Wikipedysta:Sławobóg/brudnopis4: Różnice pomiędzy wersjami

Mokosz
мокошь
	Rodzina
Mąż	Perun
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Przeglądaj historię interaktywnie

← poprzednia edycja następna edycja →

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Wersja z 16:58, 7 sie 2024

Mokosz – bogini słowiańska. Według rekonstrukcji etymologicznej, Mokosz była boginią ziemi, wód i płodności, a później, według większości badaczy, była odzwierciedlana w bylinach i zamówieniach jako Matka Ziemia Wilgotna. Innej rekonstrukcji dokonano na podstawie etnografii: pod koniec XIX wieku na Rosyjskiej Północy odnotowano takie nazwy kikimory jak Mokusza lub Mokosza. Zbieżność tę tłumaczy fakt, że kikimora jest zdemonizowaną wersją bogini, a poprzez zbliżenie między nimi badacze przedstawili Mokosz jako boginię miłości i narodzin, mającą związek z nocą, księżycem, przędzeniem, hodowlą owiec i gospodarką kobiet. Przędzenie było zajęciem różnych europejskich bogiń losu, co doprowadziło do scharakteryzowania Mokoszy jako bóstwa kontrolującego los. Ta rekonstrukcja nie zgadza się z danymi dotyczącymi jej etymologii, z których wynika, że funkcja przędzenia nie mogła być główną.

Drewniany posąg Mokoszy wraz z innymi bóstwami został ustanowiony przez księcia Włodzimierza Wielkiego w 980 r. na jednym ze wzgórz Kijowa. Wydarzenie to zostało określone przez część historyków jako przejaw pogańskiej reformy Włodzimierza, ale inni badacze zaprzeczają, że taka reforma została przeprowadzona, a kwestia jej istnienia jest we współczesnej nauce dyskusyjna. Po rozpoczęciu chrztu Rusi w 988 r. posągi bóstw zostały zniszczone. Mokosz jest wspominana w różnych Słowach 'i Naukach przeciwko pogaństwu razem z wiła, ale nie jest w nich w żaden sposób opisana.

W nauce rozpowszechniła się opinia, że kult Mokoszy przeszedł na ludowo-chrześcijańską Paraskiewę Piatnicę, związaną z wodą i przędzeniem. Ze względu na tę identyfikację piątek zaczęto uważać za dzień poświęcony bogini i wysnuto wniosek o popularności Mokoszy wśród kobiet w czasach chrześcijańskich. W późniejszych badaniach pomysł zbliżenia z Paraskiewą jest krytykowany, ponieważ związek Paraskiewy z przędzeniem, wodą i piątkiem ma raczej chrześcijańskie niż pogańskie korzenie.

Słowiańska wersja teoria mitu podstawowego, oparta na różnych danych etnograficznych i lingwistycznych, przedstawia Mokosz jako żonę Peruna. Zdradza go ona z Welesem, przez co Perun zabija dzieci Mokoszy. Sama teoria nie została w pełni uznana w nauce. Odrzucono również przypuszczenia, że Mokosz jest przedstawiona na Idolu ze Zbrucza i na północnorosyjskich haftach z XIX wieku. Teoria archeologa Borisa Rybakowa, że pierwotnie imię bogini brzmiało Makosz, nie została poparta przez innych badaczy.

Imię i charakterystyka

W tekstach staroruskich imię bogini zapisane jest jako Mokošĭ (Мокошь), Mokŭšĭ (Мокъшь)^[3] – jednak w dawnych tekstach majskuły nie używano. Według Olega Trubaczowa forma Мокъшь powstała poprzez wtórną adideację *Mokošь i *kъšь ‘los’^[4]. Gramatycznie teonim Mokosz należy do rodzaju żeńskiego^[5], z czego wnioskuje się, że bóstwo było konkretnie boginią^[6]. W starszych opracowaniach^[7]^[8] i późniejszych kronikach może pojawiać się jako bóstwo płci męskiej^[9], ale ten wariant jest drugorzędny w stosunku do oryginału^[10]. Według najbardziej uzasadnionej etymologii^[11] teonim został utworzony metodą sufiksalną z prasłowiańskiego rdzenia *mok- oznaczającego ‘mokry’ z przyrostkiem *-ošь^[10]^[12] jak np. słowo pustosz^[13]. Władimir Toporow i Wiaczesław Iwanow komentują, że etymologia ta jest “niepodważalna”^[14], rozumiejąc jej imię jako ‘Mokra’^[15]. Pierwszym, który wysunął taką etymologię, był Vatroslav Jagić^[16], uważając, że teonim był tłumaczeniem lub również amplifikacją greckiego słowa malakija, a zatem Mokosz była fikcją literacką^[17]^[18]^[19]. Toporow, Iwanow i Max Vasmer uważają stanowisko Jagicia za fałszywe^[18]^[20].

Michał Łuczyński uważa, że teonim mógł pojawić się dopiero po III w. n.e. ze względu na występującą w nim dźwięk [š], który powstała w językach słowiańskich w ramach pierwszej palatalizacji. Etymologię bogini wywodzi precyzyjnie od v-tematycznego rzeczownika *moky (dop *mokъve) ‘mokre miejsce, błoto’ (por. pol. dial. mokwa, ukr. mokwa^[21]) i porównuje imię Mokosz do innych imion zakończonych na -osz wywodzących się od v-tematycznych słów o znaczeniu topograficznym, np. stpol. Bagosz (< *bogy), Narosz (< *nary). Według niego powstało od pośredniego, niezachowanego, rzeczownika *mokošь o znaczeniu ‘ktoś/coś mokrego’, ponieważ przyrostek *-ošь tworzy nazwy nosicieli cech, czyli etymologię odapelatywną, nie wyklucza jednak etymologii odprzezwiskowej. W związku z tą etymologią uznaje Mokosz za boginię “pluwialną o cechach uranicznych”^[22]. Podobnie Walerij Mokijenko(inne języki) rozumie teonim jako wywodzący się od słowa oznaczającego ‘wilgotne, bagniste miejsce’^[23]. Łuczyński, Toporow i Iwanow uważają, że teonim Mokosz jest jedynie późniejszym epitetem zastępującym pierwotne nieznane imię bóstwa^[14]^[22]. сЭтимология сопоставляется Ивановым и Топоровым с литовским makusyti, «лякотить», «ходить по грязи, по-мокрому»; makasyne, «слякоть», «грязь», «мешанина», «неразбериха».^[4]

Vasmer, a także wielu współczesnych badaczy uważa Mokosz za boginię płodności, wód i ziemi^[20]^[24]^[25]^[26], co zbliża ją do późniejszej, często wspominanej w bylinach i zamówieniach Matki Wilgotnej Ziemi^[1]^[11]^[27]^[25]^[26]^[28]^[29]. Aleksander Gieysztor komentuje, że związek z Matką Wilgotną Ziemią jest podzielany przez większość badaczy^[30]. Również Mokijenko i Łowmiański sugerują związek z deszczem^[25]^[31].

Językoznawca Andriej Zalizniak zbliżył Mokosz do irańskiej Anahity, gdyż ta ostatnia również nazywana jest ‘Mokrą’^[32]. W podobny sposób filolog N. I. Zubow łączy ją ze scytyjską boginią ziemi i wody Api^[32]. Na podstawie zbliżenia z Anahitą Toporow i Iwanow przypisują Mokoszy funkcję prokreacji^[33] i uważają boginię Żywę za jej ‘wyższą hipostazę’, przeciwną do ‘niskiej hipostazy’, czyli Mokoszy^[33]. Celtolog Wiktor Kałygin(inne języki)Melodie miłości zbliżył Mokosz do irlandzkiej bogini Machy, która jego zdaniem pierwotnie była boginią płodności. Wynosił teonim Macha do *mokosiā, który “dokładnie odpowiada imieniu słowiańskiej bogini Mokoszy”^[34], ale celtolog Garrett Olmsted wywodzi teonim Macha z praceltyckiego *magos ‘równina, pole’^[35].

Przestarzałe i wątpliwe etymologie

Grigorij Iljinski wysunął hipotezę pochodzenia teonimu na podstawie paraleli z językami bałtyckimi. Jego zdaniem teonim Mokosz ma odpowiednik w języku litewskim w słowach makstyti ‘tkać’; meksti ‘robić na drutach’; makas ‘torebka’^[36], związany z rosyjskim мошна ‘woreczek, torebka’^[37], a zatem w języku prasłowiańskim teonim pochodzi od *mokos-, ‘przędzenie’, ‘tkanie’. Toporow i Iwanow, będący zwolennikami etymologii wilgoci, “rehabilitują” etymologię Iljinskiego, widząc związek w litewskich rdzeniach w słowach mazgas ‘węzeł’; megzti ‘robić na drutach’, ‘wiązać’ z mazgoti, ‘prać’^[14]. ESSJa i Martin Pukanec nazywają etymologię Iljinskiego hipotetyczną^[4]^[38].

Boris Rybakow uważał Makosz za bardziej poprawny odczyt imienia bogini, dzieląc teonim na dwie części: ma- i -kosh, gdzie ma- było skrótem od matka, zbliżając się do pewnej kreteńsko-mykeńskiej bogini o imieniu Ma u ludu bardzo odległego od Słowian. Drugą część -kosz rozumiał jako staroruskie słowo oznaczające ‘los’^[39]. Rybakow tłumaczy więc ten teonim jako ‘Matka szczęśliwego losu’, utożsamiając ją z boginią losu, a także jednocześnie jako ‘Matka dobrych zbiorów’, ponieważ w koszu można było umieścić owoce, dodając, że Mokosz jest również boginią płodności, a także ‘Matką szczęścia’, ponieważ jego zdaniem zbiory są szczęściem. Leo Klein, który trzyma się rekonstrukcji Mokosz jako bogini pracy kobiet, w szczególności przędzenia, krytykuje Rybakowa, zauważając, że takie funkcje nie są niczym poparte. Krytykowana jest również etymologia: matka może być skracana do ma głównie w języku dzieci. Klein zwraca uwagę, że w języku rosyjskim słowa złożone są konstruowane inaczej: rzeczownik główny stoi na końcu, a słowo określające na początku, i podaje takie przykłady jak Bogurodzica (Богоматерь) i Dadźbóg (Дажьбог), a zatem nazwa powinna brzmieć Koszma. Słowo to rzeczywiście występuje w języku rosyjskim, ale jest pochodzenia tatarskiego. Sama forma zapisu Makosz nie jest standardowa w kronikach, w przeciwieństwie do Mokosz^[40]. ESSJa^[36], Toporow, Iwanow odrzucają etymologię Rybakowa^[41].

Według Nikołaja Gałkowskiego nazwa Mokosz została zapożyczona z nieznanego źródła^[42]. Евгений Аничков считал, что оно произошло от этнонима фино-угорского народа — мокши, части мордвы, что, по его мнению, объясняет то, зачем Владимиру Святославичу нужно было устанавливать идолы обычных славянских богов: боги пантеона Владимира имели неславянское происхождение^[43], где Перун был завезён из Скандинавии как личный бог Рюриковичей, а остальные боги, поставленные Владимиром, такие как Мокошь, были богами соседних со славянами народов, чьи идолы были поставлены Владимиром с целью централизации своей власти^[43]. Aniczkow porównywał z imieniem bogini fińskie toponimy, takie jak Moksza, która jest prawym dopływem Oki^[44], Ropsza, Szapsza, Kapsza, Kidieksza. Z kolei Viljo Mansikka uważał, że Mokosz wywodzi się od fińskiego demona Moksza^[13]. Henryk Łowmiański, który nie miał wątpliwości co do słowiańskiej etymologii, uznaje demona Moksza za najprawdopodobniej pożyczkę od Słowian, lub że podobieństwo brzmieniowe jest przypadkowe^[45]; Gieysztor także uznał demona za pożyczkę^[46]. Późniejsi badacze Nikołaj Mokszyn i Zubow zaprzeczyli ugrofińskiemu pochodzeniu Mokoszy^[13]. Toporow, Iwanow^[41] i ESSJa podzielają podobny punkt widzenia^[36]. Michaił Wasiljew uważa, że związek z fińskim etnonimem Moksza jest przypadkowy^[28], podczas gdy sama „przynależność Mokoszy do słowiańskiego pogaństwa jest niepodważalna”^[47].

Etymologie z sanskryckiego makhas, ‘bogaty’, ‘szlachetny’^[36], lub, według Natalji Gusiewej^[13], moksza, ‘wyzwolenie’, ‘śmierć’, wydają się wątpliwe. Związek z starogreckim mákhlos, ‘pożądliwy’, ‘gwałtowny’, ze starolitewskim kekše ‘prostytutka’, awestyjskim maekantis ‘sok drzewny’^[36]. Trackie pochodzenie Mokoszy jest również wątpliwe^[4]. Gieysztor nazwał etymologię Vittore Pisaniego ‘niewiarygodną’, który uważa teonim za słowo złożone z korzeni mot- ‘zwijać, nawijać’ i -kos ‘kosz dla ziarna’^[30].

Onomastyka

Istnieją dane onomastyczne, które można powiązać z Mokoszą: chorwackie męskie nazwisko i imię Mokoš^[50]^[51], określenia rodzaju męskiego makiesz, mokiesz w rosyjskim przysłowiu Bog nie makiesz, czem-nibudʹ da potieszyt; mokusz „rusałka”; mokosza „kłopotliwy człowiek”; w gwarze jarosławskiej mokosza „zjawa, duch”. W gwarach twerskiej i nowogrodzkiej mokszytʹ «плача, выпрашивать что-либо». В новгородском говоре ещё присутствовало значение «навязчиво добиваться чего-либо, канючить»^[5]. W rosyjskich dialektach występują słowa mokosja, „durna kobieta”^[5], „dziwka, ladacznica”^[52] oraz Mokrosz, Mokriesz oznaczające gwiazdozbiór Wodnika^[53]. Белорусская фамилия «Мо́кiш» от признака переувлажнённого места^[54]. Nazwa własna Mokosza, Makosza Chłopun zapisana w pskowskiej księdze spisowej w 1585 roku należąca do puszkarza^[51].

Istnieją toponimy: czeska gmina i wieś Mokošín^[5], której nazwa notowana jest od XI wieku^[55], i Mokošin Vrch (pagórek)^[53]; starołużyckie Мосоcize, Mockschiez; polskie Mokoszyn, Mokosznica, Mokossko, Mokos; położony w pobliżu Stralsundu w Niemczech na dawnych ziemiach Słowian bałtyjskich, staropolabski męski toponim Muuks, Mukus^[5]; chorwacka Mokosica niedaleko Dubrownika oraz góra Mukoša koło Marlochu oraz mniejsze góry Mukos, Mokos i Mokos; macedoński Мукос^[30]; Mokoszynskij klasztor w obwodzie czernihowskim na Ukrainie^[13], uroczysko Mokoszino bołoto na Białorusi^[54]. W Rosji, w ujezdzie czerekowieckim(inne języki) (gubernia nowogrodzka) M. Gierasimow odnotował nieużytek Mokoszewo^[7]. Później Gierasimow nazwał je nie nieużytkami, ale polami uprawnymi^[56].

Возможно, материалы ономастики говорят о праславянской древности богини, возможно в праславянском языке именующаяся *Mokošь^[10], либо топонимы происходят от *mokosъ, «заливной луг» или непосредственно от гнезда корня *mok-^[57]. Зубов указывает, что в свете значения «мокоша́» как хлопотливого человека связь с Мокошью становится проблематичной^[58]. Ильинский перечисляет целый ряд схожих с теонимом топонимовSzablon:Ref+, но отрицает их взаимосвязь, считая топонимы производными от корня *mok-, «мочить», от слов «макушка», «мак» и от диалектного имени Максима — «Мокей»^[59]. Станислав Урбанчик считает соотношение топонимов с Мокошью сомнительным^[60].

Топоров связывает с Мокошью созвучного персонажа словенской сказки под именем Мокошка, Mokoška^[61], так же известную как Ламваберль. Сказка была записана Даворином Трстеньяком, которую он слышал от Szablon:Не переведено 5 в Нижней Штирии. Запись Трстеньяка 1855 года:

Źródła

Źródła staroruskie

Mokosz wspomniana jest w dotyczącej 980 roku relacji Powieści minionych lat z początku XII wieku, której najstarsza kopia jest częścią Latopisu Ławrientiewskiego z 1377 roku^[62]^[63]. Fragment:

I począł Włodzimierz panować w Kijowie sam jeden. I wystawił posągi poza dziedzińcem dworskim Peruna drewnianego, a głowa jego srebrna, a wąs złoty; i Chorsa, i Dażboga, i Striboga, i Siemargła, i Mokosz. I ofiarowywali im, zowiąc ich bogami, i przywozili syny swoje i córki, i ofiarowywali biesom, i splamili ziemię ofiarami swymi, i splamiła się ziemia ruska, i to wzgórze^[64].

– Powieść minionych lat

W historiografii wydarzenie to znane jest jako reforma pogańska lub pierwsza reforma religijna Włodzimierza^[65]^[66]. Jeden z punktów widzenia, biorąc pod uwagę reformę, traktuje ją jako przejście do monoteizmu: według filologa V. J. Mansikki i historyków A. A. Shakhmatova i G. Lovmjansky'ego początkowo w Powieści minionych lat był tylko Perun, a później dodano innych bogów, aby Włodzimierz stał się politeistą^[67]^[68]. Filolog E. V. Anichkov podzielił stanowisko Shakhmatova, chociaż zauważył, że „nie ma obiektywnych danych, aby uznać to wstawienie”^[68]. Historyk M. A. Wasiliew wskazuje, że istnienie panteonu kijowskiego jest odnotowane w równoległych źródłach^[69]. Inny historyk, L. S. Klein, zaprzecza istnieniu reformy, uważając to wydarzenie jedynie za przywrócenie pogaństwa: bożki zostały wzniesione natychmiast po zabójstwie Jaropełka, który miał sympatie do chrześcijaństwa i prowadził prochrześcijańską politykę^[70], oraz po panowaniu Włodzimierza. Sam bożek Peruna stał już na wzgórzu w Kijowie u księcia Igora^[71]^[72].

W przeszłości dyskutowano o tym, że fragment tekstu o „przyprowadzaniu swoich synów i córek” odzwierciedla albo składanie ofiar z ludzi, albo jedynie wskazuje na uczestnictwo w rytuale^[73]. Współcześni uczeni uważają tekst od „i ofiarowywali” do „i to wzgórze” i dalej za przeróbkę wersetów Psalmu (Ps 105,35-44)^[74]^[75]^[76]. Mimo to Wasiliew nadal uważa istnienie częstych ofiar z ludzi dla kijowskiego panteonu za fakt historyczny^[73], ale zdaniem historyka P. W. Łukina kwestia ofiar z ludzi, jak i samej reformy jest dyskusyjna^[77], a tekst o reformie Włodzimierza jest jedynie przeróbką Kroniki Jerzego Mnicha, w której wspomina się o stworzeniu sześciu bożków bóstw z wiodącą pozycją Belferoga i jedną postacią kobiecą – Astarte. Według Kroniki materiałami, z których wykonano bożki, były złoto i srebro, a także wspomniana jest splugawiona ziemia^[78]. Lukin dochodzi do wniosku, że opowieść o panteonie Włodzimierza i ofiarach z ludzi jest konstrukcją kronikarską powstałą w latach 70. XI wieku, a imiona bóstw zostały zaczerpnięte z tradycji ustnej znanej kronikarzowi^[79].

Wśród bóstw ustanowionych przez Włodzimierza, Mokosz była jedyną boginią^[13]^[53]. Filolog N.I. Zubov uważa, że „zgodnie z ogólnie przyjętą opinią, w kręgu panteonu Włodzimierza jest to najbardziej tajemnicza postać”^[80]. Następnie kronika opowiada o tym, jak starszyzna i bojarzy postanowili rzucić losy, aby zabić chłopca lub dziewczynę jako ofiarę dla bogów.^[81]. В Киеве жил христианин и варяг Фёдор, имевший сына Иоанна по тексту летописи «прекрасного лицом и душою», на которого и пал жребий. К Фёдору пришли послы, сказав, что его сына избрали боги и нужно принести его в жертву. Фёдор отверг их как богов, указывая, что они сделаны из дерева. Посланцы рассказали обо всём людям, и те, взяв оружие, разнесли двор Фёдора и сказали ему, когда он стоял на сенях с сыном, чтобы тот отдал сына богам, но он говорит, что если они боги, то пусть сами пошлют одного из богов и возьмут сына, тогда люди подсекли сени, и Фёдор и Иоанн погибли^[82]. Pojawienie się historii o Waregach w Powieści jest późniejszym dodatkiem, który prawdopodobnie pojawił się po raz pierwszy w Początkowym Kodeksie z lat 90. XI wieku.^[83]. Sam zapis w kronikach został sporządzony na podstawie prawdopodobnie istniejącej oryginalnej opowieści o Waregach, wczesnego krótkiego zapisu synaksarionowego ku pamięci lokalnie uhonorowanych świętych, który został napisany specjalnie w celu gloryfikacji pierwszych ruskich męczenników.^[84]. Relacja Powieści wykorzystywała wersję już poprawioną i uzupełnioną o pewne niewiarygodne szczegóły, ale bez imion Waregów, które nie były znane kompilatorowi relacji Powieści.^[85]. Wśród przekłamań jest miejsce śmierci Waregów^[86]. Istnienie ofiar z ludzi wśród Słowian jest rejestrowane przez różne źródła. Dlatego, jak napisali archeolodzy I. P. Rusanova i B. A. Timoshchuk, „informacje o ofiarach z ludzi u Słowian Wschodnich [...] trudno uznać za oskarżenia i propagandę przeciwko pogaństwu”^[87] i że „w zwyczaju składania ofiar z ludzi wśród Słowian nie można dostrzec szczególnego okrucieństwa. Ofiary te były uwarunkowane ówczesnym światopoglądem i były wykorzystywane dla dobra i zbawienia społeczeństwa”^[88]. Ofiary z ludzi składano w określonych okolicznościach, a najbardziej powszechne były ofiary bezkrwawe^[89].

