velkým územním ziskem bylo r. 1337 zástavní držení královských zlatonosných míst (od zadluženého krále Jana) s hrady Kamýkem, Kamberkem (Karenberk) a jinými místy jako jsou Všechlapy, Sedlčany, Záblatí, Červený Újezdec, Rejštejn (Rejchenštejn), Chotěšov, Nepomuk (Pomuk), nebo dokonce i jedny z nejdůležitějších zlatonosných dolů v Jílovém. Tím ovšem výčet zdaleka nekončí. Petr z Rožmberka se dostal i do držení některých míst na opačném konci Čech – třeba v Hradišťku u Chlumce nad Cidlinou, Žiželicích, Nechanicích a dalších méně známých lokalitách. Dokonce prý i Karlu IV. finančně pomáhal při vyplacení Trutnovského kraje.

Petr I z Rožemberka był znaczącym mecenasem sztuki, który działał na terenie Czeskiego Krumlova i Wyższego Brodu. Jego fundacją jest rozbudowa zamku w Czeskim Krumlovie, który otrzymał m.in. kaplicę Św. Jerzego, tamże wzniósł kościół i szpital Św. Jodoka, a ponadto zlecił wznieść klasztor dla sprowadzonych tam Minorytów, jednakże ten ośrodek monastyczny wzniesiono po śmierci szlachcica.

Petr z Rožmberka náležel k jednomu z nejmocnějších rodů v naší zemi. Jeho jméno vyplňovalo listy kronik v první čtvrtině 14. století, neboť tou dobou byl jedním z prvních mužů království.

. Nejspíše pro jeho vzdělání ve vyšebrodském klášteře se mu také někdy přezdívalo „Kajícník“. Na českokrumlovském hradě vybudoval novou kapli, ve městě kostel se špitálem a po jeho smrti byl z jeho odkazu vybudován minoritský klášter.

S Jindřichem z Lipé byli jedni z nejvlivnějších mužů v zemi. Petr dokonce dosáhl místa nejvyššího komorníka a zemského hejtmana, takže mu byla svěřena i správa země v nepřítomnosti krále. Byl politikem velice cílevědomým, pružně reagujícím a schopným politickým diplomatem. Králi dokonce půjčoval různé finanční obnosy, čímž získával do zástavy nejrůznější královský majetek.

Petr z Rožmberka byl dokonce zasnouben s dcerou Jindřicha z Lipé. Když byl tento ale z podezření úkladu proti králi zadržen a uvězněn (1315), zrušil Petr z Rožmberka slib a s požehnáním krále si následujícího roku vzal za manželku vdovu po zavražděném králi Václavu III., Violu Těšínskou (†1317), dceru ratibořsko-těšínského knížete Měška I. (Jeho druhou manželkou byla od roku 1318 paní Kateřina z Vartemberka /†1355/.)Král si však nechal našeptávat i od šlechty, která jej kdysi odmítala, a tak se do jeho nepřízně dostala i samotná královna, na jejíž straně zůstal i Petr. Ten dokonce postavil na obranu Prahy proti králi vlastní vojsko se 400 žoldnéři. Po králově dobývání statků Viléma z Landštejna na Hluboké, Petrova synovce, se dotčená šlechta na Zvíkově domlouvala k otevřenému nepřátelství proti králi. Smír mezi znesvářenými stranami v Domažlicích ujednal až římský král Ludvík. Krátce na to se na usmířenou Petr znovu s králem na svém panství oddával lovu a zábavám. Jindy krále doprovázel při válečné výpravě na Litvu anebo roku 1327 s jinými šlechtici do Korutan.

