Gwara lwowska
Gwara lwowska - gwara regionalna języka polskiego używana przez mieszkańców Lwowa. Współcześnie często mylona z tzw. bałakiem lwowskich baciarów, czyli gwarą uliczną, bardzo jednak do niej zbliżoną.
Historia
Gwara lwowska powstała w połowie XIX wieku, kiedy to substrat polski został wzbogacony licznymi zapożyczeniami (głównie leksykalnymi) z języka niemieckiego, jidysz, ukraińskiego i czeskiego. Wyraźny jest bliski związek z innymi gwarami Galicji, zwłaszcza z gwarą krakowską. Dość wyraźne są także ślady mowy dziecięcej i zwykłych przekręceń słów obcych. Od 1945 w zaniku.
Wiele słów pochodzących z gwary lwowskiej i bałaku weszło na stałe do literackiej polszczyzny (besztać, durszlak, sztyblet), a także do grypsery i wielu gwar regionalnych. Jedno z dwóch podstawowych źródeł galicyzmów w języku polskim.
Fonetyka
(w opracowaniu)
Słowniczek
Indeks:
A
- absztyfikant - adorator (niem. stiffen?)
- ajnbruch - włamanie (niem. Einbruch)
- akademus - akademik, dom studencki
- aliwo - ale gdzie? (niem. wo - gdzie)
- ancug - ubiór (niem. Anzug - garnitur)
- aus - koniec (niem. Aus)
B
- baciar - łobuz
- bałak - rozmowa, gadka
- badyl - chwast
- bajer - kłamstwo
- bajgiel - obwarzanek lub bułka (sic!) (jid.)
- bajrysz - lok
- bajstruk - bękart
- bajtlować - okłamywać
- bajtoła - leń
- bajura - błoto
- balikać - mówić
- balon - piłka gumowa
- bałabuch - ciastko drożdżowe
- bałagula - furman
- bałakać - mówić
- bałamkać się - chwiać się
- bałwatuńcio - bałwan
- bandzioch - duży brzuch
- baniaczek - kapelusz, melonik
- bańka - bombka choinkowa
- barabola - ziemniak, kartofel
- batiarnia - por. baciar
- batiarówka - czapka batiara, cyklistówka lub pedałówka
- bebechi - wnętrzności
- belbas - grubas
- bełtać - mącić, mieszać
- beretka - beret
- besztać - wymawiać komu
- biedołach - biedak
- binia - dziewczyna
- bisowaty - narwany
- blatować - załagodzić (ros.) ?
- bongu - spirytus
- brechnia - brednia
- browar - piwo
- brusowaty - nieokrzesany
- buchacz - złodziej
- buchnąć - ukraść
- budny - zwykły
- bulba - ziemniak
- bulka - bańka mydlana, pęcherzyk powietrza
- buńdziurzyć się - dąsać się
- burmyło - nieokrzesaniec
- buśko - bocian
- być blat - milczeć (ros.) ?
C
- cent - pieniądz
- cepaka - cham
- chabal - adorator
- chabanina - mięso
- chabazie - kwiaty, bukiet
- chabaż - zielsko, chwasty
- chablina - flaczaste mięso
- chajder - cheder
- chałupa - (w znaczeniu: mieszkanie, dom)
- chamać, szamać - jeść
- chapnąć - chwycić
- charkać się - kłócić się
- chatrak - konfident
- chatranka - obława policyjna
- chira - wódka
- chirny - pijany
- chirus - pijak
- chirzyć - pić wódkę
- chyćkać – kołysać
- chyra - kołtun
- ciuchrać - grać na instrumencie
- ciumać - całować się
- cwajer - dwója (ocena szkolna)
- cwajkiepełe - mądry człowiek (jid. kiepełe - głowa)
- cwancyger - moneta dwudziestohalerzowa
- cwikier - okulary
- cyferblat - twarz (niem Zifferblatt)
- cymbergaj - gra szkolna
- cymes - coś bardzo dobrego lub smacznego (jid.)