Po tym, jak Włodzimierz ochrzcił Ruś w 988 r.^[90], nakazał obalenie bożków: niektóre porąbać, inne spalić.^[91]. W miejscu, gdzie stały bożki, zbudował kościół św. Bazylego^[92]. W 1975 r. podczas wykopalisk na wzgórzu Starokievskaya znaleziono fundamenty budowli. Archeolog B. A. Rybakov uznał tę strukturę za miejsce kijowskiego panteonu, twierdząc, że ma ona „wyraźnie zaznaczone pięć występów o różnych rozmiarach: jeden duży pośrodku, dwa mniejsze po bokach i dwa bardzo małe w pobliżu bocznych występów...”. Kolejni badacze skrytykowali stwierdzenie Rybakova^[93]. Samo kapiszcze nie zostało znalezione przez archeologów^[94], podobnie jak żadne dowody na składanie ofiar z ludzi w Kijowie^[95].

Po przyjęciu chrześcijaństwa pojawiły się różne słowa i nauki skierowane przeciwko starej religii^[96]. W szczególności Słowo niejakiego chrystolubca powstało, według większości badaczy, w połowie XI wieku. Wyjątkami są Mansikka, który twierdzi, że Słowo zostało napisane w XIV wieku^[97], oraz Rusanova i Tymoshchuk, którzy datują je na XII wiek^[98]. Samo Słowo jest dostępne w dwóch wydaniach: krótkim, oryginalnym wydaniu i długim, późniejszym wydaniu^[99]. Fragment wydania z końca XIV wieku z kolekcji Paisewa^[100]^[101]:

... nie mogąc cierpieć chrześcijan dwojewiernych i wierzą w Peruna i Chorsa, i w Sima, i w Rgła, i w Mokosz, i w wiły^[102]^[103].

– Słowo niejakiego Chrystolubca

Slawista Nikołaj M. Galkowski ze względu na to, że wiły są zapisane obok Mokoszy, uważa że związane są one z boginią^[104], ale zdaniem historyka Igora Danilewskiego autor Słowa korzystał z jakiegoś nieznanego źródła południowosłowiańskiego, z którego zaczerpnął informacje o wiłach^[105] — mitologicznych postaciach południowosłowiańskich. Jego zdaniem sami Słowianie Wschodni nie czcili wił^[106]. Podobnie Mansikka uważa, że wiły i Mokosz zostały zaczerpnięte z tekstu Wopros, czto jestʹ triebokładienje idolskoje, który uważa za południowosłowiański^[107]. Zdaniem Anichkowa, pierwotna wersja Słowa nie mówiła nic o bóstwach i zostały one dodane przez późniejszych redaktorów^[106]. Opinię Anichkowa podziela Mansikka, który uważa, że lista bóstw pochodzi z Powieści minionych lat^[99]. Na tej podstawie historyk Władimir J. Jakowlewicz dochodzi do wniosku, że wstawka ze wzmianką o bóstwach pojawiła się nie wcześniej niż w XII wieku^[108]. Ponieważ imię Simargl jest zapisywane jako Sim i Regl, autor Słowa być może nie rozumiał, o jakich postaciach mowa^[106].

Mokosz wspomniana jest w staroruskim dziele Słowo świętego Grzegorza^[109], które jest przeróbką nauczania patriarchy Konstantynopola z IV wieku Grzegorza Nazjanzina. Nieznany staroruski autor wykorzystał potępienie greckich bogów, uzupełniając je tekstem potępiającym bogów słowiańskich. Wczesne wydanie Słowa zachowało się w trzech spisach z XV wieku i jest różnie datowane przez różnych badaczy: lata 1060. (Anichkov), XII wiek (Lovmiansky, Rybakov), a także daty uważane przez Wasiliewa za mało prawdopodobne^[110]: koniec XIII - początek XIV wieku (slawiści Sriezniewski, Galkowski), XIV wiek (Mansikka)^[111]. Według Rybakowa, Słowo Grzegorza było bezpośrednim tłumaczeniem, ale Danilewski wskazuje, że Słowo tylko częściowo odzwierciedla grecki oryginał^[111]. Оригиналом является «Слово на Богоявление»^[110]^[112]. Danilewski zauważa, że nie wiadomo dokładnie, który wariant tekstu Grzegorza Nazjanzina był używany przez samego staroruskiego autora^[111]. Nie wiadomo też, na ile wiarygodne są informacje o słowiańskich bogach zawarte w Słowie^[111]. Fragment rękopisu Biblioteki Nowogrodzkiej Zofii nr 1295 z XV wieku^[113]:

[Ofiary składa] lud słowiański wiłom i Mokoszy, D[z]iwie, Perunowi, Chorsowi, rodowi i rodzanicy, upiorom i brzeginiom, i Perepłutowi, i wiercąc się przepijają do niego z rogów […]^[114] i Mokosz czczą i Kiłę i Malakiję to jest onanizm bardzo czczą to jest bujakinię […] takoż i Słowian doszło to słowo i ci poczęli ofiary kłaść Rodu i Rodzanicom, przed Perunem bogiem ich, ale po chrzcie św. odrzucili Peruna, a jęli się boga naszego Chrystusa, ale i teraz po ukrainach modlą się jemu, bogu przeklętemu, Perunu i Chorsu i Mokoszy i wiłom, to czynią tajemnie.^[115]

– Kazanie Grzegorza Nazianzena

Mansikka zauważa, że znaczenie terminu Dziwa jest nieznane. Być może jest to dosłowne tłumaczenie greckiego Δἰος (Dios), lub tekst należy czytać jako Mokoszy-Dziewie^[116]. Zdaniem Danilevsky'ego chodziło tu o Dziwa^[117]. Zubov komentuje, że istnieje również opinia uznająca Dziwę za żeńską wersję Dziwa^[118], ale analizując tekst, dochodzi do wniosku, że bardziej poprawnym wariantem jest Mokoszy-Dziewie, pomimo oryginalnego Дивѣ (Dziwie), zamiast oczekiwanego Дѣвѣ (Dziewie). Badacz przypisuje to nowogrodzkiemu pochodzeniu Kazania i faktowi, że w lokalnym dialekcie dźwięk [ѣ] może zmienić się w [i]^[119]. W ten sposób termin "Diva" staje się epitetem-definicją Mokosz “według modelu hellenistycznego”, niezależnie od tego, czy Mokosz była dziewicą w oryginalnych przedstawieniach pogańskich^[120]. Na korzyść tej interpretacji, zdaniem naukowca, przemawia fakt, że pojęcie Dziwa nie jest wspomniane nigdzie indziej^[120]. Rybakov i Zubov definiują Jekatję-boginię jako Hekate, uważając, że autor Kazania widział pewne paralele między Hekate i Mokoszą^[121]^[122]. Termin malakia jest pochodzenia greckiego i oznacza onanizm^[123]. Z jego sąsiedztwa z Mokoszą, Ilyinsky wnioskuje, że Mokosz była związana z aktywnością seksualną^[18]. Slawista A. Brückner odrzucił utożsamianie Mokoszy z malakiją, gdyż z tekstu wynika, że są to dwie różne rzeczy^[115]. Według Mansikki “i Mokosz czczą i Kiłę” jest wstawką dokonaną na podstawie współbrzmienia Mokosz z malakiją^[124]. Słowo Kiła Danilevsky dosłownie tłumaczy jako “przepuklina”^[125], ale sam uważa, podobnie jak wielu innych badaczy, że bardziej prawdopodobne jest uznanie go za zniekształcone słowo wiła^[38]^[126]. Gałkowski postrzegał bujakinię jako wiły, które kojarzył z Mokoszą^[104]. Termin bujakini jest kojarzony przez Kleina ze słowami буй (buj), буйвище (bujwiszcze), czyli “pohost”, “cmentarz”^[123], a samo bujakini, jeśli nie jest to błąd kopisty, Klein rozumie jako uczestników obrzędów pogrzebowych, którzy praktykowali orgiastyczne rytuały. W rekonstrukcji Kleina Perun był umierającym i zmartwychwstającym bogiem^[127], a te gry były świętym dramatem wskrzeszania martwego boga lub jego wcielenia, a celem bujakinii nie był onanizm, ale ekstrakcja nasienia do celów rytualnych^[123]. Danilevsky zwraca jednak uwagę, że w greckim oryginale jest napisane “ku czci błogości i nieustraszoności”, gdzie to ostatnie słowo zostało przetłumaczone jako буесть (bujestʹ) “odwaga”, a forma bujakini pojawiła się tylko w wyniku współbrzmienia^[125] (w stosunku do malakini). Anichkov uważa, że tekst składa się z późnych wstawek^[128].

Filolog Nikołaj S. Tichonrawow w czwartym tomie Letopisi russkoj litieratury i driewnosti przytacza tekst Woprosa, czto jestʹ triebokładienje idolskoje w moskiewskim rękopisie synodalnym nr 954 z XIV wieku, л. 33 об. (fixme) Gałkowski nie znalazł tego tekstu i doszedł do wniosku, że albo Tichonrawow się pomylił, albo numery rękopisów zostały zmienione. Fragment:

Nie mówi do pogan, ale do wieśniaków. Wielu chrześcijan stawia posiłki bożkom i napełnia kubki demonom. Kim są ci bożkowie? Pierwszym bożkiem jest rodzanica. O nich mówi wielki prorok Izajasz, wołając donośnym głosem: O, biada tym, którzy stawiają posiłek rodzanicom i napełniają kubki demonom! Drugi (posiłek) jest podawany wiłom i Mokoszy, a nie modlą się otwarcie, ale potajemnie wzywają bałwochwalcze kobiety; i nie tylko biedni ludzie, ale także żony bogatych mężów. Używanie troparu świętej Bogurodzicy podczas bałwochwalczego posiłku jest bardzo złe.^[129]

– Woprosa, czto jestʹ triebokładienje idolskoje

Językoznawcy Władimir N. Toporow i Wiaczesław W. Iwanow wyróżniają kategorię czcicieli bożków jako kapłanki Mokosz^[130], ale z kolei Zubow konkluduje: tekst jest nawiązaniem do Słowa Izajasza, a wiły i Mokosz są wstawką kontaminacyjną bliską Kazania Grzegorza^[131].

Dzieło „Słowo Chryzostoma o tym, jak pierwsi poganie wierzyli w bożki” jest kompilacją i opiera się w szczególności na Słowie Grzegorza^[132]. Generalnie tekst ten datuje się na XIII wiek^[133]^[134], a historyk Igor N. Danilewski(inne języki) datuje go na koniec XI wieku^[133], i jest znany z rękopisu z katedry św. Zofii z Nowogrodu Wielkiego nr 1262 z XIV-XV wieku^[134] i innych kopii. Fragment według najstarszego z nich^[135]:

Biada wam, […] ludzie, którzy przez (swoje) zaniedbanie zapomnieli o bojaźni Bożej, odstąpili od chrztu i zwrócili się do bożków, i zaczęli czcić błyskawice i grzmoty, i słońce, i księżyc, i innych – Perunu, Chorsu, wiłom i Mokoszy, upiorom i brzeginiom, których liczą trzydzieści sióstr, a inni w Swarożyca wierzą i w Artemidę, którym głupi modlą się i koguty im rżną^[129]

– Woprosa, czto jestʹ triebokładienje idolskoje

W Żywocie Prologowym Włodzimierza zachowanym w bułgarskim najstarszym spisie z XIII w. po opowieści o chrzcie Włodzimierza w Chersonezie jest powiedziane: “I przybył do Kijowa, bijąc bożków: Peruna, Chursa, Dażboga i Mokosz i innych bożków”^[136]. Praca sięga do Powieści minionych lat^[137].

W Kodeksie Hipackim pod datą 1071 r. czytamy, że “w tym samym czasie” w Kijowie pojawił się mag, któremu ukazało się pięć bóstw. Twierdził on, że w ciągu pięciu lat Dniepr zacznie płynąć wstecz, a ziemia ruska “przejdzie” w ręce Greków^[138]. Badacze utożsamiali te bóstwa z panteonem kijowskim, w którym ich zdaniem było ich sześć. Wyjaśniając tę sprzeczność, Anichkow wykluczył Mokosz z tej listy, gdyż uznał ją za bóstwo zapożyczone^[139]. Łowmiański również odrzucił Mokosz, ponieważ był zdania, że pierwotnie była demonem i została dodana później do panteonu Włodzimierzowego^[140], Rybakow – Simargła. Wasiliew tłumaczy to faktem, że Dadźbóg nosił podwójne imię Dadźbóg-Chors^[138]. Petrukhin uważa jednak, że przepowiednia Mędrców w Kijowie nie jest spowodowana śladami pogaństwa, ale wydarzeniami z lat 1068-1069(inne języki), kiedy zbuntowani chłopi zagrozili książętom, że spalą miasto i udadzą się do ziemi greckiej. “Pięciu bogów” to pięć planet, do których astrologicznego położenia i odnosił się mag^[141].

W annalistycznym wydaniu Opowieści o bitwie Mamaja(inne języki), napisanym być może na początku XV wieku, opisano klęskę Mamaja: “Bezbożny […] król Mamaj, widząc swoje zniszczenie, zaczął wzywać swoich bogów: Peruna, Salawata, Mokosza i Gursa”^[142]. W głównych i najbardziej rozpowszechnionych wydaniach Opowieści bóg Mokosz jest nieobecny. Wasiliew zauważa, że lista bogów jest najbardziej zbliżona do ich listy w Słowie niejakiego Chrystolubca^[142]. Tutaj forma imienia Mokoszy jest podana w rodzaju męskim^[9].

Źródła z XVI-XVII wieku

Христианское изображение Мокоши из книги Георга Шлейссинга «Древняя и современная религия московитов», 1698^[143]

Istnieją polskie kroniki odnoszące się do wschodniosłowiańskiego pogaństwa i wspominające o Mokosz, ale badacze uważają je za wtórne^[90], ponieważ opierają się na źródłach staroruskich^[144]. W XVI-wiecznym dziele De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX autorstwa historyka Marcina Kromera, Mokosz wymieniana jest wśród innych bogów jako Mocosi^[144]. W Kronice historyka Macieja Stryjkowskiego, wydanej w 1582 r., na liście bogów, których imiona są przekazywane w zniekształconej formie, Mokosz jest odzwierciedlona jako Makosz. Mansikka zauważa, że sama kronika została opracowana na podstawie innych polskich źródeł i zawiera “pewne fantazje i fabrykacje”^[144].

Zgodnie z jednym z pytań konfesjonału w Regule świętego Sawy z XVI wieku, kapłan musiał zapytać: “Czy błądziłaś z babami bezbożnymi i modliłaś się do wił i rodu, i rodzanic, i Perunu, Chorsu, Mokoszu, piłaś i jadłaś?”^[145]. Za wspomniany grzech nałożono trzy lata pokuty z pokłonami^[146]. Według Anichkova, wzmianka o Perunie, Chorsie i Mokoszy została dodana jako wstawka^[137]. To samo pytanie zostało zawarte w dziele K posledowaniju i ispowiedaniju kniaziem, bojaram i wsiem prawosławnym christianam duchownym otcom z początku XVI wieku, gdzie za pozytywną odpowiedź na to pytanie nałożono dwa lata pokuty^[137]. Szesnastowieczny Chudom nomokanunce pyta: “Czy nie chodziłasz do Mokuszy?”^[42]. Wielu badaczy uważa, że pod pojęciem Mokusza kryje się znachorka^[42]^[147]^[148]. Anichkov wyjaśnił to za pomocą słowa mokszytʹ – “błagać, skomleć”, zmienionego na “zaklinać”, “wyczarowywać”^[147]. Według etnografa Jełpidifora Barsowa(inne języki) , w posiadanym przez niego Chudom sielskom nomokanunce pytanie brzmiało: “Czy nie chodziłasz do Mokoszy?”.^[149]. Szachmatow powołuje się na niepublikowane Słowo o początku ziemi ruskiej w XVI-wiecznym spisie Muzeum Rumiancewa nr 358, gdzie znajduje się fraza “i książę Włodzimierz przybył, aby zmiażdżyć bożków Mokosz i innych”^[150].

Dzieło ze zbioru pochodzącego z XVI wieku, które wydawca Sreznevsky nazywa Pouczaniem duchowym dzieci, a historyk Dmitrij Szepping(inne języki) Słowem świętego Jana Złotoustego, zawiera następującą instrukcję:

Pokłońcie się przed Bogiem niewidzialnym, ludzie modlący się do rodu i rodzanic, Perunu i Apolinu, i Mokoszy i przegini i nie zbliżajcie się do żadnego boga, ani do żadnych plugawych ofiar^[138].

Mansikka uważa, że imiona postaci mitologicznych pochodzą z pewnego dzieła potępiającego pogan, bliskiego Słowu świętego Grzegorza^[151].

Rozdział O bożkach Włodzimierza z rękopisu Piskariowskiego nr 153 z końca XVII wieku wymienia posągi zainstalowane przez Włodzimierza. Praca ta nie jest oryginalna i starożytna, ponieważ jej podstawą był rozdział O bożkach z Synopsisu kijowskiego(inne języki), prawdopodobnie stworzonego przez historyka Innocentego Gizela^[152]. Artykuł O bożkach Włodzimierza jest zbliżony w treści do tekstu O bożkach ruskich w Latopisie Hustyńskim z 1670 r. Oba artykuły zostały napisane pod wpływem polskich kronik^[153] i zawierają imiona bogów w zniekształconej formie^[154]. Fragment rękopisu Piskariowskiego nr 153:

Także innych bożków wielu było, z imienia Outlad albo Oslad, Korsza albo Chors, Daszuba lub Dażb, Striba albo Stribog, Simargla albo Simurgł, i Makosz albo Mokosz; im, demonom, ciemni ludzie, jak bogu, ofiary i pochwały składali. Obrzydliwość ta panowała w całym państwie Włodzimierza^[155].

Latopis Hustyński podobnie wymienia bogów, w tym Mokosz^[155]. Mansikka pisze, że te kroniki są bardziej szczegółowe niż oryginalne i stwierdza, że skrybowie zdecydowali się uzupełnić je własnymi notatkami i wstawkami^[90]. Wszystkie trzy dzieła ostatecznie wracają do Powieści minionych lat^[137].

Słowo ze Świętej Ewangelii w kopii Troickiego (fixme) wymienia grzechy cielesne i umysłowe^[156]^[157]. Wśród grzechów duszy wymienia się:

Uczyć się astronomii i wierzyć w rzucanie i w fałszywe pisma, i w helleńskie księgi, i w baśnie, i w ustryatsa, i w Mokosz, i w sennik(inne języki), wróżenie przez ptaki, w grom(inne języki) i w kolędnik, i we wszystkich martoloi potępionych, którzy czynią złe dni i godziny.
Учится астрономии, и веровать в метание и в лживые писания, и в эллинские книги, и в баснотворья и в устряцу и в Мокошь и в сносудец, гадания по птицам, грому и в колядник, и во всех мартолои проклятых, которые творят злые дни и часы^[156].

Istnieje wariant, gdzie w miejscu Mokoszy znajduje się słowo kosz ‘los’^[156], według Rybakowa słowo Mokosz zamiast kosz było jedynie błędem skryby^[157]. Anichkow uznał słowa ustriaca i Mokosz za wstawki^[158].

W Ukraińskim żywocie Włodzimierza z XVII wieku wśród listy jego bogów Mokosz jest zapisany jako Moksza. Siedemnastowieczny Ukraińskim prologowym żywocie Włodzimierza z rękopisu nr 325 Muzeum Rumiancewa opowiada o tym, jak Włodzimierz pobił swoich bogów, wśród nich bóstwo Mokosz, i zatopił ich w Dnieprze^[159]. Dzieło to, podobnie jak Żywocie Prologowym Włodzimierza, pochodzi z Powieści minionych lat^[160].

Próby rekonstrukcji

Slawista G. A. Ilyinsky doszedł do wniosku, że dawne ruskie źródła nie dostarczają żadnych informacji, z wyjątkiem imienia Mokoszy. Jego zdaniem, równie mało wiarygodne i wyjaśniające są ślady toponimiczne, a niektóre wnioski na temat natury bogini można wyciągnąć jedynie na podstawie folkloru i dowodów etnograficznych^[80]. Następnie filolog A. B. Strachow napisał, że cechy Mokoszy, podobnie jak reszty pogańskiego panteonu, znane są “nie ze źródeł średniowiecznych, ale z licznych rekonstrukcji i ezoterycznych spostrzeżeń literaturoznawców XIX–XX w.”^[161].