Odwiedzone miejscowości (wybór)

Nazwa polska	Nazwa miejscowa	Państwo	Wybrane zabytki
Akwizgran	Aachen	256	Nadrenia Północna-Westfalia
Berlin	Berlin (stolica)	3405	Berlin
Plik:Wappen Bielefeld.svg Bielefeld	Bielefeld	325	Nadrenia Północna-Westfalia
Bochum	Bochum	368	Nadrenia Północna-Westfalia
Bonn	Bonn	298	Nadrenia Północna-Westfalia
Bruksela	Brussel	Belgia	Groote Markt z ratuszem, katedra Św. Michała i Guduli, Atomium, Królewskie Muzea Sztuk Pięknych (Rogier van der Weyden, Opłakiwanie, Peter Bruegel, Spis ludności w Betlejem, Upadek Ikara), kościoły Kapellekerk, Saint Jean-Baptiste du Béguinage, Notre-Dame du Sablon.
Brunszwik	Braunschweig	Niemcy	Plac Zamkowy, z Lwen Brunszwickim, katedra z ołtarzem, świecznikiem siedmioramiennym, krucyfiksem Imervarda. Rynek Starego Miasta z ratuszem i kościołem Św. Marcina. HUAM (m.in. Jan Vermeer, Dama i dwóch panów, Rembrandt, Portret rodziny)
Chartres	Chartres	Francja	Gotycka katedra z cennymi dziełami rzeźby i malarstwa witrażowego. Kościoły Św. Piotra i Św. Idziego.
Darmstadt	Darmstadt	136	Hesja
Dortmund	Dortmund	595	Nadrenia Północna-Westfalia
Drezno	Dresden	490	Saksonia
Duisburg	Duisburg	585	Nadrenia Północna-Westfalia
Düsseldorf	Düsseldorf	590	Nadrenia Północna-Westfalia
Erfurt	Erfurt	Niemcy	Katedra z gotyckimi stallami, witrażami, obrazem Maria z Jednorożcem; kolegiata św. Seweryna, kościoły Dominikanów z gotyckim przedstawieniem Kalwarii ,Franciszkanów, Augustianów z zespołem witraży gotyckich.
Essen	Essen	620	Nadrenia Północna-Westfalia
Frankfurt nad Menem	Frankfurt am Main	645	Hesja
Frankfurt nad Odrą	Frankfurt an der Oder	61	Brandenburgia
Halle	Halle (Saale)	236	Saksonia-Anhalt
Hamburg	Hamburg	1734	Hamburg
Hanower	Hannover	545	Dolna Saksonia
Heilbronn	Heilbronn	121	Badenia-Wirtembergia
Karlsruhe	Karlsruhe	284	Badenia-Wirtembergia
Kassel	Kassel	195	Hesja
Kilonia	Kiel	230	Szlezwik-Holsztyn
Kolonia	Köln	955	Nadrenia Północna-Westfalia
Konstancja	Konstanz	81	Badenia-Wirtembergia
Kuks	Kuks	Czechy	Barokowy kurort-rezydencja hrabiego F. A. Šporka z kaplicą. W obrębie założenia rzeźby M. Brauna.
Lewocza	Levoča	Słowacja	Kościół św. Jakuba w Lewoczy, z dziełami Mistrza Pawła, ratusz, kościół Franciszkanów, muzea.
Lubeka	Lübeck	235	Szlezwik-Holsztyn
Magdeburg	Magdeburg	Niemcy	Katedra w Magdeburgu, Jeździec Magdeburski, zespół klasztorny Norbertanek.
Maastricht	Maastricht	Holandia	Kolegiata Św. Serwacego ze skarbcem (m.in. relikwiarz Św. Serwacego, obraz Rodzina Marii), kościół Św. Jana, kościół NMP, Brama Helport
Moguncja	Mainz	Niemcy	Katedra Św. Marcina ze skarbcem i muzeum katedralnym (m.in. rzeźby Mistrza Naumburskiego).
Monachium	München	1268	Bawaria
Monastyr	Münster	270	Nadrenia Północna-Westfalia
Norymberga	Nürnberg	500	Bawaria
Oldenburg	Oldenburg	174	Dolna Saksonia