- cyngiel - dwója (ocena szkolna)
- czerepacha - mętny typ
- czuchrać się - czochrać się
- czuć - słyszeć
Ć
- ćmaga - wódka
- ćmakać - mlaskać
- ćmić - kłamać
- ćmok - cham
D
- debra - wertepy (jid.?)
- dętek - melonik
- doobkoła - dookoła
- drancie - stara odzież
- dranciny - lichy, zły
- drapak - zmywak do naczyń
- drymbajło - stary grat
- drypcia - stara kobieta
- duć - dmuchać
- durch, durś - na wylot
- durszlak - cedzak
- dziakować - dawać pieniądze
- dziamdziać - jeść powoli
- dziaukać - pyskować
- dziunia - dziewczyna
F
- facka - uderzenie, zwłaszcza w nos
- fafrać - bełkotać
- fafulasty - podtuczony
- fafuły - pełne policzki
- falować - iść
- famuła - rodzina
- fana - chorągiew
- farfocle - strzępy, drobiny
- fasować - dostać coś, załatwić coś sobie
- fecy - onuce, skarpety
- fertig - gotowe (niem.)
- fifak - człowiek sprytny
- fisy - nogi (niem. Fuess)
- folga - odwilż
- forikować - atakować
- forteklapa - fortepian
- front - pierwsze miejsce
- frygać - jeść
- funiasty - nadęty
- funio - zarozumialec
- furdygarnia - więzienie
- furkać - dmuchać
- furt - wciąż
- fyrniak - perkaty nos
G
- galanty - elegancki
- garkotłuk - gosposia
- gibirować się - należeć się
- gielajza - kufel (niem.)
- gieltować się - wynosić się ponad innych
- glans - połysk
- głuchman - głuchy
- gnieciuch – ciasto drożdżowe
- gnot - dziecko
- gnypek - tępy nóż (niem.)
- gongil - katar, wydzielina z nosa
- graba - ręka
- grajcar - pieniądz (aus.)
- grajfnąć - ukraść (niem.)
- gudz - węzeł sznurowadła
- gufrować - marszczyć
- gwer - karabin (niem. Gewehr - broń)
H
- haczyk - pogrzebacz
- hadiuga - złośliwiec
- hadra - kłótliwa baba
- hajcer - palacz (pomocnik maszynisty)
- hajcownia - parowóz
- hajda - wynocha! won!
- hajdać się - kołysać się
- hajtać się - brać ślub
- hajti - spacer (ukr.)
- halaburda, hałaburda - awantura
- halastra, hałastra - zbieranina
- halba, halbka - kufel (niem.)
- haltować - zatrzymać (niem. halt! - stój!)
- halukać - krzyczeć na kogoś
- Haman - brutal (hebr.)
- handełes - handlarz (jid., pogardliwie)
- handryczyć się - sprzeczać się, przekomarzać
- hara - wódka
- harap - pas
- haratać się - bić się
- harbuz - dynia
- hardyga - stary dom
- harmadla - szpilka do włosów
- harmider - zgiełk
- hawira - dom, mieszkanie
- hebes - głupiec (jid.)
- hebra - zbieranina
- hepać - karcić
- hołodryga - oberwaniec
- horpyna - ogromna kobieta
- hreczka - gryka, kasza gryczana (ukr.)
- hrunio - gbur
- hryć - głupiec
- hrymać - mocno uderzać
- hulać - chodzić, łazić
- hurgotać - stukać
- hyckać - skakać
J
- jadaczka - gęba
- jojkać, jojczyć - narzekać (ros.)
- juchcić - kraść
- juszka - rzadka zupa (staropol.)
K
- kutia - pszenica z makiem i bakaliami (lit.)
- kaban - wieprz
- kacap - głupiec
- kaczać się - toczyć się
- kaczan - głąb kapusty (rum.)