Wczesne badania

We wczesnej literaturze naukowej Mokosz była rozpatrywana na różne sposoby: slawista Piotr Priejs(inne języki) porównywał Mokosz z Astarte^[42], slawista Lubor Niederle zbliżał ją do Afrodyty^[162]. Etnograf M. B. Nikiforowski uważał ją za boginię wiatrów i wody^[42]. Według historyka Dmitrija Szeppinga funkcje Mokoszy zostały przeniesione na świętego Eliasza, ponieważ jest on nazywany “mokrym”^[44]. Slawista Nikołaj M. Galkowski założył, że skoro Mokosz jest wymieniana razem z wiłami (które, jego zdaniem, w tekście Słowie Grzegorza nazywane są bujakini^[126]), to sama Mokosz była jedynie duchem zmarłego zamieszkującym wodę^[42]. Archeolog A. S. Wielikanow, odwołując się do sanskrytu, doszedł do wniosku, że Mokosz i Simargl to jedno i to samo bóstwo^[163]. Slawista Vatroslav Jagić w ogóle nie uważał jej za bóstwo^[162]. Folklorysta Alexander H. Krappe(inne języki) zbliżył Mokosz do biblijnego Molocha^[164]. W Historii Rosji historyk Wasilij Tatiszczew stwierdził: “Mokos, bóg bydła”^[8]. Gałkowski twierdził, że Czesi mieli bóstwo deszczu i wilgoci o podobnym imieniu, któremu składali modlitwy i ofiary w czasie dotkliwej suszy^[42]. Archeolog Boris Rybakow zauważa, że Gałkowski nie odnosi się do źródła tej informacji^[165]. W 1839 r. etnograf Żegota Pauli twierdził, że Czesi i Morawianie mieli bóstwo zwane Makosla, Makosz, Mokosz, czczone przez nich w czasach suszy. Porównywał on to bóstwo do Mokoszy, jednocześnie odnosząc się do niej jako Mokta lub Moksza i uważał je za to samo bóstwo deszczu^[166].

Mokosz a Mokusza i Mokosza

Zobacz też: Kikimora.

Zgodnie z danymi etnograficznymi przeprowadzono rekonstrukcję funkcji bogini^[10]. Pod koniec XIX wieku w czasopiśmie „Żywaja starina(inne języki)” etnograf M. K. Gierasimow opublikował dane etnograficzne dotyczące powiatu czerepowieckiego(inne języki), w których odnotowano wierzenia wsi o demonie i domowiku pod imieniem Mokoszá^[167]. Później Gierasimow zaprzeczył, jakoby Mokosza była domowikiem^[168]. Mieszka ona w każdej chacie w babim kącie(inne języki) i wyobrażana jest jako kobieta z dużą głową i długimi rękoma^[168]. Mokosza lubi w nocy prząść kądziele, pozostawione przez kobiety bez modlitwy. Dlatego we wsi Bolszoj Dwor w Dmitrowskiej Wołosti istnieje zakaz: “Nie zostawiaj kużlu, bo Mokosza go rozkręci”^[168]. Etnograf Jełpidifor Barsow(inne języki) przekazał informacje z guberni ołonieckiej o wierze w ducha zwanego Mókusza, który chodzi wśród ludzi w okresie Wielkiego postu, przędząc nocą wełnę i strzygąc owce^[149]^[169]. Kiedy niestrzyżone owce wyskrobują z siebie nadmiar wełny^[a], mówi się: “Oj, Mokusza strzygła owce”^[149]. Gdy śpią, a wrzeciono “warkocze”, mówi się: “Mokusza przędła”. Kiedy Mokusza wychodzi z domu, może trzasnąć wrzecionem w pryczę(inne języki) i belkę^[149]. Ofiara dla niej polegała na włożeniu kawałka wełny do nożyc na noc.^[149]. Jeśli Mokusza nie będzie zadowolona, może obciąć kilka włosów gospodyniom^[169]. Ten wizerunek siły nieczystej odpowiada kikimorze^[11]^[170], której przedstawienia są rozpowszechnione głównie na Rosyjskiej Północy i która jest czasami rozumiana jako domowik^[171]. Opisywana jest jako brzydka kobieta^[172], której głównym siedliskiem jest dom^[173]. Używa przedmiotów do wydawania dźwięków i działa w nocy, gdy ludzie śpią^[174]. Odstrasza ją modlitwa^[175]. Głównym zajęciem kikimory jest szkodzenie domownikom i przędzenie^[174]. Potrafi strzyc owce, ale robi to źle i można ją udobruchać specjalną ofiarą^[176]. Wiele innych mitologicznych postaci ludowego chrześcijaństwa jest związanych z przędzeniem: święta Barbara, Bogurodzica, Paraskiewa Piatnica, nocnica^[177] i rusałka^[178]. W szczególności rusałka mogła być nazywana мókusz^[50], demon mógł być nazywany mokosz, mokusz^[53]. W guberni jarosławskiej “домовитый, хлопотливый человек” (fixme) mogła być określana jako mokoszá, podczas gdy w guberni wiackiej “robotny człowiek” był nazywany sziszimory^[179]. Kikimora była również znana w guberniach nowogrodzkiej i wołogodzkiej^[177] jako mokrucha, ponieważ pozostawiała mokry ślad w miejscu przędzenia^[10].

Opierając się na współbrzmieniu imion, Gierasimow i Barsow stwierdzają, że Mokosz, Mokusza i Mokosza są tożsame^[7]^[169]. Propozycja ta została poparta przez wielu innych badaczy, którzy przypisywali Mokoszy różne funkcje: miłość, narodziny, związek z nocą, przędzenie^[10], hodowlę owiec i kobiecą sferę^[180]. Wśród nich byli językoznawca Max Vasmer i historyk Leo S. Klein^[13]. Sam Barsow uważał, że Mokosz była związana z hodowlą owiec, wełną, przędzą, kobiecymi warkoczami i ogólnie z kobiecą strefą i że była towarzyszką Welesa^[149]. Według Ilyinsky'ego, jest to bogini przędzenia, tkania i innych prac domowych oraz patronka swatania, małżeństwa i stosunków seksualnych, “tkająca”, czyli łącząca kochanków^[37]. Językoznawca Władimir N. Toporow, próbując wyjaśnić podobieństwo do kikimory, argumentował, że doszło do demonizacji bogini, co sprowadziło ją do poziomu kikimory^[53]. Filolog N. I. Zubow zbliżył Mokosz i kikimorę poprzez drugi element w nazwie tej ostatniej: -mora, który, jak uważa, sięga do prasłowiańskiego rdzenia ‎*mor- i może oznaczać “bagno, stojącą wodę”^[181]. Poprzez funkcje przędzenia i losu sugerowano związek z podobnymi bóstwami: germańskimi nornami, greckimi mojrami^[182] i bałtycką boginią Laimą^[183]. Zubow zasugerował związek Mokosz z księżycem, ponieważ w europejskim folklorze księżyc może być kojarzony z przędzeniem i prokreacją^[182]. Jego zdaniem, długoręczność jest związana z epitetem “długoręki” irańskich bogów i władców, księcia Jerzego Dołgorukiego i książąt czernihowskich, którzy mogli nosić ten przydomek^[184]. Vlasova sugeruje związek Mokoszy z rusałkami i Matką Boską, choć zauważa, że “trudno jest wystarczająco dokładnie scharakteryzować związek między wizerunkami [bogini] Mokoszy i [duchem] Mokoszy przędących w domu”^[1].

Historyk Henryk Łowmiański i językoznawca Stanisław Urbańczyk dokonali odwrotnej rekonstrukcji, wierząc, że Mokosz była pierwotnie demonem^[60] w X-XI wieku, a sam Nikon Pieczerski włączył ją do annalistycznego panteonu Powieści minionych lat jako wstawkę z powodu braku informacji o prawdziwych bogach^[31]. Zgodnie z pomysłem Łowmiańskiego, Nikon umieścił imiona bóstw otaczających go w Tmutarakanie, a także imię Mokoszy, która na ziemiach słowiańskich “cieszyła się wielkim szacunkiem jako demon”^[140]. Historyk V. Y. Petrukhin wskazuje jednak, że Tmutarakan nie był źródłem pogańskiego synkretyzmu, pozostając miastem greckim i chrześcijańskim^[2].

Filolog E. V. Anichkov uważał, że imię Mokoszá jest pochodzenia ugrofińskiego^[147]. Imię Mokosza, według językoznawców Toporova i Vyacha Vs. Ivanova, może być formacją odczasownikową od prasłowiańskiego *mok-oši-ti, rozumianego przez nich jako „krzątać się”^[185], ale hipoteza ta nie została poparta i prawdopodobnie słowo to ma późniejsze rosyjskie pochodzenie^[5].

Chociaż wielu badaczy połączyło rekonstrukcje etymologiczne i etnograficzne^[1]^[25]^[186]^[187], kolejni badacze zauważyli, że nie odnoszą się one do siebie w żaden sposób^[13]^[188]. Łowmiański krytykował, że z tego powodu funkcja przędzenia nie może być główną^[31].

Porównanie z Paraskiewą Piatnicą

Osobny artykuł: Paraskiewa Piatnica.

Później sugerowano, że Mokosz była związana z Paraskiewą Piatnicą^[53]: takie dni jak piątek i środa były związane z Męką Pańską i towarzyszył im post oraz ludowo-chrześcijańskie zakazy pracy, zwłaszcza pracy kobiet: zakaz przędzenia, szycia, prania, zmywania itp.^[189]^[190] Istniały również zakazy dotyczące dzieci i stosunków małżeńskich^[53]. Zakaz przędzenia rozciągał się na niedzielę i piątek^[190], który na Polesiu nazywany był “krwawym dniem” i powszechnie uważany był za czas pechowy^[189]. W ludowym chrześcijaństwie piątek był personifikowany jako mityczna postać kobieca^[191]. Podobnie było ze Środą^[192] i Niedzielą. Personifikacje te spełniały te same funkcje co Piatnica^[192]^[193]. Zakazy motywowane były wieloma względami związanymi z grożącą krzywdą samej prządce, jej rodzinie, a także przodkom w zaświatach.^[190]. Przykładowo, według wierzeń zapisanych na Polesiu, Piatnica pod postacią kobiety z rozpuszczonymi włosami będzie torturować tego, kto złamał zakaz, dusząc go we śnie^[190]. Według innego wierzenia, na “tamtym świecie” wrzeciona wejdą do ust i oczu^[190]. W różnych miejscach odnotowano również zakaz przędzenia we wtorek, czwartek i sobotę^[190].

Mitologiczny Piątek został skorelowany z Paraskiewą Piatnicą, której kult rozwinął się z kultu świętych Paraskiewy z Ikonium i Paraskiewy Serbskiej, których imiona (z gr. Παρασκευή (Paraskeuḗ)) tłumaczy się jako ‘piątek’^[194]. Oprócz piątkowych zakazów i nakazów oraz związku z przędzeniem, Paraskiewa była związana z małżeństwem i rodzeniem dzieci^[194], a także z leczeniem chorób i źródłami wody, z powodu których nazywano ją “matką ziemi i wody”^[195]. Istnieją legendy o pojawieniu się ikony Paraskiewy w źródle, po czym źródło stało się uzdrawiające^[195]. Składano jej ofiary, wrzucając do wody w Piątek Eliasza monety, wstążki, koszule, chusteczki, ręczniki lub owczą wełnę i nici. Przedmioty te można było wrzucać bezpośrednio do wody lub zostawić obok napisu “Matce Piatnicy na fartuch!”^[195]. Na Ukrainie XIX wieku odnotowano rytuał Mokrida, podczas którego do studni wrzucano kądziel. W tym rytuale Piatnica była reprezentowana przez kobietę z rozpuszczonymi włosami. Sama święta była ściśle związana ze studniami, na których można było umieszczać jej ikony^[53].

Wśród badaczy rozpowszechnił się pogląd, że Mokosz w czasach chrześcijańskich została zastąpiona przez Paraskiewę Piatnicę^[37], w związku z czym Władimir Toporow uważał, że Mokosz była popularna wśród kobiet w kolejnych wiekach po chrystianizacji^[53]. Sam dzień piątek zaczął być rozumiany jako dzień bogini Mokoszy na podstawie poświęcenia tego dnia Wenus przez Rzymian i Frigg przez Germanów^[37]^[196]. Badacz-historyk I. Levin zauważa, że takie zbliżenie nie wytrzymuje krytyki^[197], ponieważ elementy kultu Paraskiewy mają chrześcijańskie, a nie pogańskie korzenie, a sam kult znany jest na południu, w Serbii, Bułgarii, Grecji i Rumunii, podczas gdy w Mokosz znana jest tylko ze źródeł wschodniosłowiańskich^[198]. Najwcześniejsze staroruskie źródła mówią o Paraskiewie nie jako o patronce kobiet, ale jako o patronce kupców. Podstawą związku Paraskiewy z przędzeniem były przypowieści przedstawiające ją jako pannę. W nich uderza swojego dręczyciela ślepotą, a następnie go uzdrawia, czyniąc ją patronką osób cierpiących na choroby oczu. W XIV i XV wieku relikwie Paraskiewy spoczywały w Ternowie i Belgradzie, gdzie wiązano z nią lokalne źródła wody^[198]. Jedyną funkcją, która nie ma oczywistego chrześcijańskiego pochodzenia, jest patronat nad rodzeniem dzieci, ale według Levina jest to naturalny dalszy rozwój funkcji patronowania pracy kobiet i uzdrawiania^[199]. Sam Kościół wspierał kult Paraskiewy, choć uznał jego ludową interpretację za “bogoburczą”, argumentując, że w środę i piątek nie należało zaprzestawać pracy, a jedynie pościć i powstrzymywać się od stosunków małżeńskich^[199]. Zbieżność Mokoszy z Paraskiewą odrzucają także filolodzy A. B. Strachow^[200] i Aleksandr Panczenko(inne języki)^[201]. Historyk Leo Klein, krytykując koncepcję czwartku jako dnia Peruna, wskazuje, że Słowianie zapożyczyli siedmiodniowy tydzień od Rzymian i Bizantyjczyków, a ci z kolei z Bliskiego Wschodu, nazywając dni tygodnia na cześć planet i bogów im poświęconych przez oddalenie w systemie ptolemejskim, gdzie dzień poświęcony Wenus, piątek, był siódmym. Takie nazwy tygodnia zostały później zapożyczone i zinterpretowane przez Germanów^[202]. Cechy Paraskiewy, Wenus i Frei są przeciwstawne: Paraskiewa patronuje właściwemu zachowaniu kobiet, a nie aktywności seksualnej^[203].

Teoria mitu podstawowego

Językoznawcy Władimir Toporow i Wiaczesław Iwanow stworzyli teorię mitu podstawowego^[204], w ramach której zrekonstruowano prasłowiański mit o walce boga burzy z chtonicznym wężem. Pierwsze bóstwo było skorelowane z Perunem, drugie z Welesem, ale oprócz nich istniała także postać żeńska^[205]. Toporow uważa, że Mokosz była prasłowiańskim bóstwem i koreluje z nią tę postać^[206]. Przyczyną wrogości między bogami jest porwanie bydła, ludzi lub żony Peruna przez Welesa, a po pokonaniu Welesa strzałą, na ziemię spada obfity deszcz^[207]. Według Toporowa, Mokosz jest żoną Peruna^[208], gdyż na listach bogów Perun otwiera listę, a Mokosz ją zamyka^[209]. Wskazuje on na związek czwartku jako dnia parzystego poświęconego Perunowi/Welesowi i dnia nieparzystego, piątku, jako poświęconego Mokoszy^[210]. W XIX-wiecznej ukraińskiej pieśni intymnej znajduje się odniesienie do związku Mokoszy z Pochwistem, którego Toporow rozumie jako Peruna jako boga związanego z wiatrami^[53]. Toporow i Iwanow poparli założenie T. Witkowskiego, że toponimy Muukus i Prohn, znajdujące się w tym samym okręgu, skorelowane odpowiednio z Mokoszą i Perunem, mówią o związku bóstw^[211]. Podobnie, dokonano porównań z toponimami Peryń i Mokošin Vrch, gdzie oba oznaczają wzniesione miejsce^[185] a także z bałtyckimi toponimami Perkuno kalnas (“góra Perkuna”) i Laumes kalnas (“góra Laimy”), Mokoszino bołoto – z Laume dauba (“wąwóz Laimy”)^[212]. Utożsamiając proroka Eliasza z Perunem, wskazują na istnienie w wierzeniach ludowych towarzyszki proroka, świętej Makryny, związanego z wilgocią i ostatecznie z Mokoszą^[53]. Aby udowodnić rozwiązłość Mokoszy, Toporow przytacza kilka podobieństw: związek Paraskiewy Piatnicy z Mokoszą mówi o rozwiązłości tej ostatniej, ponieważ Paraskiewę można było przedstawić z rozpuszczonymi włosami. Określenie mokosja jako określenie złej kobiety został przez niego skorelowany z Mokoszą^[213]. Jedno ze Słów przeciwko pogaństwu wspomina o Mokoszy, a wcześniej pojawia się pytanie o rozpustę z bezbożnymi kobietami^[214]. Piątkowe zakazy korelują z motywem kobiety, która straciła dzieci w wyniku naruszenia zakazów, w szczególności zakazu używania “ognia”, czyli wywaru z popiołu^[215]. W mitologii bałtyckiej istnieje mit o niebiańskim weselu, według którego bogini gwiazdy porannej Auszra jest zdradzającą^[216]. Następnie Toporow rekonstruuje związek Mokoszy z Welesem: czwartek był jego zdaniem także dniem Welesa i korelował z nieparzystym piątkiem^[210]. Mokosz dzieli z Welesem wspólne powiązania z wodą, wełną i motywem dołu^[216]. Na podstawie tego wszystkiego Toporow zrekonstruował mit o cudzołóstwie Mokosz z Welesem i późniejszym ukaraniu jej dzieci przez Peruna^[217]. Za zdradę Perun karze dzieci Mokoszy ogniem, ponieważ żywioł Mokoszy, woda, nie jest dla niej straszny^[209]. Poza tym, zdaniem Toporowa, nie jest wykluczone, że kult Mokoszy mógł cieszyć się szczególną czcią w Moskwie na podstawie semantyki toponimu i teonimu Mokoszy, a także na podstawie tego, że Moskwa po raz pierwszy jest wspomniana w kronikach w związku ze spotkaniem książąt 4 kwietnia w piątek^[183]. Zaproponowano utożsamienie Mokoszy z Babą Jagą^[218] i boginią Laimą poprzez jej funkcję panny^[212].

Leo Klein uważa tę teorię za naciąganą i opartą na spekulacjach^[219] i kwestionuje pomysł, że czwartek i piątek były dniami poświęconymi bogom^[202]. Związek między Mokoszą i Paraskiewą został odrzucony przez późniejsze badania^[197]^[200]^[201]. Henryk Łowmiański twierdzi, że sąsiedztwo Peruna i Mokoszy wynika z połączenia literackiego i nie ma wartości dowodowej^[220]. Cytowana przez Toporowa “ukraińska pieśń intymna” z XIX wieku to Opowieść o bogu Pochwiście, na podstawie której w kręgach naukowych powstała opinia, że “pamięć o Mokoszy w Ukrainie zachowała się do połowy XIX wieku”^[221]. Nawet naukowcy XIX wieku: Mykoła Kostomarow i Aleksandr Pypin(inne języki) odmówili uznania autentyczności tekstu^[222]. Filolog Andriej Toporkow(inne języki) uważa to dzieło za podróbkę stworzoną przez pisarza Ołeksandra Szyszackiego-Illicza(inne języki)^[221]. Religioznawca A. A. Bieskow komentuje, że Iwanow i Toporow wykazali się “zaskakującą łatwowiernością”, wierząc w autentyczność tekstu^[222]. Hipoteza o małżeństwie Mokoszy z Perunem, podobnie jak sama teoria głównego mitu, nie znalazła pełnego poparcia w środowisku naukowym^[219]^[223]. Historyk Roman Rabinowicz(inne języki) napisał, że funkcje Mokoszy świadczą raczej o możliwym związku małżeńskim z Welesem^[224].

Rekonstrukcja Rybakowa

Według Rybakowa, rosyjskie hafty z XIX wieku rzekomo przedstawiały Mokosz w centrum wraz z boginiami-jeźdźcami Ładą i Lelią^[225]

Archeolog Boris Rybakow poparł rekonstrukcję Mokoszy poprzez identyfikację z Paraskiewą i poprzez swoją etymologię, która jest fałszywa^[4], wydedukował, że imię Mokoszy tłumaczy się jako “Matka losu, dobrych zbiorów”^[226], ostatecznie charakteryzując ją jako boginię dziewiczą, boginię płodności, wody, patronkę pracy kobiet i dziewiczego losu^[227]. Uważa, że Mokosz jest identyczna zachodniosłowiańską boginią Żywą^[226] i z Matką Ziemią Wilgotną^[228] i koreluje ją z wizerunkiem paleolitycznej Bogini Matki, twierdząc, że kult Mokoszy wywodzi się z epoki paleolitu^[229]. Na podstawie chrześcijańskiego apokryfu O dwunastu piątkach^[194]^[230] Рыбаков приходит к выводу, что праздник Мокоши отмечался каждую пятницу, каждый месяц на основе одной из двенадцати пятниц, а самым главным праздником была десятая пятница, попадающая в период 1—8 ноября^[227].

Analizując Słowo Grzegorza, Rybakow napisał, że autor utożsamił Mokosz i boginię Jekatię, identyfikując tę ostatnią jako Hekate. Argumentował, że zbliżenie nastąpiło na podstawie tego, że Hekate była rozumiana jako bóstwo związane z życiem pozagrobowym i była otoczona psami, podczas gdy jako Mokosz w źródłach sąsiaduje z Simargłem i wiłami, co Rybakow interpretował jako świętego psa związanego z plonami i rusałkami, tj. duszami zmarłych. Z tego wywnioskował, że kult Mokoszy odpowiadał “środkowej fazie kultu Hekate”, która była agrarna^[122].

Rybakow uważał, że idol ze Zbrucza przedstawia Mokosz^[231] z rogiem w dłoni - jego zdaniem symbolem obfitości związanej z płodnością. Postać kobieca poniżej Mokosz w środkowym rzędzie, zgodnie z sugestią Leo Kleina, powinna być połączona z wizerunkiem powyżej. Nad jej ramieniem znajduje się mała postać, którą Klein interpretuje jako dziecko, ducha lub duszę i na tej podstawie stwierdza, że duch ten nie jest w żaden sposób związany z funkcjami bogini według Rybakowa^[232].

Istnieją hafty ludów ugrofińskich (Wepsów, Karelów, Iżorów), a także mieszkańców Rosyjskiej Północy z ornamentami w postaci antropomorficznych postaci z uniesionymi lub częściowo opuszczonymi ramionami, połączonymi ze zgeometryzowanymi drzewami, ptakami, końmi i jeźdźcami. Czasami postacie ludzkie są obramowane elementami przypominającymi budynki^[233]. Rybakow poparł przypuszczenie archeologa L. A. Dinzesa, że na tych północnorosyjskich haftach postać między końmi reprezentuje Mokosz^[225]. Konstrukcje przedstawione na haftach Rybakow interpretuje jako świątynie pogańskie^[234]. Etnograf G. N. Bazłow wskazuje na istnienie innych haftów, w których jego zdaniem postacie w centrum mają widoczną brodę, a to, co Rybakow wziął za sukienkę, interpretuje jako kaftan, dochodząc do wniosku, że postacie w centrum były mężczyznami. Był zdania, że niektóre z postaci mają widoczne męskie genitalia. Folklorystka N. K. Kozłowa napisała, że istnieją tylko dwa przykłady z męską postacią i odrzuciła opinię o męskich genitaliach, ponieważ “styl haftu jest konwencjonalny i schematyczny”, a zatem “nie daje podstaw do dokładnego przypisania szczegółów”^[235]. Klein uważa, że postać w centrum przedstawia słońce^[236] i odrzuca proponowane przez Rybakowa identyfikacje postaci^[237].

Neopogaństwo

Mokosz, znana również jako Makosz^[238], jest czczona w słowiańskim neopogaństwie^[239] jako bogini ziemi, losu, żniw i pracy kobiet. Neopoganie uważają Mokosz za cudowną pannę, uosobienie kobiecej natury i wielką matkę wszystkich żywych istot^[238]. Piąty dzień tygodnia poświęcony jest kobietom i Mokoszy^[240]. Jako obiekt kultu jest często wybierana przez społeczności składające się głównie z kobiet^[241]. Według Aleksandra Asowa, jednego z ideologów neopogaństwa^[239], miejsce i czas narodzin człowieka wyznaczane są przez bogów, a jego los tkany jest przez boginię Makosz^[242]. Asow twierdzi, że jej znakiem jest dziesięcioramienna czerwona gwiazda na niebieskim tle^[243]. Według niepogańskiego autora Wadima Kazakowa, Weles jest synem Swaroga i Mokoszy^[244], a Dola i Niedola są młodszymi siostrami Mokosh^[245]. Weles może być również uważany za męża Mokoszy^[246]. Innym mężem Mokoszy może być Strzybóg, z którym bogini ma córkę Kupałę i syna Jaryłę^[247]. Inny neopogańska twórca, wołchw Wielimir (Nikołaj Spieranski), uważa Mokosz za jedną z rodzanic^[248]. Jedna z neopogańskich społeczności, “Królestwo Mokoszy”^[240]. Dwa święta “Królestwa Mokoszy” są poświęcone bogini: wiosenna Mokosz, obchodzona 24 marca i jesienna Mokosz, obchodzona 24 września. W ZSW SRW kurczak jest rytualnym pożywieniem na uczcie ku czci Mokoszy^[249].

Istnieje neopogański kalendarz Koła Swarożego(inne języki)^[250]. W szczególności kalendarz rytualny stowarzyszenia “Welesowy krąg(inne języki)”, który obejmuje społeczność “Rodolubije”^[251], obejmuje święto Dzień Mokoszy lub Dzień Ziemi. Święto to obchodzone jest 9 maja, kiedy Matka Ziemia “budzi się” po zimie. Jednak w tym dniu bogini nadal odpoczywa i nie wolno jej przeszkadzać orką, motyką czy wbijaniem w nią pali^[252]. Праздник Летние Мокошины Святки или Мокриды отмечается 19 июля, когда православная церковь отмечает День святой Макрины^[253]. Dożynki, obchodzone 15 sierpnia, poświęcone jest zebraniu końca żniw, za co dziękuje się Dadźbogowi i Mokoszy. Bogini jest uważana za Matkę urodzaju i tego dnia składa się jej ofiary z owoców. Dożynki przypadają na prawosławne święto Zaśnięcia Bogurodzicy. W tym dniu Rosjanie świętowali dożynki i początek jesiennych dni. W innych częściach Rosji dożynki odbywały się 16 sierpnia w Spas Chlebowy(inne języki)^[254]. Sam Chlebowy Spas, znany również jako Orzechowy, Lniany lub Wodny Spas, jest rozumiany w neopogaństwie jako święto Mokoszy – pani wód, w którym kobiety powinny przynosić do studni drobne ofiary składające się z lnu i przędzy^[254]. Kościół prawosławny świętuje w tym dniu Przemienienie Pańskie^[255]. Święto Mokoszyno Poletje, czyli babie lato, to seria dni od 1 do 7 września poświęcona bogini^[254]. Dzień Roda i Rodzanic w tradycji słowiańskiej przypada na Narodzenie Najświętszej Maryi Panny i jest świętem rodziny, zbiorów i domu. Jest to czas podsumowania i powitania jesieni, ku czci bogini Mokoszy, w tym przypadku znanej jako Matka Jesieni^[256]. Podczas festiwalu Tausienʹ-Radogoszcz, przypadającego na czas równonocy jesiennej, odbywa się rytuał dziękczynienia za zbiory, który obejmuje ceremonię ku czci Mokoszy podczas obchodu pól w kierunku słońca, gdzie Matka Ziemia jest obdarowywana ceremonialnym ciastem-korowajem. Tego dnia Swarga zostaje zamknięta, a bogowie odpoczywają aż do wiosny^[257]. Jesienny dzień Mokoszy obchodzony jest 28 października, kiedy to według wierzeń ziemia “zapada” w zimowy sen. Po zachodzie słońca kapłanki Mokoszy, zwykle w liczbie trzech osób, rozplątują “kądziel losu”: wkładają nici do kubka z zaczarowaną wodą i obserwując, jak nici się rozprzestrzeniają, przepowiadają przyszłość. Święto zbiega się w czasie z prawosławnym dniem Paraskiewy Piatnicy^[258].

Wołchwowie z “Welesowego Kręgu” opracowali również Małe Kolo Swaroga z poświęceniem każdego miesiąca określonemu bóstwu, gdzie piąty miesiąc, maj, jest poświęcony Mokoszy i Żywie^[259], a jedenasty miesiąc, listopad, Mokoszy i Ciemnej Marze^[260]. Wołchw Wielesław (Ilja Czerkasow) zidentyfikował przydziały boskie związane z czterema porami roku, dniami, kierunkami świata i żywiołami. W szczególności, przydział Welesa i Mokoszy jest związany z jesienią, wieczorem, zachodem i powietrzem^[260].

W święto Iwana Kupały kobiety ozdabiają brzozy wstążkami i wieńcami z kwiatów. Te dekoracje są interpretowane przez neopogan jako starożytna forma ofiary, ponieważ młode drzewo jest symbolem Matki Ziemi, czyli Mokoszy. W pobliżu przygotowywana jest lalka Jaryły wykonana z zielonych gałęzi i wbijana w ziemię, ubrana w ozdobne hafty o świętej symbolice, której podawane jest jedzenie. Lalka i drzewo symbolicznie uosabiają nowożeńców^[261].

Mokosz jest wspomniana w Księdze Welesa, którą społeczność naukowa uznaje za fałszerstwo stworzone przez pisarza Jurija Mirolubowa(inne języki) w XX wieku^[262]. W opowieści o pogańskich bachanaliach na stronie 32 w wydaniu Księgi Velesa z 1994 r. za tłumaczeniem Asowa wspomniane są “liście zielone i mokoszany”, tj. zielone liście w jakiś sposób związane z boginią Mokoszą, co tłumacz rozumie jako “liście zielone i wodorosty”. W spisie pogańskich bogów na stronach 302-304 imię Mokoszy nie występuje^[263].

Współczesność

Kulturoznawcy Harald Haarmann i Orlando Figes uważają, że koncepcja Matki Rosji jest powiązana z ziemią, “mityczną kobiecością” i macierzyństwem ze względu na pierwotną zgodność słów Rosja i ziemia z gramatyczną płcią żeńską oraz większą powszechność przedstawiania Rosji konkretnie jako macierzy, a nie ojczyzny. Jednak kobieca tożsamość Rosji jest również czerpana z folkloru, rosyjskiej poezji i idiomów literackich, wskazując na starożytność tradycji związku między kobiecością a ziemią, która ostatecznie została podniesiona przez naukowców do wizerunku Mokoszy jako Matki Wilgotnej Ziemi(inne języki)^[264]^[265].

Po Mokoszy nazwano górę Mokosha Mons na Wenus^[266].

We współczesnej kulturze imiona wschodniosłowiańskich bóstw są wykorzystywane jako nazwy reklamowe^[267].W szczególności imię Mokoszy lub Makoszy jest używane jako ergonim, zwłaszcza w nazwach firm związanych z rolnictwem, rzemiosłem, kosmetologią i krawiectwem^[268], ponieważ w kulturze popularnej Mokosha jest rozumiana jako bogini kobiecego rzemiosła^[269]. Religioznawca A. A. Beskov zauważa, że nazewnictwo firm często opiera się na pseudonaukowych spekulacjach^[269].

Lingwosemiotyczny aspekt rosyjskiej kultury ludowej został zbadany przez pracowników WSE(inne języki). W celu jego zbadania przeprowadzono ankietę asocjacyjną, w której wśród proponowanych słów imię Mokosz było reprezentowane przez wariant Makosz. Respondenci nie zwrócili uwagi na tę zmianę pisowni, co prawdopodobnie wynika z deetymologizacji imienia bóstwa we współczesnej literaturze zawierającej różne jego warianty: Makieta, Makosz, Makosza, Mokosz, Mokosza, Mokosz^[267]. Ogólnie rzecz biorąc, obecnie imię to nie ma ustalonej pisowni^[270].

Przypisy

Uwagi

↑ Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie linienie

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d Власова 2008 ↓, s. 258.
↑ ^a ^b Петрухин 2014 ↓, s. 377.
↑ Срезневский 1902 ↓, s. 164.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ЭССЯ 1992 ↓, s. 133.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ЭССЯ 1992 ↓, s. 131.
↑ Михайлов 2017 ↓, s. 126.
↑ ^a ^b ^c Герасимов 1910 ↓, s. 1.
↑ ^a ^b Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 181.
↑ ^a ^b Васильев 1999 ↓, s. 98.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ЭССЯ 1992 ↓, s. 132.
↑ ^a ^b ^c Мадлевская 2005 ↓, s. 114.
↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 136.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Клейн 2004 ↓, s. 245.
↑ ^a ^b ^c Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 194.
↑ Топоров 2011 ↓, s. 536.
↑ Аничков 1914 ↓, s. 275.
↑ Михайлов 2017 ↓, s. 58.
↑ ^a ^b ^c Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 184.
↑ Мансикка 2016 ↓, s. 400.
↑ ^a ^b Фасмер 1986 ↓, s. 640.
↑ ЭССЯ 1992 ↓, s. 149.
↑ ^a ^b Łuczyński 2020 ↓, s. 134—137.
↑ Мокиенко 1986 ↓, s. 176.
↑ Карпов 2015 ↓, s. 108.
↑ ^a ^b ^c ^d Мокиенко 1986 ↓, s. 143.
↑ ^a ^b Петрухин 2014a ↓, s. 508.
↑ Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 195.
↑ ^a ^b Васильев 1999 ↓, s. 214.
↑ Яблоков и др. 2022 ↓, s. 63—64.
↑ ^a ^b ^c Гейштор 2014 ↓, s. 185.
↑ ^a ^b ^c Ловмянский 2003 ↓, s. 100.
↑ ^a ^b Зубов 1981 ↓.
↑ ^a ^b Иванов, Топоров 1983 ↓.
↑ Калыгин 2006 ↓.
↑ Olmsted 1994 (2019) ↓, s. 169.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ЭССЯ 1994 ↓, s. 133.
↑ ^a ^b ^c ^d Клейн 2004 ↓, s. 246.
↑ ^a ^b Pukanec 2013 ↓, s. 74.
↑ Клейн 2004 ↓, s. 88.
↑ Клейн 2004 ↓, s. 89.
↑ ^a ^b Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 189.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Гальковский 1916 ↓, s. 33.
↑ ^a ^b Клейн 2004 ↓, s. 43.
↑ ^a ^b Гальковский 1916 ↓, s. 34.
↑ Ловмянский 2003 ↓, s. 99—100.
↑ Гейштор 2014 ↓, s. 184.
↑ Васильев 1999 ↓, s. 215.
↑ ЭССЯ 1992 ↓, s. 133—134.
↑ Symboly – Mokošín [online], Poslanecká sněmovna Parlamentu České republiky .
↑ ^a ^b ЭССЯ 1994 ↓, s. 131.
↑ ^a ^b Васильев 1999 ↓, s. 71.
↑ Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 185.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Топоров 1995 ↓, s. 209.
↑ ^a ^b Зубов 1981 ↓, s. 157.
↑ Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 187.
↑ Герасимов 1910 ↓, s. 58.
↑ ЭССЯ 1992 ↓, s. 130.
↑ Васильев 1999 ↓, s. 96.
↑ Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 186.
↑ ^a ^b Urbańczyk 1991 ↓, s. 182.
↑ Топоров 1995 ↓, s. 205.
↑ Klein 2004 ↓, s. 28.
↑ PVL 2012 ↓, s. 385.
↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 92.
↑ Васильев 1999 ↓, s. 299.
↑ Клейн 2004 ↓, s. 150.
↑ Мансикка 2016 ↓, s. 99.
↑ ^a ^b Васильев 1999 ↓, s. 10.
↑ Васильев 1999 ↓, s. 11.
↑ Васильев 1999 ↓, s. 200.
↑ ПВЛ 2012 ↓, s. 37.
↑ Клейн 2004 ↓, s. 335.
↑ ^a ^b Васильев 1999 ↓, s. 202.
↑ Данилевский 2004 ↓, s. 101, 314.
↑ Петрухин 2014 ↓, s. 372.
↑ Васильев 1999 ↓, s. 202—203.
↑ Лукин 2011 ↓, s. 326.
↑ Лукин 2011 ↓, s. 331.
↑ Лукин 2011 ↓, s. 342—343.
↑ ^a ^b Зубов 1981 ↓, s. 149.
↑ Русанова, Тимощук 2007 ↓, s. 127.
↑ ПВЛ 2012 ↓, s. 56—57.
↑ Введенский 2023 ↓, s. 127.
↑ Лукин 2009 ↓, s. 95—96.
↑ Введенский 2023 ↓, s. 116.
↑ Лукин 2009 ↓, s. 93.
↑ Русанова, Тимощук 2007 ↓, s. 126.
↑ Русанова, Тимощук 2007 ↓, s. 129.
↑ Забияко 2022 ↓, s. 85.
↑ ^a ^b ^c Михайлов 2017 ↓, s. 53.
↑ ПВЛ 2012 ↓, s. 79.
↑ ПВЛ 2012 ↓, s. 81.
↑ Васильев 1999 ↓, s. 28.
↑ Русанова, Тимощук 2007 ↓, s. 59.
↑ Лукин 2011 ↓, s. 344.
↑ Михайлов 2017 ↓, s. 37.
↑ Данилевский 2010 ↓, s. 239.
↑ Русанова, Тимощук 2007 ↓, s. 171.
↑ ^a ^b Мансикка 2016 ↓, s. 184.
↑ Мансикка 2016 ↓, s. 182.
↑ Álvarez-Pedrosa 2020 ↓, s. 381.
↑ Brückner 1985 ↓, s. 88.
↑ Moeglich 2006 ↓, s. 74.
↑ ^a ^b Гальковский 1916 ↓, s. 33—34.
↑ Данилевский 2010 ↓, s. 529.
↑ ^a ^b ^c Данилевский 2010 ↓, s. 531.
↑ Мансикка 2016 ↓, s. 188.
↑ Петрухин 2000 ↓, s. 305.
↑ Кутарев 2013 ↓, s. 176.
↑ ^a ^b Васильев 1999 ↓, s. 12.
↑ ^a ^b ^c ^d Данилевский 2010 ↓, s. 537.
↑ Мансикка 2016 ↓, s. 190.
↑ Гальковский 1913 ↓, s. 23.
↑ Urbańczyk 1991 ↓, s. 86.
↑ ^a ^b Brückner 1985 ↓, s. 153.
↑ Мансикка 2016 ↓, s. 197.
↑ Данилевский 2010 ↓, s. 243.
↑ Зубов 1994 ↓, s. 53.
↑ Зубов 1995 ↓, s. 46—47.
↑ ^a ^b Зубов 1995 ↓, s. 47.
↑ Зубов 2005 ↓, s. 233.
↑ ^a ^b Рыбаков 2013 ↓, s. 396.
↑ ^a ^b ^c Клейн 2004 ↓, s. 374.
↑ Мансикка 2016 ↓, s. 196.
↑ ^a ^b Данилевский 2010 ↓, s. 538.
↑ ^a ^b Данилевский 2010 ↓, s. 539.
↑ Клейн 2004 ↓, s. 343.
↑ Аничков 1914 ↓, s. 74—75.
↑ ^a ^b Мансикка 2016 ↓, s. 186—187.
↑ Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 179.
↑ Зубов 2005 ↓, s. 90.
↑ Гальковский 1913 ↓, s. 55.
↑ ^a ^b Данилевский 2010 ↓, s. 542.
↑ ^a ^b Гальковский 1913 ↓, s. 56.
↑ Данилевский 2010 ↓, s. 543.
↑ Мансикка 2016 ↓, s. 110.
↑ ^a ^b ^c ^d Васильев 1999 ↓, s. 17.
↑ ^a ^b ^c Васильев 1999 ↓, s. 29.
↑ Аничков 1914 ↓, s. 279.
↑ ^a ^b Ловмянский 2003 ↓, s. 96.
↑ Петрухин 2014 ↓, s. 369.
↑ ^a ^b Васильев 1999 ↓, s. 16.
↑ Клейн 2004 ↓, s. 19.
↑ ^a ^b ^c Михайлов 2017 ↓, s. 54.
↑ Мансикка 2016 ↓, s. 256.
↑ Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 180.
↑ ^a ^b ^c Аничков 1914 ↓, s. 276.
↑ Власова 2008 ↓, s. 51.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Барсов 1887 ↓, s. 360.
↑ Мансикка 2016 ↓, s. 114.
↑ Мансикка 2016 ↓, s. 303.
↑ Гальковский 1913 ↓, s. 293.
↑ Гальковский 1913 ↓, s. 294.
↑ Мансикка 2016 ↓, s. 163.
↑ ^a ^b Гальковский 1913 ↓, s. 300.
↑ ^a ^b ^c Мансикка 2016 ↓, s. 311.
↑ ^a ^b Рыбаков 2013 ↓, s. 397.
↑ Аничков 1914 ↓, s. 85—86.
↑ Ivanov, Toporov 1983 ↓, s. 181.
↑ Vasiliev 1999 ↓, s. 17.
↑ Страхов 2000 ↓, s. 160—161.
↑ ^a ^b Зубов 1981 ↓, s. 152.
↑ Гальковский 1916 ↓, s. 32.
↑ Гейштор 2014 ↓, s. 86.
↑ Рыбаков 2013 ↓, s. 394.
↑ Pauli 1839 ↓, s. 47.
↑ Ламанский 1898 ↓, s. 395.
↑ ^a ^b ^c Герасимов 1910 ↓, s. 56.
↑ ^a ^b ^c Барсов 1894 ↓, s. 185.
↑ Strzelczyk 1998 ↓, s. 44.
↑ Мадлевская 2005 ↓, s. 372.
↑ Мадлевская 2005 ↓, s. 374.
↑ Мадлевская 2005 ↓, s. 375.
↑ ^a ^b Мадлевская 2005 ↓, s. 376.
↑ Мадлевская 2005 ↓, s. 379.
↑ Мадлевская 2005 ↓, s. 377.
↑ ^a ^b Петрухин 2009 ↓, s. 338.
↑ Валенцова 2009 ↓, s. 323.
↑ Зубов 1981 ↓, s. 158.
↑ Валенцова 2009 ↓, s. 322.
↑ Зубов 1981 ↓, s. 159.
↑ ^a ^b Зубов 1981 ↓, s. 151.
↑ ^a ^b Топоров 1982 ↓, s. 57.
↑ Зубов 1981 ↓, s. 153.
↑ ^a ^b Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 190.
↑ Петрухин 2014a ↓, s. 508—509.
↑ Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 175—197.
↑ Забияко 2022 ↓, s. 64.
↑ ^a ^b Валенцова 2009 ↓, s. 382.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Валенцова 2009 ↓, s. 327.
↑ Толстая 2009 ↓, s. 383.
↑ ^a ^b Толстая 2012 ↓, s. 151.
↑ Белова 2004 ↓, s. 391—392.
↑ ^a ^b ^c Левкиеская, Толстая 2004 ↓, s. 631.
↑ ^a ^b ^c Левкиеская, Толстая 2004 ↓, s. 632.
↑ Friday (n.) [online], Online Etymology Dictionary, 21 marca 2020 [dostęp 2023-08-02] .
↑ ^a ^b Левин 2004 ↓, s. 142.
↑ ^a ^b Левин 2004 ↓, s. 30.
↑ ^a ^b Левин 2004 ↓, s. 31.
↑ ^a ^b Страхов 2000 ↓, s. 161—162.
↑ ^a ^b Панченко 1998 ↓, s. 167—168.
↑ ^a ^b Клейн 2004 ↓, s. 233.
↑ Левин 2004 ↓, s. 157.
↑ Михайлов 2017 ↓, s. 165.
↑ Михайлов 2017 ↓, s. 138—139.
↑ Михайлов 2017 ↓, s. 117.
↑ Михайлов 2017 ↓, s. 139.
↑ Топоров 1982 ↓, s. 53.
↑ ^a ^b Топоров 1982 ↓, s. 119.
↑ ^a ^b Топоров 1998 ↓, s. 89.
↑ Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 188.
↑ ^a ^b Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 191.
↑ Топоров 1998 ↓, s. 91.
↑ Топоров 1998 ↓, s. 90.
↑ Топоров 1998 ↓, s. 91—92.
↑ ^a ^b Топоров 1998 ↓, s. 92.
↑ Михайлов 2017 ↓, s. 119.
↑ Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 193.
↑ ^a ^b Клейн 2004 ↓, s. 65.
↑ Ловмянский 2003 ↓, s. 375.
↑ ^a ^b Топорков 2002 ↓, s. 394.
↑ ^a ^b Бесков 2015 ↓, s. 60.
↑ Забияко 2022 ↓, s. 60, 64.
↑ Рабинович 2000 ↓, s. 322.
↑ ^a ^b Рыбаков 2013 ↓, s. 151, 404, 514, 632.
↑ ^a ^b Рыбаков 2013 ↓, s. 402.
↑ ^a ^b Рыбаков 2013 ↓, s. 409.
↑ Рыбаков 2013 ↓, s. 636.
↑ Рыбаков 2013 ↓, s. 631.
↑ Рыбаков 2013 ↓, s. 406.
↑ Клейн 2004 ↓, s. 186.
↑ Клейн 2004 ↓, s. 201.
↑ Косменко 2002 ↓, s. 175—176, 186.
↑ Рыбаков 2013 ↓, s. 515.
↑ Козлова 2014 ↓.
↑ Клейн 2004 ↓, s. 83.
↑ Клейн 2004 ↓, s. 86.
↑ ^a ^b Прокофьев, Филатов, Коскелло 2006 ↓, s. 183.
↑ ^a ^b Гайдуков 2000 ↓, s. 3—15.
↑ ^a ^b Гайдуков 2000 ↓, s. 15—20.
↑ Прокофьев, Филатов, Коскелло 2006 ↓, s. 190.
↑ Гайдуков 2000 ↓, s. 73—95.
↑ Гайдуков 2000 ↓, s. 95—111.
↑ Mačuda 2012 ↓, s. 71.
↑ Mačuda 2012 ↓, s. 77.
↑ Mačuda 2012 ↓, s. 72.
↑ Mačuda 2012 ↓, s. 185.
↑ Тютина, Саберов 2017 ↓, s. 200.
↑ Гайдуков 2000 ↓, s. 111—137.
↑ Mačuda 2012 ↓, s. 29.
↑ Mačuda 2012 ↓, s. 150.
↑ Mačuda 2012 ↓, s. 164.
↑ Mačuda 2012 ↓, s. 168.
↑ ^a ^b ^c Mačuda 2012 ↓, s. 171.
↑ Mačuda 2012 ↓, s. 172.
↑ Mačuda 2012 ↓, s. 173.
↑ Mačuda 2012 ↓, s. 173—174.
↑ Mačuda 2012 ↓, s. 177.
↑ Mačuda 2012 ↓, s. 179.
↑ ^a ^b Mačuda 2012 ↓, s. 180.
↑ Mačuda 2012 ↓, s. 202—203.
↑ Алексеев 2004 ↓, s. 3—5.
↑ Алексеев 2004a ↓, s. 95.
↑ Haarmann 2000 ↓, s. 6—16.
↑ Figes 2002 ↓, s. 321.
↑ VENUS – Mokosha Mons, Federal government of the United States, 1 października 2006 [dostęp 2024-05-07] .
↑ ^a ^b Пантелеева, Хоробрых 2022 ↓, s. 163.
↑ Бесков 2018 ↓, s. 144.
↑ ^a ^b Бесков 2018 ↓, s. 145.
↑ Бесков 2015a ↓, s. 13.

Bibliografia

Jełpidifor Barsow: «Слово о полку Игореве», как художественный памятник Киевской дружинной Руси.. T. 1. Мoskwa: 1887.
Jełpidifor Barsow: Олонецкий сборник. Материалы для истории, географии, статистики и этнографии Олонецкого края. Выпуск 3. Cz. Об олонецких древностях. Pietrozawodsk: Типография губернского правления, 1894.
Nikołaj Galkowski: Борьба христианства с остатками язычества в древней Руси. T. II. Мoskwa: Печатня А. И. Снегиревой, 1913.
Michaił Gierasimow: Словарь уездного Череповецкого говора. Petersburg: Типография Императорской академии наук, 1910.
Szablon:Статья
Памятники общественной мысли Древней Руси: В 3-х т.. T. 1: Домонгольский период. Мoskwa: Российская политическая энциклопедия (РОСПЭНН), 2010. ISBN 978-5-8243-1234-8.
Повесть временных лет. Petersburg: Наука, 1997, seria: Библиотека литературы Древней Руси. Т. 1 : XI—XII века.
Nikołaj Tichonrawow: Летописи русской литературы и древности. T. IV. Мoskwa: Типография Грачева и комп., 1862.

Jewgienij Aniczkow: Язычество и древняя Русь. Petersburg: Типография М. М. Стасюловича, 1914.
Andriej Bieskow: Язычество восточных славян. От древности к современности.. Niżny Nowogród: ФГБОУ ВО «НГПУ», 2015.
Michaił Wasiljew: Язычество восточных славян накануне крещения Руси: Религиозно-мифологическое взаимодействие с иранским миром. Языческая реформа князя Владимира.. Мoskwa: Индрик, 1999. ISBN 5-85759-087-6.
Marina Własowa: Энциклопедия русских суеверий. Petersburg: Азбука-классика, 2008. ISBN 978-5-91181-705-3.
Nikołaj Galkowski: Борьба христианства с остатками язычества в древней Руси. T. I. Charków: Епархиальная типография, 1916.
Мифология славян. Мoskwa: Весь Мир, 2014. ISBN 978-5-7777-0581-5.
Igorʹ Danilewskij: Повесть временных лет: герменевтические основы изучения летописных текстов. Мoskwa: Аспект—Пресс, 2004. ISBN 978-5-7567-0345-0.
Wiktor Kalygin: Этимологический словарь кельтских теонимов. Мoskwa: Наука, 2006. ISBN 5-02-034377-3.
Leo Klejn: Перуна Воскрешение Перуна. К реконструкции славянского язычества. Petersburg: Евразия, 2004. ISBN 5-8071-0153-7.
Anna Kosmienko: Традиционный орнамент финноязычных народов северо-западной части России. Pietrozawodsk: Карельский научный центр РАН, 2002. ISBN 5-9274-0082-5.
Iw Lewin: Двоеверие и народная религия в России. Мoskwa: Индрик, 2004. ISBN 5-85759-284-4.
Henryk Łowmiański: Религия славян и её упадок (VI—XII вв.). Petersburg: Академический проект, 2003. ISBN 5-7331-0045-1.
Jelena Madlewska: Русская мифология. Энциклопедия. Мoskwa: Мидгард, Эксмо, 2005. ISBN 5-699-13535-9.
Wilo Mansikka: Труды по религии восточных славян. Мoskwa: Форум, 2016. ISBN 978-5-00091-182-2.
Nikołaj Michajłow: История славянской мифологии в XX веке. Мoskwa: Институт славяноведения РАН, 2017. ISBN 978-5-7576-0380-3.
Walerij Mokijenko: Образы русской речи. Историко-этимологические и этнолингвистические очерки фразеологии. Л.: Издательство ленинградского университета, 1986.
Aleksandr Panczenko: Исследование в области народного православия. Деревенские святыни северо-запада России. Petersburg: Алетейя, 1998. ISBN 5-89329-082-0.
Władimir Pietruchin: Из истории русской культуры. T. I. Древняя Русь. Cz. Древняя Русь. Народ. Князья. Религия.. Мoskwa: Языки русской культуры, 2000, seria: Язык. Семиотика. Культура. ISBN 5-7859-0093-9.
Władimir Pietruchin: Русь в IX–X веках. От призвания варягов до выбора веры. Wyd. 2-е изд., испр. и доп. / В. Я. Петрухин. Мoskwa: Форум; Неолит, 2014. ISBN 978-5-91134-691-1.
Irina Rusanowa, Boris Timoszczuk: Языческие святилища древних славян. Wyd. 2-е изд., испр. Мoskwa: Ладога-100, 2007. ISBN 978-5-94494-051-3.
Boris Rybakow: Язычество древних славян. Мoskwa: Академический Проект, 2013. ISBN 978-5-8291-1392-6.
Władimir Toporow: Предыстория литературы у славян: Опыт реконструкции: Введение в курс истории славянских литератур. Мoskwa: Российский государственный гуманитарный университет, 1998. ISBN 5-7281-0171-2.
Władimir Toporow: Мифология: Статьи для мифологических энциклопедий. T. 1. А—О. Мoskwa: Языки славянских культур, 2011. ISBN 978-5-9551-0555-0.
Andriej Toporkow: Рукописи, которых не было. Подделки в области славянского фольклора. Cz. Сказка про бога Посвистача. Мoskwa: Ладомир, 2002. ISBN 5-86218-381-7.
История религии в 2 томах. Igorʹ Jabłokow (red.). Wyd. 4-е изд., пер. и доп. T. 1. Книга 2. Религии Древнего мира. Народностно-национальные религии: учебник для вузов. Юрайт, 2022. ISBN 978-5-534-03389-2.

Szablon:СДЭС
Szablon:Статья
Szablon:Книга
Szablon:Статья
Иванов В. В., Топоров В. Н: Балто-славянские исследования. Cz. К реконструкции Мокоши как женского персонажа в славянской версии основного мифа. Мoskwa: Наука, 1983.
Szablon:Статья
Szablon:Статья
Szablon:Статья
Szablon:Фасмер
Szablon:МНМ
Szablon:СДЭС
Szablon:СДЭС
Szablon:Книга
Szablon:СДЭС
Szablon:СДЭС
Szablon:СДЭС
Szablon:Статья
Szablon:СДЭС

Izmaił Sriezniewski: Материалы для словаря древнерусского языка по письменным памятникам. T. Второй. Л—П. Cz. Мокошь=Мокъшь. Petersburg: Типография императорской академии наук, 1902.
Aleksandr Strachow: Этимология. 1997—1999. Cz. Письменная фиксация и этимология (мелкие наблюдения). Мoskwa: Наука, 2000. ISBN 5-02-022540-1.
Władimir Toporow: Балто-славянские исследования. Cz. Древняя Москва в балтийской перспективе. Мoskwa: Наука, 1982.
Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд. Выпуск 19. (*męs’arь—*morzakъ). Мoskwa: Наука, 1992. ISBN 5-02-011121-X.
Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд. Выпуск 20. (*morzatъjь—mъrsknǫti). Мoskwa: Наука, 1994. ISBN 5-02-011145-7.

Andriej Bieskow. Русское неоязычество в свете данных эргонимики: методы и перспективы изучения. „Религиоведческие исследования”, 2015a. Мoskwa. ISSN 2224-6711. (ros.).
Andriej Bieskow. Реминисценции восточнославянского язычества в современной российской культуре (статья вторая). „Colloquium heptaplomeres: научный альманах”, 2016. Niżny Nowogród: Uniwersytet im. Minina. ISSN 2312-1696. (ros.).
Andriej Bieskow. Реминисценции восточнославянского язычества в современной российской культуре (статья третья). „Colloquium heptaplomeres: научный альманах”, 2017. Niżny Nowogród: Uniwersytet im. Minina. ISSN 2312-1696. (ros.).
Andriej Bieskow. Восточнославянское язычество в зеркале российской повседневности. „Kultūras studijas. Zinātnisko rakstu krājums”. X, 2018. Daugavpils: Daugavpils Universitāte. (ros.).
Wiktor Gajdukow: Идеология и практика славянского неоязычества. Petersburg: 2000.
Lilija Pantielejewa, Stanisław Chorobrych: Лингвосемиотика похоронной культуры: деревня и город. Мoskwa: Изд. дом Высшей школы экономики, 2022. ISBN 978-5-7598-2680-4.
Современная религиозная жизнь России. Опыт систематического исследования. T. IV. Мoskwa: Университетская книга, Логос, 2006. ISBN 5-98704-057-4.
Что думают учёные о «Велесовой книге»: сб. ст. Petersburg: Наука, 2004. ISBN 5-02-027121-7.

На других языках

Żegota Pauli: Pieśni ludu ruskiego w Galicyi. Nakł. Kajetana Jabłlońskiego, 1839. (pol.).

Monika Kropej: Supernatural Beings from Slovenian Myth and Folktales. Ljubljana: Založba ZRC, 2012, seria: Studia mythologica Slavica. Supplementa. Supplementum 6. ISBN 978-961-254-428-7. (ang.).
Łuczyński, Michał: Bogowie dawnych Słowian. Studium onomastyczne. Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe, 2020. ISBN 96077-78-837-83-1. (pol.).
Garrett S. Olmsted: The Gods of the Celts and the Indo-Europeans (revised). Innsbruck: Instituts für Sprachwissenschaft, 1994 (2019). ISBN 3-85124-173-8. (ang.).
Martin Pukanec: Etymologický nákres slovanského sveta bohov a démonov: (náboženstva a morálky Slovanov). Nitra: Vydavate Univerzita Konštantína Filozofa v Nitre, 2013. ISBN 978-80-558-0280-0. (słow.).
Stanisław Urbańczyk: Dawni Słowianie Wiara i kult. Wrocław: Ossolineum, 1991. ISBN 0382-83-045-0. (pol.).
Mykoła Zubow: Слов’янські повчання проти язичництва в лінгвотекстологічному висвітленні: Дисертація на здобуття наукового ступеня доктора філологічних наук. Odessa: Odeski Uniwersytet Narodowy im. Ilji Miecznikowa, 2005. (ukr.).
Orlando Figes: Natasha's Dance: a cultural history of Russia. N. Y: Szablon:Нп5, 2002. ISBN 978-0-8050-5783-6. (ang.).

Harald Haarmann. The Soul of Mother Russia: Russian Symbols and Pre-Russian Cultural Identity. „Re-vision: a journal of knowledge and consciousness”. 23 (1), 2000. ISSN 0275-6935. (ang.).

[linienie-170] Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie linienie

[CITEREFВласова2008258-1] Власова 2008 ↓, s. 258.

[CITEREFПетрухин2014377-2] Петрухин 2014 ↓, s. 377.

[CITEREFСрезневский1902164-3] Срезневский 1902 ↓, s. 164.

[CITEREFЭССЯ1992133-4] ЭССЯ 1992 ↓, s. 133.

[CITEREFЭССЯ1992131-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ЭССЯ 1992 ↓, s. 131.

[CITEREFМихайлов2017126-6] Михайлов 2017 ↓, s. 126.

[CITEREFГерасимов19101-7] Герасимов 1910 ↓, s. 1.

[CITEREFИванов,_Топоров1983181-8] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 181.

[CITEREFВасильев199998-9] Васильев 1999 ↓, s. 98.

[CITEREFЭССЯ1992132-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ЭССЯ 1992 ↓, s. 132.

[CITEREFМадлевская2005114-11] Мадлевская 2005 ↓, s. 114.

[CITEREFŁuczyński2020136-12] Łuczyński 2020 ↓, s. 136.

[CITEREFКлейн2004245-13] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Клейн 2004 ↓, s. 245.

[CITEREFИванов,_Топоров1983194-14] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 194.

[CITEREFТопоров2011536-15] Топоров 2011 ↓, s. 536.

[CITEREFАничков1914275-16] Аничков 1914 ↓, s. 275.

[CITEREFМихайлов201758-17] Михайлов 2017 ↓, s. 58.

[CITEREFИванов,_Топоров1983184-18] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 184.

[CITEREFМансикка2016400-19] Мансикка 2016 ↓, s. 400.

[CITEREFФасмер1986640-20] Фасмер 1986 ↓, s. 640.

[CITEREFЭССЯ1992149-21] ЭССЯ 1992 ↓, s. 149.

[CITEREFŁuczyński2020134—137-22] Łuczyński 2020 ↓, s. 134—137.

[CITEREFМокиенко1986176-23] Мокиенко 1986 ↓, s. 176.

[CITEREFКарпов2015108-24] Карпов 2015 ↓, s. 108.

[CITEREFМокиенко1986143-25] Мокиенко 1986 ↓, s. 143.

[CITEREFПетрухин2014a508-26] Петрухин 2014a ↓, s. 508.

[CITEREFИванов,_Топоров1983195-27] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 195.

[CITEREFВасильев1999214-28] Васильев 1999 ↓, s. 214.

[CITEREFЯблоков_и_др.202263—64-29] Яблоков и др. 2022 ↓, s. 63—64.

[CITEREFГейштор2014185-30] Гейштор 2014 ↓, s. 185.

[CITEREFЛовмянский2003100-31] Ловмянский 2003 ↓, s. 100.

[CITEREFЗубов1981-32] Зубов 1981 ↓.

[CITEREFИванов,_Топоров1983-33] Иванов, Топоров 1983 ↓.

[CITEREFКалыгин2006-34] Калыгин 2006 ↓.

[CITEREFOlmsted1994_(2019)169-35] Olmsted 1994 (2019) ↓, s. 169.

[CITEREFЭССЯ1994133-36] ЭССЯ 1994 ↓, s. 133.

[CITEREFКлейн2004246-37] Клейн 2004 ↓, s. 246.

[CITEREFPukanec201374-38] Pukanec 2013 ↓, s. 74.

[CITEREFКлейн200488-39] Клейн 2004 ↓, s. 88.

[CITEREFКлейн200489-40] Клейн 2004 ↓, s. 89.

[CITEREFИванов,_Топоров1983189-41] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 189.

[CITEREFГальковский191633-42] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Гальковский 1916 ↓, s. 33.

[CITEREFКлейн200443-43] Клейн 2004 ↓, s. 43.

[CITEREFГальковский191634-44] Гальковский 1916 ↓, s. 34.

[CITEREFЛовмянский200399—100-45] Ловмянский 2003 ↓, s. 99—100.

[CITEREFГейштор2014184-46] Гейштор 2014 ↓, s. 184.

[CITEREFВасильев1999215-47] Васильев 1999 ↓, s. 215.

[CITEREFЭССЯ1992133—134-48] ЭССЯ 1992 ↓, s. 133—134.

[49] Symboly – Mokošín [online], Poslanecká sněmovna Parlamentu České republiky .

[CITEREFЭССЯ1994131-50] ЭССЯ 1994 ↓, s. 131.

[CITEREFВасильев199971-51] Васильев 1999 ↓, s. 71.

[CITEREFИванов,_Топоров1983185-52] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 185.

[CITEREFТопоров1995209-53] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Топоров 1995 ↓, s. 209.

[CITEREFЗубов1981157-54] Зубов 1981 ↓, s. 157.

[CITEREFИванов,_Топоров1983187-55] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 187.

[CITEREFГерасимов191058-56] Герасимов 1910 ↓, s. 58.

[CITEREFЭССЯ1992130-57] ЭССЯ 1992 ↓, s. 130.

[CITEREFВасильев199996-58] Васильев 1999 ↓, s. 96.

[CITEREFИванов,_Топоров1983186-59] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 186.

[CITEREFUrbańczyk1991182-60] Urbańczyk 1991 ↓, s. 182.

[CITEREFТопоров1995205-61] Топоров 1995 ↓, s. 205.

[CITEREFKlein200428-62] Klein 2004 ↓, s. 28.

[CITEREFPVL2012385-63] PVL 2012 ↓, s. 385.

[CITEREFGieysztor200692-64] Gieysztor 2006 ↓, s. 92.

[CITEREFВасильев1999299-65] Васильев 1999 ↓, s. 299.

[CITEREFКлейн2004150-66] Клейн 2004 ↓, s. 150.

[CITEREFМансикка201699-67] Мансикка 2016 ↓, s. 99.

[CITEREFВасильев199910-68] Васильев 1999 ↓, s. 10.

[CITEREFВасильев199911-69] Васильев 1999 ↓, s. 11.

[CITEREFВасильев1999200-70] Васильев 1999 ↓, s. 200.

[CITEREFПВЛ201237-71] ПВЛ 2012 ↓, s. 37.

[CITEREFКлейн2004335-72] Клейн 2004 ↓, s. 335.

[CITEREFВасильев1999202-73] Васильев 1999 ↓, s. 202.

[CITEREFДанилевский2004101,_314-74] Данилевский 2004 ↓, s. 101, 314.

[CITEREFПетрухин2014372-75] Петрухин 2014 ↓, s. 372.

[CITEREFВасильев1999202—203-76] Васильев 1999 ↓, s. 202—203.

[CITEREFЛукин2011326-77] Лукин 2011 ↓, s. 326.

[CITEREFЛукин2011331-78] Лукин 2011 ↓, s. 331.

[CITEREFЛукин2011342—343-79] Лукин 2011 ↓, s. 342—343.

[CITEREFЗубов1981149-80] Зубов 1981 ↓, s. 149.

[CITEREFРусанова,_Тимощук2007127-81] Русанова, Тимощук 2007 ↓, s. 127.

[CITEREFПВЛ201256—57-82] ПВЛ 2012 ↓, s. 56—57.

[CITEREFВведенский2023127-83] Введенский 2023 ↓, s. 127.

[CITEREFЛукин200995—96-84] Лукин 2009 ↓, s. 95—96.

[CITEREFВведенский2023116-85] Введенский 2023 ↓, s. 116.

[CITEREFЛукин200993-86] Лукин 2009 ↓, s. 93.

[CITEREFРусанова,_Тимощук2007126-87] Русанова, Тимощук 2007 ↓, s. 126.

[CITEREFРусанова,_Тимощук2007129-88] Русанова, Тимощук 2007 ↓, s. 129.

[CITEREFЗабияко202285-89] Забияко 2022 ↓, s. 85.

[CITEREFМихайлов201753-90] Михайлов 2017 ↓, s. 53.

[CITEREFПВЛ201279-91] ПВЛ 2012 ↓, s. 79.

[CITEREFПВЛ201281-92] ПВЛ 2012 ↓, s. 81.

[CITEREFВасильев199928-93] Васильев 1999 ↓, s. 28.

[CITEREFРусанова,_Тимощук200759-94] Русанова, Тимощук 2007 ↓, s. 59.

[CITEREFЛукин2011344-95] Лукин 2011 ↓, s. 344.

[CITEREFМихайлов201737-96] Михайлов 2017 ↓, s. 37.

[CITEREFДанилевский2010239-97] Данилевский 2010 ↓, s. 239.

[CITEREFРусанова,_Тимощук2007171-98] Русанова, Тимощук 2007 ↓, s. 171.

[CITEREFМансикка2016184-99] Мансикка 2016 ↓, s. 184.

[CITEREFМансикка2016182-100] Мансикка 2016 ↓, s. 182.

[CITEREFÁlvarez-Pedrosa2020381-101] Álvarez-Pedrosa 2020 ↓, s. 381.

[CITEREFBrückner198588-102] Brückner 1985 ↓, s. 88.

[CITEREFMoeglich200674-103] Moeglich 2006 ↓, s. 74.

[CITEREFГальковский191633—34-104] Гальковский 1916 ↓, s. 33—34.

[CITEREFДанилевский2010529-105] Данилевский 2010 ↓, s. 529.

[CITEREFДанилевский2010531-106] Данилевский 2010 ↓, s. 531.

[CITEREFМансикка2016188-107] Мансикка 2016 ↓, s. 188.

[CITEREFПетрухин2000305-108] Петрухин 2000 ↓, s. 305.

[CITEREFКутарев2013176-109] Кутарев 2013 ↓, s. 176.

[CITEREFВасильев199912-110] Васильев 1999 ↓, s. 12.

[CITEREFДанилевский2010537-111] Данилевский 2010 ↓, s. 537.

[CITEREFМансикка2016190-112] Мансикка 2016 ↓, s. 190.

[CITEREFГальковский191323-113] Гальковский 1913 ↓, s. 23.

[CITEREFUrbańczyk199186-114] Urbańczyk 1991 ↓, s. 86.

[CITEREFBrückner1985153-115] Brückner 1985 ↓, s. 153.

[CITEREFМансикка2016197-116] Мансикка 2016 ↓, s. 197.

[CITEREFДанилевский2010243-117] Данилевский 2010 ↓, s. 243.

[CITEREFЗубов199453-118] Зубов 1994 ↓, s. 53.

[CITEREFЗубов199546—47-119] Зубов 1995 ↓, s. 46—47.

[CITEREFЗубов199547-120] Зубов 1995 ↓, s. 47.

[CITEREFЗубов2005233-121] Зубов 2005 ↓, s. 233.

[CITEREFРыбаков2013396-122] Рыбаков 2013 ↓, s. 396.

[CITEREFКлейн2004374-123] Клейн 2004 ↓, s. 374.

[CITEREFМансикка2016196-124] Мансикка 2016 ↓, s. 196.

[CITEREFДанилевский2010538-125] Данилевский 2010 ↓, s. 538.

[CITEREFДанилевский2010539-126] Данилевский 2010 ↓, s. 539.

[CITEREFКлейн2004343-127] Клейн 2004 ↓, s. 343.

[CITEREFАничков191474—75-128] Аничков 1914 ↓, s. 74—75.

[CITEREFМансикка2016186—187-129] Мансикка 2016 ↓, s. 186—187.

[CITEREFИванов,_Топоров1983179-130] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 179.

[CITEREFЗубов200590-131] Зубов 2005 ↓, s. 90.

[CITEREFГальковский191355-132] Гальковский 1913 ↓, s. 55.

[CITEREFДанилевский2010542-133] Данилевский 2010 ↓, s. 542.

[CITEREFГальковский191356-134] Гальковский 1913 ↓, s. 56.

[CITEREFДанилевский2010543-135] Данилевский 2010 ↓, s. 543.

[CITEREFМансикка2016110-136] Мансикка 2016 ↓, s. 110.

[CITEREFВасильев199917-137] Васильев 1999 ↓, s. 17.

[CITEREFВасильев199929-138] Васильев 1999 ↓, s. 29.

[CITEREFАничков1914279-139] Аничков 1914 ↓, s. 279.

[CITEREFЛовмянский200396-140] Ловмянский 2003 ↓, s. 96.

[CITEREFПетрухин2014369-141] Петрухин 2014 ↓, s. 369.

[CITEREFВасильев199916-142] Васильев 1999 ↓, s. 16.

[CITEREFКлейн200419-143] Клейн 2004 ↓, s. 19.

[CITEREFМихайлов201754-144] Михайлов 2017 ↓, s. 54.

[CITEREFМансикка2016256-145] Мансикка 2016 ↓, s. 256.

[CITEREFИванов,_Топоров1983180-146] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 180.

[CITEREFАничков1914276-147] Аничков 1914 ↓, s. 276.

[CITEREFВласова200851-148] Власова 2008 ↓, s. 51.

[CITEREFБарсов1887360-149] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Барсов 1887 ↓, s. 360.

[CITEREFМансикка2016114-150] Мансикка 2016 ↓, s. 114.

[CITEREFМансикка2016303-151] Мансикка 2016 ↓, s. 303.

[CITEREFГальковский1913293-152] Гальковский 1913 ↓, s. 293.

[CITEREFГальковский1913294-153] Гальковский 1913 ↓, s. 294.

[CITEREFМансикка2016163-154] Мансикка 2016 ↓, s. 163.

[CITEREFГальковский1913300-155] Гальковский 1913 ↓, s. 300.

[CITEREFМансикка2016311-156] Мансикка 2016 ↓, s. 311.

[CITEREFРыбаков2013397-157] Рыбаков 2013 ↓, s. 397.

[CITEREFАничков191485—86-158] Аничков 1914 ↓, s. 85—86.

[CITEREFIvanov,_Toporov1983181-159] Ivanov, Toporov 1983 ↓, s. 181.

[CITEREFVasiliev199917-160] Vasiliev 1999 ↓, s. 17.

[CITEREFСтрахов2000160—161-161] Страхов 2000 ↓, s. 160—161.

[CITEREFЗубов1981152-162] Зубов 1981 ↓, s. 152.

[CITEREFГальковский191632-163] Гальковский 1916 ↓, s. 32.

[CITEREFГейштор201486-164] Гейштор 2014 ↓, s. 86.

[CITEREFРыбаков2013394-165] Рыбаков 2013 ↓, s. 394.

[CITEREFPauli183947-166] Pauli 1839 ↓, s. 47.

[CITEREFЛаманский1898395-167] Ламанский 1898 ↓, s. 395.

[CITEREFГерасимов191056-168] Герасимов 1910 ↓, s. 56.

[CITEREFБарсов1894185-169] Барсов 1894 ↓, s. 185.

[CITEREFStrzelczyk199844-171] Strzelczyk 1998 ↓, s. 44.

[CITEREFМадлевская2005372-172] Мадлевская 2005 ↓, s. 372.

[CITEREFМадлевская2005374-173] Мадлевская 2005 ↓, s. 374.

[CITEREFМадлевская2005375-174] Мадлевская 2005 ↓, s. 375.

[CITEREFМадлевская2005376-175] Мадлевская 2005 ↓, s. 376.

[CITEREFМадлевская2005379-176] Мадлевская 2005 ↓, s. 379.

[CITEREFМадлевская2005377-177] Мадлевская 2005 ↓, s. 377.

[CITEREFПетрухин2009338-178] Петрухин 2009 ↓, s. 338.

[CITEREFВаленцова2009323-179] Валенцова 2009 ↓, s. 323.

[CITEREFЗубов1981158-180] Зубов 1981 ↓, s. 158.

[CITEREFВаленцова2009322-181] Валенцова 2009 ↓, s. 322.

[CITEREFЗубов1981159-182] Зубов 1981 ↓, s. 159.

[CITEREFЗубов1981151-183] Зубов 1981 ↓, s. 151.

[CITEREFТопоров198257-184] Топоров 1982 ↓, s. 57.

[CITEREFЗубов1981153-185] Зубов 1981 ↓, s. 153.

[CITEREFИванов,_Топоров1983190-186] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 190.

[CITEREFПетрухин2014a508—509-187] Петрухин 2014a ↓, s. 508—509.

[CITEREFИванов,_Топоров1983175—197-188] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 175—197.

[CITEREFЗабияко202264-189] Забияко 2022 ↓, s. 64.

[CITEREFВаленцова2009382-190] Валенцова 2009 ↓, s. 382.

[CITEREFВаленцова2009327-191] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Валенцова 2009 ↓, s. 327.

[CITEREFТолстая2009383-192] Толстая 2009 ↓, s. 383.

[CITEREFТолстая2012151-193] Толстая 2012 ↓, s. 151.

[CITEREFБелова2004391—392-194] Белова 2004 ↓, s. 391—392.

[CITEREFЛевкиеская,_Толстая2004631-195] Левкиеская, Толстая 2004 ↓, s. 631.

[CITEREFЛевкиеская,_Толстая2004632-196] Левкиеская, Толстая 2004 ↓, s. 632.

[197] Friday (n.) [online], Online Etymology Dictionary, 21 marca 2020 [dostęp 2023-08-02] .

[CITEREFЛевин2004142-198] Левин 2004 ↓, s. 142.

[CITEREFЛевин200430-199] Левин 2004 ↓, s. 30.

[CITEREFЛевин200431-200] Левин 2004 ↓, s. 31.

[CITEREFСтрахов2000161—162-201] Страхов 2000 ↓, s. 161—162.

[CITEREFПанченко1998167—168-202] Панченко 1998 ↓, s. 167—168.

[CITEREFКлейн2004233-203] Клейн 2004 ↓, s. 233.

[CITEREFЛевин2004157-204] Левин 2004 ↓, s. 157.

[CITEREFМихайлов2017165-205] Михайлов 2017 ↓, s. 165.

[CITEREFМихайлов2017138—139-206] Михайлов 2017 ↓, s. 138—139.

[CITEREFМихайлов2017117-207] Михайлов 2017 ↓, s. 117.

[CITEREFМихайлов2017139-208] Михайлов 2017 ↓, s. 139.

[CITEREFТопоров198253-209] Топоров 1982 ↓, s. 53.

[CITEREFТопоров1982119-210] Топоров 1982 ↓, s. 119.

[CITEREFТопоров199889-211] Топоров 1998 ↓, s. 89.

[CITEREFИванов,_Топоров1983188-212] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 188.

[CITEREFИванов,_Топоров1983191-213] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 191.

[CITEREFТопоров199891-214] Топоров 1998 ↓, s. 91.

[CITEREFТопоров199890-215] Топоров 1998 ↓, s. 90.

[CITEREFТопоров199891—92-216] Топоров 1998 ↓, s. 91—92.

[CITEREFТопоров199892-217] Топоров 1998 ↓, s. 92.

[CITEREFМихайлов2017119-218] Михайлов 2017 ↓, s. 119.

[CITEREFИванов,_Топоров1983193-219] Иванов, Топоров 1983 ↓, s. 193.

[CITEREFКлейн200465-220] Клейн 2004 ↓, s. 65.

[CITEREFЛовмянский2003375-221] Ловмянский 2003 ↓, s. 375.

[CITEREFТопорков2002394-222] Топорков 2002 ↓, s. 394.

[CITEREFБесков201560-223] Бесков 2015 ↓, s. 60.

[CITEREFЗабияко202260,_64-224] Забияко 2022 ↓, s. 60, 64.

[CITEREFРабинович2000322-225] Рабинович 2000 ↓, s. 322.

[CITEREFРыбаков2013151,_404,_514,_632-226] Рыбаков 2013 ↓, s. 151, 404, 514, 632.

[CITEREFРыбаков2013402-227] Рыбаков 2013 ↓, s. 402.

[CITEREFРыбаков2013409-228] Рыбаков 2013 ↓, s. 409.

[CITEREFРыбаков2013636-229] Рыбаков 2013 ↓, s. 636.

[CITEREFРыбаков2013631-230] Рыбаков 2013 ↓, s. 631.

[CITEREFРыбаков2013406-231] Рыбаков 2013 ↓, s. 406.

[CITEREFКлейн2004186-232] Клейн 2004 ↓, s. 186.

[CITEREFКлейн2004201-233] Клейн 2004 ↓, s. 201.

[CITEREFКосменко2002175—176,_186-234] Косменко 2002 ↓, s. 175—176, 186.

[CITEREFРыбаков2013515-235] Рыбаков 2013 ↓, s. 515.

[CITEREFКозлова2014-236] Козлова 2014 ↓.

[CITEREFКлейн200483-237] Клейн 2004 ↓, s. 83.

[CITEREFКлейн200486-238] Клейн 2004 ↓, s. 86.

[CITEREFПрокофьев,_Филатов,_Коскелло2006183-239] Прокофьев, Филатов, Коскелло 2006 ↓, s. 183.

[CITEREFГайдуков20003—15-240] Гайдуков 2000 ↓, s. 3—15.

[CITEREFГайдуков200015—20-241] Гайдуков 2000 ↓, s. 15—20.

[CITEREFПрокофьев,_Филатов,_Коскелло2006190-242] Прокофьев, Филатов, Коскелло 2006 ↓, s. 190.

[CITEREFГайдуков200073—95-243] Гайдуков 2000 ↓, s. 73—95.

[CITEREFГайдуков200095—111-244] Гайдуков 2000 ↓, s. 95—111.

[CITEREFMačuda201271-245] Mačuda 2012 ↓, s. 71.

[CITEREFMačuda201277-246] Mačuda 2012 ↓, s. 77.

[CITEREFMačuda201272-247] Mačuda 2012 ↓, s. 72.

[CITEREFMačuda2012185-248] Mačuda 2012 ↓, s. 185.

[CITEREFТютина,_Саберов2017200-249] Тютина, Саберов 2017 ↓, s. 200.

[CITEREFГайдуков2000111—137-250] Гайдуков 2000 ↓, s. 111—137.

[CITEREFMačuda201229-251] Mačuda 2012 ↓, s. 29.

[CITEREFMačuda2012150-252] Mačuda 2012 ↓, s. 150.

[CITEREFMačuda2012164-253] Mačuda 2012 ↓, s. 164.

[CITEREFMačuda2012168-254] Mačuda 2012 ↓, s. 168.

[CITEREFMačuda2012171-255] Mačuda 2012 ↓, s. 171.

[CITEREFMačuda2012172-256] Mačuda 2012 ↓, s. 172.

[CITEREFMačuda2012173-257] Mačuda 2012 ↓, s. 173.

[CITEREFMačuda2012173—174-258] Mačuda 2012 ↓, s. 173—174.

[CITEREFMačuda2012177-259] Mačuda 2012 ↓, s. 177.

[CITEREFMačuda2012179-260] Mačuda 2012 ↓, s. 179.

[CITEREFMačuda2012180-261] Mačuda 2012 ↓, s. 180.

[CITEREFMačuda2012202—203-262] Mačuda 2012 ↓, s. 202—203.

[CITEREFАлексеев20043—5-263] Алексеев 2004 ↓, s. 3—5.

[CITEREFАлексеев2004a95-264] Алексеев 2004a ↓, s. 95.

[CITEREFHaarmann20006—16-265] Haarmann 2000 ↓, s. 6—16.

[CITEREFFiges2002321-266] Figes 2002 ↓, s. 321.

[267] VENUS – Mokosha Mons, Federal government of the United States, 1 października 2006 [dostęp 2024-05-07] .

[CITEREFПантелеева,_Хоробрых2022163-268] Пантелеева, Хоробрых 2022 ↓, s. 163.

[CITEREFБесков2018144-269] Бесков 2018 ↓, s. 144.

[CITEREFБесков2018145-270] Бесков 2018 ↓, s. 145.

[CITEREFБесков2015a13-271] Бесков 2015a ↓, s. 13.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

@@ Linia 246: / Linia 246: @@
 {{Przypisy}}
-== Литература ==
+== Bibliografia ==
+* {{Cytuj książkę | tytuł = «Слово о  полку Игореве», как художественный памятник Киевской дружинной Руси. | imię = Jełpidifor |nazwisko = Barsow | url = https://viewer.rsl.ru/ru/rsl01004453038?page=1&rotate=0&theme=white | miejsce = Мoskwa | rok = 1887 | tom = 1 }}
-=== На русском языке ===
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Олонецкий сборник. Материалы для истории, географии, статистики и этнографии Олонецкого края. Выпуск 3  | imię = Jełpidifor |nazwisko = Barsow | część = Об олонецких древностях | url = https://www.prlib.ru/item/355026 | miejsce = Pietrozawodsk | wydawca = Типография губернского правления | rok = 1894 }}
-{{refbegin|2}}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Борьба христианства с остатками язычества в древней Руси | imię = Nikołaj | nazwisko = Galkowski | część =  | url = https://orpk.org/books/1108 | wydanie =  | miejsce = Мoskwa | wydawca = Печатня А. И. Снегиревой | rok = 1913 | tom = II }}
-; Источники
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Словарь уездного Череповецкого говора | imię = Michaił | nazwisko = Gierasimow | url = http://elib.shpl.ru/ru/nodes/84563-t-87-3-slovar-uezdnogo-cherepovetskogo-govora-1910 | miejsce = Petersburg | wydawca = Типография Императорской академии наук | rok = 1910}}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = «Слово о  полку Игореве», как художественный памятник Киевской дружинной Руси. | autor = [[Барсов, Елпидифор Васильевич|Барсов Е. В.]] | url = https://viewer.rsl.ru/ru/rsl01004453038?page=1&rotate=0&theme=white | miejsce = М | rok = 1887 | tom = 1 }}
+* {{Статья|ссылка=https://www.booksite.ru/jiv/1898_3_4.pdf|ref=Ламанский|заглавие=Материалы лексикографические по новгородским говорам|год=1898|ответственный=под ред. [[Ламанский, Владимир Иванович|Ламанского В. И]]|język=ru|miejsce=Petersburg|czasopismo=[[Живая старина]]. Периодическое издание отделения этнографии имперского русского географического общества.|издательство=Типография князя [[Мещерский, Владимир Петрович|В. П. Мещерского]]|тип=журнал|выпуск=III и IV|s=393—408}}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Олонецкий сборник. Материалы для истории, географии, статистики и этнографии Олонецкого края. Выпуск 3 | autor = [[Барсов, Елпидифор Васильевич|Барсов Е. В.]] | część = Об олонецких древностях | url = https://www.prlib.ru/item/355026 | miejsce = [[Петрозаводск]] | wydawca = Типография губернского правления | rok = 1894 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Памятники общественной мысли Древней Руси: В 3-х т. | miejsce = Мoskwa | wydawca = Российская политическая энциклопедия (РОСПЭНН) | rok = 2010 | tom = 1: Домонгольский период| isbn = 978-5-8243-1234-8 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Борьба христианства с остатками язычества в древней Руси | autor = [[Гальковский, Николай Михайлович|Гальковский Н. М.]] | część =  | url = https://orpk.org/books/1108 | wydanie =  | miejsce = М. | wydawca = Печатня А. И. Снегиревой | rok = 1913 | tom = II }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Словарь уездного Череповецкого говора | autor = Герасимов М. К. | url = http://elib.shpl.ru/ru/nodes/84563-t-87-3-slovar-uezdnogo-cherepovetskogo-govora-1910 | miejsce = СПб | wydawca = Типография Императорской академии наук | rok = 1910 | seria = Сборник отделения русского языка и словестности императорской академии наук. Том LXXXVII, №3 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Повесть временных лет | url = http://lib2.pushkinskijdom.ru/tabid-4869 | miejsce = Petersburg | wydawca = [[Наука (издательство)|Наука]] | rok = 1997 | seria = [[Библиотека литературы Древней Руси]]. Т. 1 : XI—XII века }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Летописи русской литературы и древности | imię = Nikołaj |nazwisko = Tichonrawow |autor link = Nikołaj Tichonrawow| url = https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/de/Летописи_русской_литературы_и_древности,_издаваемые_Николаем_Тихонравовым_Том_4_1862.pdf | miejsce = Мoskwa | wydawca = Типография Грачева и комп. | rok = 1862 | tom = IV }}
-* {{Статья|ссылка=https://www.booksite.ru/jiv/1898_3_4.pdf|ref=Ламанский|заглавие=Материалы лексикографические по новгородским говорам|год=1898|ответственный=под ред. [[Ламанский, Владимир Иванович|Ламанского В. И]]|язык=ru|место=СПб|издание=[[Живая старина]]. Периодическое издание отделения этнографии имперского русского географического общества.|издательство=Типография князя [[Мещерский, Владимир Петрович|В. П. Мещерского]]|тип=журнал|выпуск=III и IV|s=393—408}}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Памятники общественной мысли Древней Руси: В 3-х т. | miejsce = М | wydawca = Российская политическая энциклопедия (РОСПЭНН) | rok = 2010 | tom = 1: Домонгольский период | seria = Библиотека отечественной общественной мысли с древнейших времён до начала XX века | isbn = 978-5-8243-1234-8 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Повесть временных лет | url = http://lib2.pushkinskijdom.ru/tabid-4869 | miejsce = СПб | wydawca = [[Наука (издательство)|Наука]] | rok = 1997 | seria = [[Библиотека литературы Древней Руси]]. Т. 1 : XI—XII века }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Летописи русской литературы и древности | autor = [[Тихонравов, Николай Саввич|Тихонравов Н. С.]] | url = https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/de/%D0%9B%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B8_%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B_%D0%B8_%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%2C_%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%8B%D0%B5_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%BC_%D0%A2%D0%B8%D1%85%D0%BE%D0%BD%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%BC_%D0%A2%D0%BE%D0%BC_4_1862.pdf | miejsce = М | wydawca = Типография Грачева и комп. | rok = 1862 | tom = IV }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Язычество и древняя Русь | imię = Jewgienij |nazwisko = Aniczkow | url = https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_003812632?page=1&rotate=0&theme=white | miejsce = Petersburg | wydawca = Типография [[Стасюлевич, Михаил Матвеевич|М. М. Стасюловича]] | rok = 1914 }}
-; Книги
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Язычество и древняя Русь | autor = [[Аничков Е. В.]] | url = https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_003812632?page=1&rotate=0&theme=white | miejsce = СПб | wydawca = Типография [[Стасюлевич, Михаил Матвеевич|М. М. Стасюловича]] | rok = 1914 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Язычество восточных славян. От древности к современности. | imię = Andriej |nazwisko = Bieskow | url = https://www.researchgate.net/publication/301560194_Azycestvo_vostocnyh_slavan_Ot_drevnosti_k_sovremennosti | miejsce = Niżny Nowogród | wydawca = [[Новосибирский государственный педагогический университет|ФГБОУ ВО «НГПУ»]] | rok = 2015 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Язычество восточных славян. От древности к современности. | autor = Бесков А. А. | url = https://www.researchgate.net/publication/301560194_Azycestvo_vostocnyh_slavan_Ot_drevnosti_k_sovremennosti | miejsce = [[Нижний Новгород]] | wydawca = [[Новосибирский государственный педагогический университет|ФГБОУ ВО «НГПУ»]] | rok = 2015 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Язычество восточных славян накануне крещения Руси: Религиозно-мифологическое взаимодействие с иранским миром. Языческая реформа князя Владимира. | imię = Michaił |nazwisko = Wasiljew| url = https://inslav.ru/images/stories/pdf/1999_Vasiljev_Jazychestvo.pdf | miejsce = Мoskwa | wydawca = Индрик | rok = 1999 | isbn = 5-85759-087-6 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Энциклопедия русских суеверий | imię = Marina | nazwisko = Własowa | miejsce = Petersburg | wydawca = Азбука-классика | rok = 2008 | isbn = 978-5-91181-705-3 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Язычество восточных славян накануне крещения Руси: Религиозно-мифологическое взаимодействие с иранским миром. Языческая реформа князя Владимира. | autor = Васильев М. А. | url = https://inslav.ru/images/stories/pdf/1999_Vasiljev_Jazychestvo.pdf | miejsce = М | wydawca = Индрик | rok = 1999 | isbn = 5-85759-087-6 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Энциклопедия русских суеверий | autor = Власова М. Н. | miejsce = Спб | wydawca = Азбука-классика | rok = 2008 | isbn = 978-5-91181-705-3 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Борьба христианства с остатками язычества в древней Руси | imię = Nikołaj | nazwisko = Galkowski | url = http://www.vernost.ru/poganye/12.htm | miejsce = Charków | wydawca = Епархиальная типография | rok = 1916 | tom = I }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Мифология славян | imię = Aleksander | naziwko = Gieysztor| miejsce = Мoskwa | wydawca = Весь Мир | rok = 2014 | isbn = 978-5-7777-0581-5 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Борьба христианства с остатками язычества в древней Руси | autor = [[Гальковский, Николай Михайлович|Гальковский Н. М.]] | część =  | url = http://www.vernost.ru/poganye/12.htm | wydanie =  | miejsce = [[Харьков]] | wydawca = Епархиальная типография | rok = 1916 | tom = I }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Повесть временных лет: герменевтические основы изучения летописных текстов | imię = Igorʹ |nazwisko = Danilewskij | url = https://www.hse.ru/data/2011/121546-11-033122/%D0%93%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8B.pdf | miejsce = Мoskwa | wydawca = Аспект—Пресс | rok = 2004 | isbn = 9785756703450 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Мифология славян | autor = [[Гейштор, Александр]] | miejsce = М | wydawca = Весь Мир | rok = 2014 | isbn = 978-5-7777-0581-5 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Этимологический словарь кельтских теонимов | imię = Wiktor |nazwisko = Kalygin | url = http://booksshare.net/books/lunguistics/kaligin-vp/2006/files/etimilogicheskiyslovar2006.pdf | miejsce = Мoskwa | wydawca = Наука | rok = 2006 | isbn = 5-02-034377-3 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Повесть временных лет: герменевтические основы изучения летописных текстов | autor = [[Данилевский, Игорь Николаевич|Данилевский И. Н.]] | url = https://www.hse.ru/data/2011/121546-11-033122/%D0%93%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8B.pdf | miejsce = М | wydawca = Аспект—Пресс | rok = 2004 | isbn = 9785756703450 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Этимологический словарь кельтских теонимов | autor = [[Калыгин, Виктор Павлович|Калыгин В. П.]] | url = http://booksshare.net/books/lunguistics/kaligin-vp/2006/files/etimilogicheskiyslovar2006.pdf | miejsce = М | wydawca = [[Наука (издательство)|Наука]] | rok = 2006 | isbn = 5-02-034377-3 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Воскрешение Перуна. К реконструкции славянского язычества | imię = Leo |nazwisko = Klejn | url = https://www.google.ru/books/edition/Воскрешение_Перуна/GYLXAAAAMAAJ?hl=ru&gbpv=0&bsq=Воскрешение Перуна | miejsce = Petersburg | wydawca = Евразия | rok = 2004 | isbn = 5-8071-0153-7 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Владимир Святой | autor = [[Карпов, Алексей Юрьевич|Карпов А. Ю.]] | wydanie = 3-е изд | miejsce = М | wydawca = [[Молодая Гвардия (издательство)|Молодая Гвардия]] | rok = 2015 | seria = [[Жизнь замечательных людей]]. Выпуск 1522 | isbn = 978-5-235-03804-2 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Традиционный орнамент финноязычных народов северо-западной части России | imię = Anna |nazwisko= Kosmienko | miejsce = Pietrozawodsk | wydawca = Карельский научный центр РАН | rok = 2002 | isbn = 5-9274-0082-5 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Двоеверие и народная религия в России | imię = Iw |nazwisko = Lewin | miejsce = Мoskwa | wydawca = Индрик | rok = 2004 | isbn = 5-85759-284-4 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Воскрешение Перуна. К реконструкции славянского язычества | autor = [[Клейн Л. С.]] | url = https://www.google.ru/books/edition/%D0%92%D0%BE%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B5%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%9F%D0%B5%D1%80%D1%83%D0%BD%D0%B0/GYLXAAAAMAAJ?hl=ru&gbpv=0&bsq=%D0%92%D0%BE%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B5%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%20%D0%9F%D0%B5%D1%80%D1%83%D0%BD%D0%B0 | miejsce = СПб. | wydawca = Евразия | rok = 2004 | isbn = 5-8071-0153-7 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Традиционный орнамент финноязычных народов северо-западной части России | autor = Косменко А. П. | miejsce = [[Петрозаводск]] | wydawca = [[Карельский научный центр РАН]] | rok = 2002 | isbn = 5-9274-0082-5 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Религия славян и её упадок (VI—XII вв.) | imię = Henryk | nazwisko = Łowmiański | url = https://azbyka.ru/otechnik/books/file/25088-Религия-славян-и-её-упадок-(VI-XII-вв-).pdf | miejsce = Petersburg | wydawca = Академический проект | rok = 2003 | isbn = 5-7331-0045-1 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Двоеверие и народная религия в России | autor = Левин, Ив | miejsce = М | wydawca = Индрик | rok = 2004 | isbn = 5-85759-284-4 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Русская мифология. Энциклопедия | imię = Jelena |nazwisko = Madlewska | miejsce = Мoskwa | wydawca = Мидгард, [[Эксмо]] | rok = 2005 | isbn = 5-699-13535-9 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Религия славян и её упадок (VI—XII вв.) | autor = [[Ловмянский, Генрик]] | url = https://azbyka.ru/otechnik/books/file/25088-%D0%A0%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD-%D0%B8-%D0%B5%D1%91-%D1%83%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BE%D0%BA-(VI-XII-%D0%B2%D0%B2-).pdf | miejsce = СПб. | wydawca = Академический проект | rok = 2003 | isbn = 5-7331-0045-1 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Труды по религии восточных славян | imię = Wilo |nazwisko = Mansikka | url = https://inslav.ru/sites/default/files/editions/2016_mansikka.pdf | miejsce = Мoskwa | wydawca = Форум | rok = 2016 | isbn = 978-5-00091-182-2 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Русская мифология. Энциклопедия | autor = Мадлевская Е. Л. | miejsce = М | wydawca = Мидгард, [[Эксмо]] | rok = 2005 | isbn = 5-699-13535-9 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = История славянской мифологии в XX веке | imię = Nikołaj |nazwisko = Michajłow | url = https://inslav.ru/sites/default/files/editions/2017_mixajlov.pdf | miejsce = Мoskwa | wydawca = Институт славяноведения РАН | rok = 2017 | isbn = 978-5-7576-0380-3 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Образы русской речи. Историко-этимологические и этнолингвистические очерки фразеологии | imię = Walerij |nazwisko = Mokijenko | url = https://books.google.ru/books/about/Образы_русской_речи.html?id=my4lAAAAMAAJ&redir_esc=y | miejsce = Л. | wydawca = Издательство ленинградского университета | rok = 1986 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Труды по религии восточных славян | autor = [[Мансикка, Вильо Йоханнес|Мансикка В. Й.]] | url = https://inslav.ru/sites/default/files/editions/2016_mansikka.pdf | miejsce = М | wydawca = Форум | rok = 2016 | isbn = 978-5-00091-182-2 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = История славянской мифологии в XX веке | autor = Михайлов Н. А. | url = https://inslav.ru/sites/default/files/editions/2017_mixajlov.pdf | miejsce = М | wydawca = [[Институт славяноведения РАН]] | rok = 2017 | isbn = 978-5-7576-0380-3 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Исследование в области народного православия. Деревенские святыни северо-запада России | imię = Aleksandr |nazwisko = Panczenko | miejsce = Petersburg | wydawca = Алетейя | rok = 1998 | isbn = 5-89329-082-0 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Из истории русской культуры | imię = Władimir |nazwisko = Pietruchin | część = Древняя Русь. Народ. Князья. Религия. | miejsce = Мoskwa | wydawca = Языки русской культуры | rok = 2000 | tom = I. Древняя Русь | seria = Язык. Семиотика. Культура | isbn = 5-7859-0093-9 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Образы русской речи. Историко-этимологические и этнолингвистические очерки фразеологии | autor = [[Мокиенко, Валерий Михайлович|Мокиенко В. М.]] | url = https://books.google.ru/books/about/%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D1%8B_%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D1%80%D0%B5%D1%87%D0%B8.html?id=my4lAAAAMAAJ&redir_esc=y | miejsce = Л. | wydawca = Издательство ленинградского университета | rok = 1986 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Русь в IX–X веках. От призвания варягов до выбора веры | imię = Władimir |nazwisko = Pietruchin | url = https://inslav.ru/images/stories/pdf/2014_Petruxin.pdf | wydanie = 2-е изд., испр. и доп. / В. Я. Петрухин | miejsce = Мoskwa | wydawca = Форум; Неолит | rok = 2014 | isbn = 978-5-91134-691-1 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Исследование в области народного православия. Деревенские святыни северо-запада России | autor = [[Панченко, Александр Александрович|Панченко А. А.]] | miejsce = СПб | wydawca = [[Алетейя (издательство)|Алетейя]] | rok = 1998 | isbn = 5-89329-082-0 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Языческие святилища древних славян |imię = Irina |nazwisko = Rusanowa |imię2 = Boris |nazwisko2 = Timoszczuk | url = https://azbyka.ru/otechnik/books/original/15964-Языческие-святилища-древних-славян.pdf | wydanie = 2-е изд., испр. | miejsce = Мoskwa | wydawca = Ладога-100 | rok = 2007 | isbn = 978-5-94494-051-3 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Из истории русской культуры | autor = [[Петрухин В. Я.]] | część = Древняя Русь. Народ. Князья. Религия. | miejsce = М | wydawca = Языки русской культуры | rok = 2000 | tom = I. Древняя Русь | seria = Язык. Семиотика. Культура | isbn = 5-7859-0093-9 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Русь в IX–X веках. От призвания варягов до выбора веры | autor = [[Петрухин В. Я.]] | url = https://inslav.ru/images/stories/pdf/2014_Petruxin.pdf | wydanie = 2-е изд., испр. и доп. / В. Я. Петрухин | miejsce = М. | wydawca = Форум; Неолит | rok = 2014 | isbn = 978-5-91134-691-1 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Язычество древних славян | imię = Boris |nazwisko = Rybakow |autor link = Boris Rybakow | miejsce = Мoskwa | wydawca = Академический Проект | rok = 2013 | isbn = 978-5-8291-1392-6 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Предыстория литературы у славян: Опыт реконструкции: Введение в курс истории славянских литератур |imię = Władimir |nazwisko = Toporow |autor link= Władimir Toporow | miejsce = Мoskwa | wydawca = Российский государственный гуманитарный университет | rok = 1998 | isbn = 5-7281-0171-2 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Языческие святилища древних славян | autor = [[Русанова, Ирина Петровна|Русанова И. П.]], [[Тимощук, Борис Анисимович|Тимощук Б. А.]] | url = https://azbyka.ru/otechnik/books/original/15964-%D0%AF%D0%B7%D1%8B%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5-%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D1%89%D0%B0-%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D1%85-%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD.pdf | wydanie = 2-е изд., испр. | miejsce = М | wydawca = Ладога-100 | rok = 2007 | isbn = 978-5-94494-051-3 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Язычество древних славян | autor = [[Рыбаков, Борис Александрович|Рыбаков Б. А.]] | część =  | url =  | wydanie =  | miejsce = М. | wydawca = Академический Проект | rok = 2013 | seria = Древняя Русь: Духовная культура и государственность | isbn = 978-5-8291-1392-6 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Мифология: Статьи для мифологических энциклопедий |imię = Władimir |nazwisko = Toporow | url = https://www.google.ru/books/edition/Мифология_Статьи_для/EzadCgAAQBAJ?hl=ru&gbpv=0 | miejsce = Мoskwa | wydawca = Языки славянских культур | rok = 2011 | tom = 1. А—О | isbn = 978-5-9551-0555-0 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Рукописи, которых не было. Подделки в области славянского фольклора | imię = Andriej |nazwisko = Toporkow | część = Сказка про бога Посвистача | miejsce = Мoskwa | wydawca = Ладомир | rok = 2002 | isbn = 5-86218-381-7 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Предыстория литературы у славян: Опыт реконструкции: Введение в курс истории славянских литератур | autor = [[Топоров, Владимир Николаевич|Топоров В. Н.]] | miejsce = М | wydawca = [[Российский государственный гуманитарный университет]] | rok = 1998 | isbn = 5-7281-0171-2 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Мифология: Статьи для мифологических энциклопедий | autor = Топоров В. Н. | url = https://www.google.ru/books/edition/%D0%9C%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F_%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D0%B8_%D0%B4%D0%BB%D1%8F/EzadCgAAQBAJ?hl=ru&gbpv=0 | miejsce = М. | wydawca = Языки славянских культур | rok = 2011 | tom = 1. А—О | isbn = 978-5-9551-0555-0 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = История религии в 2 томах | inni = Igorʹ Jabłokow (red.) | url = https://www.google.ru/books/edition/История_религии_в_2_т_Т/PkokEAAAQBAJ?hl=ru&gbpv=0 | wydanie = 4-е изд., пер. и доп | wydawca = Юрайт | rok = 2022 | tom = 1. Книга 2. Религии Древнего мира. Народностно-национальные религии: учебник для вузов | isbn = 978-5-534-03389-2 |odn = {{odn/id|Jabłokow|2022}} }}
-{{Cytuj książkę | tytuł = Рукописи, которых не было. Подделки в области славянского фольклора | autor = [[Топорков, Андрей Львович|Топорков А. Л.]] | część = Сказка про бога Посвистача | miejsce = М. | wydawca = Ладомир | rok = 2002 | isbn = 5-86218-381-7 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = История религии в 2 томах | autor = [[Яблоков И. Н.]] и др. | url = https://www.google.ru/books/edition/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D1%80%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B8%D0%B8_%D0%B2_2_%D1%82_%D0%A2/PkokEAAAQBAJ?hl=ru&gbpv=0 | wydanie = 4-е изд., пер. и доп | wydawca = Юрайт | rok = 2022 | tom = 1. Книга 2. Религии Древнего мира. Народностно-национальные религии: учебник для вузов | isbn = 978-5-534-03389-2 }}
-; Статьи
 * {{СДЭС|Боги|автор=Топоров В. Н.|том=1|s=204—215|ref=Топоров}}
 * {{Статья|ссылка=https://elar.urfu.ru/bitstream/10995/25973/1/ei_1981_16.pdf|ref=Зубов|автор=Зубов Н. И.|заглавие=О теониме Мокошь|год=1981|язык=ru|место=[[Свердловск]]|издание=Этимологические исследования|тип=журнал|выпуск=2|s=149—160|issn=2310-757X}}
 * {{Книга|ref=Зубов|ссылка=https://www.academia.edu/6060611/%D0%A1%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%BA%D0%B2%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC_%D0%94%D0%B8%D0%B2%D0%B0|автор=Зубов Н. И.|заглавие=Русская ономастика и ономастика России. Словарь|ответственный=Под ред. [[Трубачёв, Олег Николаевич|О. Н. Трубачёва]]|год=1994|часть=Дива|место=М|издательство=Школа-Пресс|s=53—54|серия=Русская энциклопедия|isbn=5-88527-066-X}}
 * {{Статья|ссылка=https://www.academia.edu/1763154/%D0%9D%D0%B0%D1%83%D1%87%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%84%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%BC%D1%8B_%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%9E%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B0|ref=Зубов|автор=Зубов Н. И.|заглавие=Научные фантомы славянского олимпа|год=1995|язык=ru|издание=[[Живая старина]]|выпуск=7|номер=3|s=46—49|issn=0204-3432}}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Балто-славянские исследования | autor = [[Иванов, Вячеслав Всеволодович|Иванов В. В.]], Топоров В. Н | część = К реконструкции Мокоши как женского персонажа в славянской версии основного мифа | url = https://inslav.ru/images/stories/books/BSI1982%281983%29.pdf | miejsce = М | wydawca = [[Наука (издательство)|Наука]] | rok = 1983 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Балто-славянские исследования | autor = [[Иванов, Вячеслав Всеволодович|Иванов В. В.]], Топоров В. Н | część = К реконструкции Мокоши как женского персонажа в славянской версии основного мифа | url = https://inslav.ru/images/stories/books/BSI1982%281983%29.pdf | miejsce = Мoskwa | wydawca = [[Наука (издательство)|Наука]] | rok = 1983 }}
 * {{Статья|ссылка=https://dragons21.ru/n-k-kozlova-drakon-obyknovennyj/|ref=Козлова|автор=Козлова Н. К.|заглавие=«Дракон обыкновенный», или О том, почему не состоялась одна «научная» сенсация|год=2014|ответственный=под ред. Н. К. Козловой, Т. И. Подкорытовой|язык=ru|место=[[Омск]]|издание=Встреча культур в пространстве Сибири: научные исследования, мемуаристика, художественная критика|издательство=Полиграфист|тип=журнал|s=191—199|issn=9785982360618}}
 * {{Статья|ссылка=https://religio.amursu.ru/images/Volumes/2013/4/20/20.pdf|ref=Кутарев|автор=Кутарев О. В.|заглавие=Характеристика Рода и Рожаниц в славянской мифологии: интерпретации Б. А. Рыбакова и его предшественников|год=2013|язык=ru|издание=Религиоведение|тип=журнал|номер=4|s=170—177|issn=2072-8662}}
@@ Linia 307: / Linia 301: @@
 * {{Статья|ссылка=https://www.academia.edu/40410352/%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87_%D0%A0_%D0%90_2000_%D0%98%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC_%D0%BE%D1%80%D0%B5%D1%85%D0%BE%D0%BC_%D0%B8%D0%BB%D0%B8_%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%85%D0%B8_%D0%B8_%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%85%D0%B2%D1%8B_Stratum_Plus_5_2000_%D1%81_262_390|ref=Рабинович|автор=[[Рабинович, Роман Аронович|Рабинович Р. А.]]|заглавие=Искушение «волошским орехом», или Балканские волохи и русские волхвы|год=2000|язык=ru|издание=Stratum Plus|тип=журнал|номер=5|s=262—390|issn=1608-9057}}
 * {{СДЭС|Среда|автор=[[Толстая, Светлана Михайловна|Толстая С. М.]]|том=5|s=150—151|ref=Толстая}}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Материалы для словаря древнерусского языка по письменным памятникам | autor = [[Срезневский И. И.]] | część = Мокошь=Мокъшь | miejsce = СПб | wydawca = [[Типография Академии наук|Типография императорской академии наук]] | rok = 1902 | tom = Второй. Л—П }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Этимология. 1997—1999 | autor = [[Страхов, Александр Борисович|Страхов А. Б.]] | część = Письменная фиксация и этимология (мелкие наблюдения) | miejsce = М | wydawca = [[Наука (издательство)|Наука]] | rok = 2000 | isbn = 5-02-022540-1 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Балто-славянские исследования | autor = Топоров В. Н. | część = Древняя Москва в балтийской перспективе | url = https://inslav.ru/images/stories/books/BSI1981%281982%29.pdf | miejsce = М | wydawca = [[Наука (издательство)|Наука]] | rok = 1982 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд. Выпуск 19. (*męs’arь—*morzakъ) | url = https://etymolog.ruslang.ru/doc/essja19.pdf | miejsce = М | wydawca = Наука | rok = 1992 | isbn = 5-02-011121-X }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд. Выпуск 20. (*morzatъjь—mъrsknǫti) | url = https://etymolog.ruslang.ru/doc/essja20.pdf | miejsce = М | wydawca = Наука | rok = 1994 | isbn = 5-02-011145-7 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Материалы для словаря древнерусского языка по письменным памятникам | imię = Izmaił |nazwisko = Sriezniewski |autor link = Izmaił Sriezniewski | część = Мокошь=Мокъшь | miejsce = Petersburg | wydawca = Типография императорской академии наук | rok = 1902 | tom = Второй. Л—П }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Этимология. 1997—1999 | imię = Aleksandr |nazwisko = Strachow | część = Письменная фиксация и этимология (мелкие наблюдения) | miejsce = Мoskwa | wydawca = Наука | rok = 2000 | isbn = 5-02-022540-1 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Балто-славянские исследования | imię = Władimir |nazwisko = Toporow |autor link = Władimir Toporow | część = Древняя Москва в балтийской перспективе | url = https://inslav.ru/images/stories/books/BSI1981%281982%29.pdf | miejsce = Мoskwa | wydawca = Наука | rok = 1982 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд. Выпуск 19. (*męs’arь—*morzakъ) | url = https://etymolog.ruslang.ru/doc/essja19.pdf | miejsce = Мoskwa | wydawca = Наука | rok = 1992 | isbn = 5-02-011121-X }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд. Выпуск 20. (*morzatъjь—mъrsknǫti) | url = https://etymolog.ruslang.ru/doc/essja20.pdf | miejsce = Мoskwa | wydawca = Наука | rok = 1994 | isbn = 5-02-011145-7 }}
+* {{Cytuj pismo|url=https://www.academia.edu/18912534/Русское_неоязычество_в_свете_данных_эргонимики_методы_и_перспективы_изучения_Russian_Neo_Paganism_in_the_Light_of_Ergonymics_Data_Research_Methods_and_Perspectives|imię = Andriej |nazwisko = Bieskow |tytuł=Русское неоязычество в свете данных эргонимики: методы и перспективы изучения|rok=2015a|język=ru|miejsce=Мoskwa|czasopismo=Религиоведческие исследования|wydanie=11|numer=1|s=9—22|issn=2224-6711}}
-; Литература по неоязычеству и современной культуре
+* {{Cytuj pismo|url=https://www.academia.edu/31086366/Реминисценции_восточнославянского_язычества_в_современной_российской_культуре_статья_вторая_REMINISCENCES_OF_EASTERN_SLAVIC_PAGANISM_IN_MODERN_RUSSIAN_CULTURE_PART_TWO_|imię = Andriej |nazwisko = Bieskow|tytuł=Реминисценции восточнославянского язычества в современной российской культуре (статья вторая)|rok=2016|inni=Andriej Bieskow, Roman Szyżenski (red.)|język=ru|miejsce=Niżny Nowogród|czasopismo=Colloquium heptaplomeres: научный альманах|wydawca=[[Niżnonowogrodzki Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. Kuźmy Minina|Uniwersytet im. Minina]]|wydanie=III|s=6—24|issn=2312-1696}}
-* {{Статья|ссылка=https://www.academia.edu/18912534/%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D0%BD%D0%B5%D0%BE%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE_%D0%B2_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B5_%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85_%D1%8D%D1%80%D0%B3%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%B4%D1%8B_%D0%B8_%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%B2%D1%8B_%D0%B8%D0%B7%D1%83%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_Russian_Neo_Paganism_in_the_Light_of_Ergonymics_Data_Research_Methods_and_Perspectives|ref=Бесков|автор=Бесков А. А.|заглавие=Русское неоязычество в свете данных эргонимики: методы и перспективы изучения|год=2015a|язык=ru|место=М|издание=Религиоведческие исследования|тип=жкрнал|выпуск=11|номер=1|s=9—22|issn=2224-6711}}
-* {{Статья|ссылка=https://www.academia.edu/31086366/%D0%A0%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%86%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B8_%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B2_%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B5_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F_%D0%B2%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B0%D1%8F_REMINISCENCES_OF_EASTERN_SLAVIC_PAGANISM_IN_MODERN_RUSSIAN_CULTURE_PART_TWO_|ref=Бесков|автор=Бесков А. А.|заглавие=Реthumbсценции восточнославянского язычества в современной российской культуре (статья вторая)|год=2016|ответственный=сост. А. А. Бесков, Р. В. Шиженский|язык=ru|место=Н. Н.|издание=Colloquium heptaplomeres: научный альманах|издательство=[[thumbнский университет]]|тип=журнал|выпуск=III|s=6—24|issn=2312-1696}}
+* {{Cytuj pismo|url=https://www.academia.edu/36040519/Реминисценции_восточнославянского_язычества_в_современной_российской_культуре_статья_третья_REMINISCENCES_OF_EASTERN_SLAVIC_PAGANISM_IN_MODERN_RUSSIAN_CULTURE_PART_THREE_|imię = Andriej |nazwisko = Bieskow|tytuł=Реминисценции восточнославянского язычества в современной российской культуре (статья третья)|rok=2017|inni=Andriej Bieskow, Roman Szyżenski (red.)|język=ru|miejsce=Niżny Nowogród|czasopismo=Colloquium heptaplomeres: научный альманах|wydawca=[[Niżnonowogrodzki Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. Kuźmy Minina|Uniwersytet im. Minina]]|wydanie=IV|s=7—19|issn=2312-1696}}
+* {{Cytuj pismo|url=https://www.academia.edu/36515585/Восточнославянское_язычество_в_зеркале_российской_повседневности_East_Slavic_Paganism_in_the_Mirror_of_Everyday_Life_in_Russia|imię = Andriej |nazwisko = Bieskow|tytuł=Восточнославянское язычество в зеркале российской повседневности|rok=2018|język=ru|miejsce=Daugavpils|czasopismo=Kultūras studijas. Zinātnisko rakstu krājums|wydawca=Daugavpils Universitāte|s=138—153|wolumin=X}}
-* {{Статья|ссылка=https://www.academia.edu/31086366/%D0%A0%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%86%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B8_%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B2_%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B5_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F_%D0%B2%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B0%D1%8F_REMINISCENCES_OF_EASTERN_SLAVIC_PAGANISM_IN_MODERN_RUSSIAN_CULTURE_PART_TWO_|ref=Бесков|автор=Бесков А. А.|заглавие=Реthumbсценции восточнославянского язычества в современной российской культуре (статья вторая)|год=2016|ответственный=сост. А. А. Бесков, Р. В. Шиженский|язык=ru|место=Н. Н.|издание=Colloquium heptaplomeres: научный альманах|издательство=[[thumbнский университет]]|тип=журнал|выпуск=III|s=6—24|issn=2312-1696}}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Идеология и практика славянского неоязычества | imię = Wiktor |nazwisko = Gajdukow | url = http://ethna.su/biblioteka/gajdukov-1997-2000-publikatsii/2000-gajdukov-a-v-ideologiya-i-praktika-sla-2/ | miejsce = Petersburg | rok = 2000 }}
-* {{Статья|ссылка=https://www.academia.edu/36040519/%D0%A0%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%86%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B8_%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B2_%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B5_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F_%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%82%D1%8C%D1%8F_REMINISCENCES_OF_EASTERN_SLAVIC_PAGANISM_IN_MODERN_RUSSIAN_CULTURE_PART_THREE_|ref=Бесков|автор=Бесков А. А.|заглавие=Реthumbсценции восточнославянского язычества в современной российской культуре (статья третья)|год=2017|ответственный=сост. А. А. Бесков, Р. В. Шиженский|язык=ru|место=Н. Н.|издание=Colloquium heptaplomeres: научный альманах|издательство=[[thumbнский университет]]|тип=журнал|выпуск=IV|s=7—19|issn=2312-1696}}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Лингвосемиотика похоронной культуры: деревня и город | imię = Lilija |nazwisko = Pantielejewa |imię2 = Stanisław |nazwisko2 = Chorobrych | url = https://www.google.ru/books/edition/Лингвосемиотика_похо/1FmkEAAAQBAJ?hl=ru&gbpv=0 | miejsce = Мoskwa | wydawca = Изд. дом Высшей школы экономики | rok = 2022 | isbn = 978-5-7598-2680-4 }}
-* {{Статья|ссылка=https://www.academia.edu/36515585/%D0%92%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE_%D0%B2_%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B5_%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8_East_Slavic_Paganism_in_the_Mirror_of_Everyday_Life_in_Russia|ref=Бесков|автор=Бесков А. А.|заглавие=Восточнославянское язычество в зеркале российской повседневности|год=2018|язык=ru|место=[[Daugavpils]]|издание=Kultūras studijas. Zinātnisko rakstu krājums|издательство=[[Даугавпилсский университет|Daugavpils Universitāte]]|тип=журнал|pages=138—153|volume=X}}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Современная религиозная жизнь России. Опыт систематического исследования | miejsce = Мoskwa | wydawca = Университетская книга, Логос | rok = 2006 | tom = IV | isbn = 5-98704-057-4 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Идеология и практика славянского неоязычества | autor = [[Гайдуков, Алексей Викторович|Гайдуков А. В.]] | url = http://ethna.su/biblioteka/gajdukov-1997-2000-publikatsii/2000-gajdukov-a-v-ideologiya-i-praktika-sla-2/ | miejsce = СПб. | wydawca =  | rok = 2000 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Лингвосемиотика похоронной культуры: деревня и город | autor = Пантелеева Л. М., Хоробрых С. В. | url = https://www.google.ru/books/edition/%D0%9B%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D0%BE%D1%85%D0%BE/1FmkEAAAQBAJ?hl=ru&gbpv=0 | miejsce = М. | wydawca = Изд. дом Высшей школы экономики | rok = 2022 | isbn = 978-5-7598-2680-4 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Что думают учёные о «Велесовой книге»: сб. ст | url = http://lell33.ucoz.ru/El_Books/Uchonie_o_velesovoi_knige.pdf | miejsce = Petersburg | wydawca = [[Наука (издательство)|Наука]] | rok = 2004 | isbn = 5-02-027121-7 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Современная религиозная жизнь России. Опыт систематического исследования | miejsce = М | wydawca = Университетская книга, Логос | rok = 2006 | tom = IV | isbn = 5-98704-057-4 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Что думают учёные о «Велесовой книге»: сб. ст | url = http://lell33.ucoz.ru/El_Books/Uchonie_o_velesovoi_knige.pdf | miejsce = СПб. | wydawca = [[Наука (издательство)|Наука]] | rok = 2004 | isbn = 5-02-027121-7 }}
 === На других языках ===
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Pieśni ludu ruskiego w Galicyi | imię = Żegota |nazwisko = Pauli |autor link = Żegota Pauli | język = pl | url = https://www.google.ru/books/edition/Pie%C5%9Bni_ludu_ruskiego_w_Galicyi/fV1LAQAAMAAJ?hl=ru&gbpv=0 | wydawca = Nakł. Kajetana Jabłlońskiego | rok = 1839 }}
-{{refbegin|2}}
-; Источники
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Pieśni ludu ruskiego w Galicyi | autor = [[Паули, Жегота|Pauli, Żegota]] | język = pl | url = https://www.google.ru/books/edition/Pie%C5%9Bni_ludu_ruskiego_w_Galicyi/fV1LAQAAMAAJ?hl=ru&gbpv=0 | wydawca = Nakł. Kajetana Jabłlońskiego | rok = 1839 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Supernatural Beings from Slovenian Myth and Folktales | imię = Monika |nazwisko = Kropej | język = en | url = https://www.academia.edu/7119416/Supernatural_Beings_from_Slovenian_Myth_and_Folktales | miejsce = Ljubljana | wydawca = Založba ZRC | rok = 2012 | seria = Studia mythologica Slavica. Supplementa. Supplementum 6 | isbn = 978-961-254-428-7 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Bogowie dawnych Słowian. Studium onomastyczne | autor = Łuczyński, Michał | język = pl | miejsce = Kielce | wydawca = Kieleckie Towarzystwo Naukowe | rok = 2020 | isbn = 96077-78-837-83-1 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = The Gods of the Celts and the Indo-Europeans (revised) | imię = Garrett S. |nazwisko = Olmsted | język = en | url = https://www.academia.edu/38135817/The_Gods_of_the_Celts_and_the_Indo_Europeans_revised_2019_ | miejsce = Innsbruck | wydawca = Instituts für Sprachwissenschaft | rok = 1994 (2019) | isbn = 3-85124-173-8 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Etymologický nákres slovanského sveta bohov a démonov: (náboženstva a morálky Slovanov) | imię = Martin |nazwisko = Pukanec | język = sk | url = https://www.academia.edu/13126110/Martin_Pukanec_Etymologický_nákres_slovanského_sveta_bohov_a_démonov_náboženstva_a_morálky_Slovanov_ | miejsce = Nitra | wydawca = Vydavate Univerzita Konštantína Filozofa v Nitre | rok = 2013 | isbn = 978-80-558-0280-0 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Dawni Słowianie Wiara i kult | imię = Stanisław |nazwisko = Urbańczyk |autor link = Stanisław Urbańczyk | język = pl | url = https://slowianskamitologia.files.wordpress.com/2020/05/urbanczyk1991.pdf | miejsce = [[Wrocław]] | wydawca = [[Оссолинеум|Ossolineum]] | rok = 1991 | isbn = 0382-83-045-0 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Слов’янські повчання проти язичництва в лінгвотекстологічному висвітленні: Дисертація на здобуття наукового ступеня доктора філологічних наук | imię = Mykoła |nazwisko = Zubow | język = uk | url = https://www.academia.edu/8301340/Славянские_поучения_против_язычества_в_лингвотекстологическом_освещении_на_укр_языке_Докторская_диссертация_Одесса_2005 | miejsce = Odessa | wydawca = [[Odeski Uniwersytet Narodowy im. Ilji Miecznikowa]] | rok = 2005 }}
+* {{Cytuj książkę | tytuł = Natasha's Dance: a cultural history of Russia | imię = Orlando |nazwisko = Figes |autor link = Orlando Figes | język = en | url = https://books.google.ru/books?id=PolWAgAAQBAJ&hl=ru&source=gbs_book_other_versions | miejsce = N. Y | wydawca = {{нп5|Henry Holt and Company|Metropolitan Books}} | rok = 2002 | isbn = 9780805057836 }}
+* {{Cytuj pismo|imię = Harald |nazwisko = Haarmann|tytuł=The Soul of Mother Russia: Russian Symbols and Pre-Russian Cultural Identity|rok=2000|język=en|czasopismo=Re-vision: a journal of knowledge and consciousness|numer=1|s=6—16|wolumin=23|issn=0275-6935}}
-; Книги
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Supernatural Beings from Slovenian Myth and Folktales | autor = Kropej, Monika | język = en | url = https://www.academia.edu/7119416/Supernatural_Beings_from_Slovenian_Myth_and_Folktales | miejsce = [[Ljubljana]] | wydawca = Založba ZRC | rok = 2012 | seria = Studia mythologica Slavica. Supplementa. Supplementum 6 | isbn = 978-961-254-428-7 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Bogowie dawnych Słowian. Studium onomastyczne | autor = Łuczyński, Michał | język = pl | miejsce = [[Кельце|Kielce]] | wydawca = Kieleckie Towarzystwo Naukowe | rok = 2020 | isbn = 96077-78-837-83-1 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = The Gods of the Celts and the Indo-Europeans (revised) | autor = Olmsted, Garrett S. | język = en | url = https://www.academia.edu/38135817/The_Gods_of_the_Celts_and_the_Indo_Europeans_revised_2019_ | miejsce = [[Иннсбрук|Innsbruck]] | wydawca = Instituts für Sprachwissenschaft | rok = 1994 (2019) | isbn = 3-85124-173-8 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Etymologický nákres slovanského sveta bohov a démonov: (náboženstva a morálky Slovanov) | autor = Pukanec, Martin | język = sk | url = https://www.academia.edu/13126110/Martin_Pukanec_Etymologick%C3%BD_n%C3%A1kres_slovansk%C3%A9ho_sveta_bohov_a_d%C3%A9monov_n%C3%A1bo%C5%BEenstva_a_mor%C3%A1lky_Slovanov_ | miejsce = [[Нитра|Nitra]] | wydawca = [[Университет имени Константина Философа в Нитре|Vydavate Univerzita Konštantína Filozofa v Nitre]] | rok = 2013 | isbn = 978-80-558-0280-0 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Dawni Słowianie Wiara i kult | autor = [[Урбанчик, Станислав|Urbańczyk, Stanisław]] | język = pl | url = https://slowianskamitologia.files.wordpress.com/2020/05/urbanczyk1991.pdf | miejsce = [[Wrocław]] | wydawca = [[Оссолинеум|Ossolineum]] | rok = 1991 | isbn = 0382-83-045-0 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Слo’вянскi повчання проти язычництва в лiнгвотекстологiчному висвiтленнi: Дисертація на здобуття наукового ступеня доктора філологічних наук | autor = Зубов М. I. | język = uk | url = https://www.academia.edu/8301340/%D0%A1%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D0%BE%D1%83%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%82%D0%B8%D0%B2_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B2_%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC_%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%BD%D0%B0_%D1%83%D0%BA%D1%80_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B5_%D0%94%D0%BE%D0%BA%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B4%D0%B8%D1%81%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%9E%D0%B4%D0%B5%D1%81%D1%81%D0%B0_2005 | miejsce = [[Одесса|Одеса]] | wydawca = [[Одесский национальный университет имени И. И. Мечникова|Одеський національний університет імені І. І. Мечникова]] | rok = 2005 }}
-* {{Cytuj książkę | tytuł = Natasha's Dance: a cultural history of Russia | autor = [[Файджес, Орландо|Figes, Orlando]] | język = en | url = https://books.google.ru/books?id=PolWAgAAQBAJ&hl=ru&source=gbs_book_other_versions | miejsce = N. Y | wydawca = {{нп5|Henry Holt and Company|Metropolitan Books}} | rok = 2002 | isbn = 9780805057836 }}
-; Статьи
-* {{Статья|ref=Haarmann|автор=[[Хаарман, Харальд|Haarmann, Harald]]|заглавие=The Soul of Mother Russia: Russian Symbols and Pre-Russian Cultural Identity|год=2000|язык=en|издание=Re-vision : a journal of knowledge and consciousness|тип=журнал|месяц=6|число=22|номер=1|pages=6—16|volume=23|issn=0275-6935|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160530184734/https://www.highbeam.com/doc/1G1-66355314.html|archivedate=2016-05-30}}
-{{refend}}{{refend}}