- kalamacja - zamieszanie
- kalapitra - głowa
- kałabania - kałuża
- kałakunio - tępak
- kałapućkać - mieszać
- kaparzyć - źle robić
- kapcan - człowiek do niczego
- kapcylinder - kapelusz
- kapeluch - kapelusz
- karaba - kot
- karmenadel - kotlet
- katulać - toczyć coś okrągłego
- kibelek - garnuszek (niem.)
- kidać - rzucać
- kiel - kapusta włoska (wł.)
- kiepełe - głowa (jid.)
- kikać - patrzeć
- kimać - spać
- kindrus - łobuziak, urwis (niem.)
- kinol - nos
- kireja - płaszcz
- kirzyć - pić
- kitka - kotek
- klapać - trzepać
- klempa - zła kobieta
- kłapaczka - usta
- kławaki - zęby
- knajać - jechać, biec, łazić
- kociuba - szufla, przyrząd do wygarniania węgla z pieca
- kociurbaty - małego wzrostu
- kocmołuch - brudas
- kojdym - odważny (jid.)
- kolegówna- koleżanka
- kolędować - wydziwiać
- kołotuszka - przyrząd do duszenia ziemniaków
- kołtunić się - żenić się
- kopystka, kopyść - drewniana łyżka
- koromesło - nosidło na wodę (ukr.)
- kostorbaty - o nierównej powierzchni
- kostumacha - wielka kość
- krawczyni - krawcowa
- kręcić gitarę - fantazjować
- krys - kapelusz lub inne nakrycie głowy (ros. [krysa:] - dach)
- krzyżbanty - krzyże
- kucza - mały ciemny pokój
- kuczki - żydowskie święto
- kule - nogi
- kumać - rozumieć
- kustumachi - kości
- kutać - zwijać
- kwargiel - serek wiejski
L
- leberka - wątróbka (niem.)
- lichtarnia - latarnia
- linewka - cienka linka
- litosierdzie - miłosierdzie (cze.)
- lola - dziewczyna
- luftować - wietrzyć (niem.)
Ł
- łaba - łapa
- łabaty - niezgrabny
- łabudać się - krzątać się
- łachować się - wyśmiewać kogoś
- łandyga - wysoka dziewczyna
- łepeta, łepetyna - głowa
- łukawy - chciwy
- łyska - błyska
- łyta - człowiek bogaty
M
- maćkać - babrać się
- maćko - brzuch
- magulać - bić
- magulanka - bójka
- makagigi - słodycze (pers.)
- makitra - makutra (ukr.) lub głowa
- makohon - makutra (ukr.)
- makówka - głowa
- małanka - młoda dziewczyna
- małpiszon - małpa (także w przenośni)
- mamcia - miła starsza pani
- manele - drobiazgi (jid.)
- mantel - płaszcz
- mantyłepa - wstrętna małpa
- masny - tłusty (cze.)
- maścić - bić
- mazak - twarz
- mazepa - brzydka kobieta
- mecyje - specjał (jid.)
- megać - uciekać
- mentykaptus - pomyleniec (łac.)
- meszty - półbuty damskie, kapcie (ros.)
- miglanc - spryciarz
- mikrus - malec
- miszkulancja - mieszanina
- miszunk - bójka (niem.)
- mogiłki - cmentarz
- moniak - drobny pieniądz, moneta
- mordownia - knajpa
- motorowy - motorniczy
- mudio - mruk
- mulik - murarz
- murga - cham
- murmyło - ponurak
- mykiecić - mylić
- myszygine, myszigene - wariat (jid.)
- mytka - szmata, plotkara (jid.)
N
- na blank - bez płaszcza
- na chal pal - w pośpiechu
- na links - na gapę (niem. Links - lewo)
- nachapać - nagromadzić
- nadać się' - przydać się
- najsampierw - najsamprzód
- nakaslik, nakastlik - szafka nocna (niem.)
- naobkoło - na około
- niezdały - do niczego
- niuńka - bezradny
- nykać - szukać
O
- oberchabka - łapówka
- odfastrygować się - odczepić się
- odknajać się - odczepić się
- oględnoć - obejrzeć
P
- pacałycha - zabawa
- pacan - głupiec (ros.)
- pachniarz - nos
- pacię - prosiak
- paciuk - świnia
- packa - uderzenie
- pała - głowa
- pampuch - pączek
- panowla! - zawołanie na kolegów, odpowiednik panowie!
- papendekiel - tektura
- parkan - kołnierzyk
- paszcza - usta
- paszczękować - dużo mówić
- pedały - nogi
- pełechaty - długowłosy
- pełechy - długie włosy
- perekicki - wywracanie koziołka (ukr.)
- perekińczyk - zmiana warty (ros.)
- perepałki - utarczki (ros.)
- pieszki - pieszo
- pikuleta - buty
- pinda - niedorosła dziewczyna (hebr.)
- pipczyć - naciskać
- pitolko - mało poważny
- pluskwa - zwada
- pod chajrem - pod słowem honoru
- podfruwajka - podlotek
- podlizajło - lizus
- pokiwany - oszukany
- poligutko - powolutku
- polikier - policjant
- pomieszkanie - mieszkanie
- potyrajko - ten, którego się poniewiera
- potyrcze - pamietło
- prażyć - gotować
- proch - kurz
- prynuka - zachęta
- przerastały - przerośnięty
- przyjaciółka - agrafka
- przyklajstrować - przylepić
- przylipka - kromka chleba
- przyszpilić - przypiąć
- przywabliwy - atrakcyjny, przystojny
- putnia - wiadro
- pyćkać - źle pracować
- pyłychi - włosy
- pypka - smoczek
R
- raderka - gumka do wycierania (od nazwy firmy)
- ragóżka - wycieraczka
- rajdać - długo rozmawiać
- rańsze - wcześniej
- rapaty - szorstki
- rączka - pióro (ros. [ruchka] - pióro
- recht - racja (niem.)
- rejwach - rozgardiasz
- rikcug - odwrót (niem.)
- rozduć - rozdmuchać
- rukzak - plecak
- rura - piekarnik
- rychać - kaszleć
- rychtować - przygotować (niem. Richtung - porządek, ułożenie, kierunek)
- ryćkać - kopać
- ryło - twarz
- rymunda - zła kobieta
- rynka - garnek
- rynwa - rynna
- rypać się - tłuc się
S
- sałamacha - mieszanina
- serdeczny - potężny
- setny - duży
- sicz - sitwa, grupa
- sinka - niebieska farba
- skałka - drobne drewienko, drzazga
- skikać - skakać (ukr.)
- skiła - pies
- skisły - skwaśniały
- słychać - czuć zapachy
- smarowóz - brudas
- smytrać - kraść
- sobaczyć - wyzywać
- specyfinder - spryciarz
- spuchlak - grubas
- stopka - bezpiecznik
- strachoput - wystraszony
- studzinina - galareta z nóżek
- sumer - chleb
- syromudry - przemądrzały (ukr.)
- szac - piękny (jid.)
- szałaputa - bezmyślny
- szantrapa - niechlujna kobieta
- szapoklak - kapelusz (fr.)
- szczeznąć - zgubić się
- szczypka - drewno na rozpałki
- szepetlawy - sepleniący
- szkira - dziewczyna
- szkut - malec
- szkwarki - skwarki
- szlaban - ława do spania
- szmondzia - niechlujna kobieta
- szmulać - chodzić
- szmulać - chodzić, łazić
- sznadaławy - zabiedzony
- szóstak - 10 groszy
- szpacirgang - spacer
- szpanegla - pinezki
- szpanegli - pinezki
- szpanować - naciągać
- szparować - oszczędzać (niem. sparen)
- szperka - słonina
- szpilać - grać (niem. spielen)
- szponder - boczek
- szportać - grzebać
- szprechać - mówić (niem.)
- szpurnąć - rzucić
- szpurt - szybki bieg
- szragi, szaragi - wieszak
- szrajbować - pisać (niem. schreiben)
- sztajfować - krochmalić
- sztajgować - biegać (niem. Steigen)
- sztajgować - iść szybko (niem.)
- sztajuwany - krochmalony
- sztangil, sztangiel - rodzaj ciasta, zakąski
- sztaniety - spodnie (ukr.)
- sztany - spodnie (ros.)
- sztraflik - pasek, rzemień
- szturkać - trącać
- szturpak - niedorozwinięty
- sztyblet, sztybulet - półbut na gumkę
- sztylać - kuleć
- sztymować - zgadzać się
- szuber - zasuwa do komina
- szwarc - pasta do butów
- szwendać się - chodzić tu i tam
- szwicować - ciężko pracować
- szwimki - kąpielówki (niem. schwimmen)
- szwydryga - szewc
- szypytlawy - sepleniący
Ś
- ścierka - ladacznica
- śledź - krawat
- ślipundyr - niespostrzegawczy
- śloza - łezka
- śmierdziuch - smarkacz
- świcić - bić
- świrk, świrek - chory umysłowo
- świrkować - wariować
T
- takoj - jednak (ukr.)
- tałapać się - pluskać się
- tamowaty - małomówny
- tarabanić się - iść ciężko
- tarko - tarka
- taskać - nieść
- tatko - tato
- telepać się - trząść się
- tłuk - służąca
- tłumić się - tłuc się
- troczek - tasiemka
- trymbulka - szczypiorek
- trymudka - komoda
- trymutka - szafa trzydrzwiowa z lustrem
- tryndać się - przenosić się
- tryngeld - napiwek (niem. trinken - pić i geld - pieniądze))
- tumanić - okłamywać
- turbować się - martwić się
- turgać, targać - dźwigać
- tycować - żartować
- tyrpać - potrząsać
U
- uncy - onuce
W
- wacha - warta
- wander - wędrówka
- wańtuch - brzuch
- waserwaga - poziomnica (niem.)
- waserycia - woda
- wazonek - doniczka
- wciągle - wciąż, ciągle
- wcinać - jeść
- wensa - wąsy
- wereta - płótno
- winkiel, winkil - narożnik, róg
- wprzódy - naprzód
- wszystka - zaszewka
- wtrajać - jeść dużo
- wtryniać komu co - zmuszać kogoś do przyjęcia czegoś
- wyginiasty - zgrabny
- wyrywać - uciekać
Z
- za drągiem - za rogatką, szlabanem
- za frajer - za darmo
- za pod kolki - pod rękę
- za pod paszki - pod pachę
- zabezdurno - za darmo (ros.)
- zabudźko - zapominalski
- zachamanić - ukraść
- zadekować - skryć się
- zagudzać - zaplątać
- zahałom - razem (ukr.)
- zahumenie - przedmieście
- zaiwaniać - kraść
- zakim - za nim
- zakryszka - włoszczyzna
- zalewajko - kłamczuch
- zamalować - uderzyć
- zaprażka - zasmażka
- zapychać - iść, jechać
- zarękawek - mufka
- zaszpilić - zapiąć
- zaszportnąć - potknąć
- zawałoka - przybłęda
- zawdy - zawsze (staropol.)
- zaziapać - zarzucić urok
- zdybać kogo znaleźć
- zdybać się - spotkać się
- zelepuchy - niedojrzałe owoce
- zerkało - lustro (ukr.)
- zicher - na pewno (niem.)
- ziorać - patrzeć
- zirkowaty - zezowaty
- znać - widzieć
- zolić - bić
- zwurdzić się - skwaśnieć
Na podstawie: Zofia Kurzowa "Polszczyzna Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich do 1939 roku" Ryszard Ruszel "Wesoła gwara lwowska"
Użytkownicy i propagatorzy gwary
Zobacz także: